MONOGRAFIE PRAWNICZE. Agnieszka Łuszpak-Zając Realizacja roszczenia o zawarcie umowy

Transkrypt

1

2 MONOGRAFIE PRAWNICZE Agnieszka Łuszpak-Zając Realizacja roszczenia o zawarcie umowy

3 Polecamy nasze publikacje z serii Monografie: Jerzy Poczobut UMOWA LEASINGU Monografie Prawnicze Agnieszka Pyrzyńska ROZWIĄZANIE UMOWY PRZEZ STRONY, wyd. 2 Monografie Prawnicze Marcin Krajewski UMOWA PRZEDWSTĘPNA, wyd. 2 Monografie Prawnicze Ewa Łętowska BEZPODSTAWNE WZBOGACENIE, wyd. 2 Monografie Prawnicze Marcin Orlicki UMOWA UBEZPIECZENIA Monografie Prawnicze Barbara Namysłowska-Gabrysiak ODPOWIEDZIALNOŚĆ KARNA OSÓB PRAWNYCH Monografie Prawnicze Katarzyna Grzybczyk DZIEŁO REKLAMOWE I JEGO TWÓRCA Monografie Prawnicze Katarzyna Bagan-Kurluta UMOWA FRANCHISINGU Monografie Prawnicze

4 Agnieszka Łuszpak-Zając Realizacja roszczenia o zawarcie umowy

5 Redakcja: Aneta Flisek Wydawnictwo C. H. Beck 2005 Wydawnictwo C. H. Beck, Sp. z o.o. ul. Gen. Zajączka 9, Warszawa Skład i łamanie: DTP Service Druk i oprawa: P.W.P. INTER-DRUK Warszawa ISBN

6 Spis treści Spis treści Przedmowa... Wykaz skrótów... XIII Literatura... Rozdział I. Źródła cywilnoprawnego obowiązku zawarcia umowy Wprowadzenie Ustawa jako źródło obowiązku zawarcia umowy... 3 I. Obowiązek zawarcia umowy przez podmioty zaspokajające potrzeby publiczne Obowiązek zawarcia umowy w ustawie Prawo energetyczne Obowiązek zawarcia umowy w ustawie Prawo przewozowe II. Obowiązek zawarcia umowy w przepisach Kodeksu cywilnego III. Obowiązek zawarcia umowy przeniesienia własności nieruchomości i ustanowienia prawa użytkowania wieczystego w aktach prawnych pozakodeksowych IV. Obowiązek zawarcia umowy w ustawie o spółdzielniach mieszkaniowych V. Obowiązek zawarcia umowy w ustawie o ochronie praw lokatorów VI. Praktyka legislacyjna w zakresie przyznawania roszczenia o zawarcie umowy w drodze ustawy VII. Obowiązek zawarcia umowy o charakterze wyłącznie publicznoprawnym Akt administracyjny jako źródło obowiązku zawarcia umowy I. Wymogi przewidziane dla przyjęcia skutków zobowiązaniowych aktu administracyjnego II. Przykłady aktów administracyjnych powodujących powstanie cywilnoprawnego obowiązku zawarcia umowy Czynność prawna jako źródło obowiązku zawarcia umowy I. Umowa przedwstępna II. Umowa zobowiązująca do rozporządzenia III. Umowa przewłaszczenia na zabezpieczenie IX XV V

7 IV. Zobowiązanie do zawarcia umowy powstające w toku procedury poprzedzającej zawarcie umowy V. Umowa opcji VI. Obowiązek wydania praw nabytych przez podmiot działający jako zastępca pośredni VII. Jednostronna czynność prawna Podsumowanie Rozdział II. Obowiązek zawarcia umowy a zasada swobody umów Przejawy swobody umów Obowiązek kontraktowania jako ograniczenie swobody umów. 66 I. Wyłączenie swobody w zakresie decyzji co do zawarcia kontraktu II. Wyłączenie swobody decyzji co do trybu zawierania umów i kształtowania treści umowy III. Wyłączenie swobody co do wyboru kontrahenta Zmiany w polskim prawie cywilnym w zakresie rozszerzenia swobody umów a obowiązek zawarcia umowy Rozdział III. Treść i charakter prawny roszczenia o zawarcie umowy Pojęcie roszczenia Roszczenie w stosunku zobowiązaniowym Roszczenie o zawarcie umowy Charakter roszczenia o zawarcie umowy I. Majątkowy bądź niemajątkowy charakter roszczenia o zawarcie umowy II. Zbywalność i dziedziczność wierzytelności o zawarcie umowy Obowiązek zawarcia umowy wynikający z ustawy Obowiązek zawarcia umowy wynikający z decyzji administracyjnej Obowiązek zawarcia umowy wynikający z czynności prawnej Podsumowanie III. Numerus clausus czynności prawnych, na mocy których powstaje roszczenie o złożenie oświadczenia woli Rozdział IV. Dobrowolna realizacja obowiązku zawarcia umowy Realizacja obowiązku zawarcia umowy w świetle przepisów księgi pierwszej Kodeksu cywilnego. Tryb dobrowolnej realizacji obowiązku zawarcia umowy VI Spis treści

8 Spis treści I. Tryb ofertowy Obowiązek przyjęcia oferty Obowiązek złożenia oferty Obowiązek zawarcia umowy a prawo lub kompetencja do przyjęcia i złożenia oferty II. Negocjacje III. Przetarg i aukcja IV. Podsumowanie rozważań dotyczących trybu dobrowolnej realizacji obowiązku zawarcia umowy V. Brak możliwości dobrowolnej realizacji roszczenia o zawarcie umowy VI. Kolizja w zakresie ograniczeń swobody zawierania umów. Roszczenie o zawarcie umowy a obowiązek zastosowania trybu przetargowego Realizacja obowiązku zawarcia umowy w świetle przepisów księgi trzeciej Kodeksu cywilnego I. Sposób spełnienia świadczenia II. Podmioty uczestniczące w wykonaniu zobowiązania III. Częściowa realizacja świadczenia IV. Miejsce spełnienia świadczenia V. Termin spełnienia świadczenia VI. Zastosowanie reguły rebus sic stantibus Rozdział V. Sądowa realizacja roszczenia o zawarcie umowy Dopuszczalność dochodzenia roszczenia o zawarcie umowy na drodze sądowej Charakter prawny powództwa o wydanie orzeczenia zastępującego oświadczenie woli strony umowy Treść żądania pozwu o wydanie orzeczenia zastępującego oświadczenie woli Charakter prawny wyroku zastępującego oświadczenie woli strony Treść orzeczenia zastępującego oświadczenie woli Skutki prawne wyroku zobowiązującego do złożenia oświadczenia woli, wydanego w celu realizacji obowiązku kontraktowania I. Zastępowanie przez wyrok oświadczenia woli pozwanego czy zastępowanie oświadczeń woli wszystkich stron umowy II. Skutki prawne wyroku w zakresie umów zobowiązujących, zobowiązująco-rozporządzających i rozporządzających VII

9 Spis treści 7. Wyrok konstytutywny jako zdarzenie cywilnoprawne moment powstania skutków prawnych takich jak w wypadku zawarcia umowy objętej obowiązkiem kontraktowania Łączenie z orzeczeniem zastępującym oświadczenie woli fikcji prawnej złożenia oświadczenia woli przez dłużnika Ugoda sądowa Orzeczenie sądu polubownego zastępujące oświadczenie woli dłużnika i ugoda zawarta przed sądem polubownym Zakończenie Indeks rzeczowy VIII

10 Przedmowa Zawarcie kontraktu jest podstawowym Przedmowa zdarzeniem cywilnoprawnym powodującym powstanie stosunku zobowiązaniowego między stronami, a tym samym podstawowym instrumentem aktywności gospodarczej przedsiębiorców. Praktyczne znaczenie umów w obrocie konsumenckim i gospodarczym implikuje zainteresowanie przedstawicieli doktryny ich tematyką, a wśród poruszanych zagadnień problematyka zawierania umów ze względu na swą wagę zajmuje poczesne miejsce we współczesnej literaturze prawniczej. Mimo to tytułowe roszczenie o zawarcie umowy nie doczekało się do tej pory szczegółowych rozważań za wyjątkiem cennej, lecz analizującej jedynie część problematyki, monografii K. Korzana dotyczącej orzeczeń zastępujących oświadczenia woli w sądowym postępowaniu cywilnym 1. Mimo że wydana w latach siedemdziesiątych, pozycja ta nie straciła wiele na aktualności, jednak sam tytuł monografii wskazuje, iż poruszane w niej zagadnienia analizowane są przede wszystkim na gruncie procedury cywilnej, nie zaś prawa materialnego. Rozważania doktrynalne na temat materialnoprawnego aspektu obowiązku zawarcia umowy były natomiast najczęściej prowadzone na gruncie nieobowiązujących już przepisów o współdziałaniu jednostek gospodarki uspołecznionej zawartych w art Kodeksu cywilnego, skreślonych ustawą z r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny 2. Rozważania te zdezaktualizowały się w części zawierającej odniesienia do konkretnych przepisów. We współczesnej literaturze prawniczej problematyka obowiązku zawarcia umowy w aspekcie zarówno materialnoprawnym, jak i proceduralnym bywa szerzej poruszana w związku z omawianiem umowy przedwstępnej 3. Wydaje się, iż tym spowodowane jest powszechne kojarzenie tematu realizacji roszczenia wynikającego z obowiązku zawarcia umowy z instytucją umowy przedwstępnej, jakie zaobserwowałam w toku przygotowywania niniejszej rozprawy. Jednak umowa przedwstępna nie jest przecież jedynym źródłem obowiązku zawarcia umowy i na niej nie kończy się waga tej problematyki. 1 K. Korzan, Orzeczenia zastępujące oświadczenia woli w sądowym postępowaniu cywilnym, Warszawa Dz.U. Nr 55, poz W szczególności zwrócić należy uwagę na monografię M. Krajewskiego, Umowa przedwstępna, Warszawa IX

11 Przedmowa Celem niniejszej pracy jest analiza natury i sposobów realizacji roszczenia pojawiającego się w związku z obowiązkiem zawarcia umowy, przy jednoczesnej próbie przygotowania pozycji całościowo omawiającej realizację obowiązku zawarcia umowy, jakiej brakuje w polskiej współczesnej literaturze prawniczej. Podjęte rozważania rozpoczynają się w rozdziale pierwszym wykazaniem wagi problematyki obowiązku zawarcia umowy poprzez podanie klasyfikacji źródeł obowiązku zawarcia umowy i omówienie przytoczonych w ramach poszczególnych źródeł przykładów. Rozdział drugi zawiera rozważania dotyczące relacji pomiędzy swobodą umów a obowiązkiem zawarcia i jego realizacją. W trzecim rozdziale rozprawy analizowana jest natura roszczenia o zawarcie umowy i prawidłowość przyjętego zarówno w języku prawnym, jak i prawniczym nazewnictwa. W rozdziale tym dla celów niniejszej rozprawy przyjęto podział elementów stosunku zobowiązaniowego przeprowadzony przez A. Kleina 1, z którego wynika, iż roszczenie skierowane jest na dochodzenie konkretnego obowiązku, a więc w wypadku zobowiązania do zawarcia umowy, wierzyciel dochodzi bezpośrednio złożenia przez dłużnika oświadczenia woli stanowiącego składnik umowy, nie zaś zawarcia umowy. Mimo że wykazano, iż sformułowanie roszczenie o zawarcie umowy jest nieprecyzyjne, ze względu na jego długotrwałe funkcjonowanie zarówno w języku prawnym, jak i prawniczym oraz skrótowość, zostało zachowane w tytule niniejszej rozprawy. Sformułowanie to używane jest jako synonim wierzytelności o zawarcie umowy, w wypadku gdy mowa jest o przyznaniu roszczenia przepisami, oraz jako synonim roszczenia o złożenie oświadczenia woli stanowiącego składnik umowy stron, w wypadku gdy rozważania dotyczą dochodzenia roszczenia. Rozdział kolejny poświęcony jest dobrowolnemu zadośćuczynieniu obowiązkowi zawarcia umowy przez zobowiązanego oraz związanemu z tym współdziałaniu wierzyciela. Rozdział ten został podzielony na dwie części pierwsza z nich poświęcona została realizacji obowiązku zawarcia umowy zgodnie z przepisami księgi pierwszej Kodeksu cywilnego i dotyczy przede wszystkim trybów zawierania umów. Druga część rozdziału czwartego porusza problematykę spełnienia świadczenia na gruncie przepisów księgi trzeciej Kodeksu cywilnego. Rozdział piąty dotyczy przymusowej realizacji roszczenia o zawarcie umowy na drodze sądowej. Konstrukcja pracy opiera się na rozważaniach teoretycznych, nie prowadzono badań zmierzających do zbadania, jak przyjęte w przepisach rozwiązania funkcjonują w praktyce, choć z cytowanego w pracy orzecznictwa Sądu Najwyższego wyłania się szereg problemów związanych z dochodzeniem X 1 A. Klein, Elementy zobowiązaniowego stosunku prawnego, Wrocław 1980, s. 44 i n.

12 Przedmowa roszczenia o zawarcie umowy i problemy te zostały w niniejszej rozprawie poruszone. Praca stanowi częściowo zmienioną wersję rozprawy doktorskiej obronionej w styczniu 2005 r. na Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego. Rozprawa ta została napisana pod kierunkiem Pana Prof. dr. hab. Edwarda Gniewka, któremu pragnę podziękować za opiekę naukową, pomoc i cenne wskazówki. Dziękuję również Recenzentom Panu Prof. dr. hab. Leszkowi Ogiegło i Panu Prof. dr. hab. Jackowi Gołaczyńskiemu za ich cenne uwagi. Wrocław, maj 2005 r. Agnieszka Łuszpak-Zając XI

13

14 Wykaz skrótów Wykaz skrótów art.... artykuł Biul. SN... Biuletyn Sądu Najwyższego dot.... dotyczący (a) Dz.U.... Dziennik Ustaw Gl.... Glosa KC... Kodeks cywilny KPC... Kodeks postępowania cywilnego m.in.... między innymi MoP... Monitor Prawniczy niepubl.... niepublikowana (e,y) np.... na przykład n.... następny (a) NP... Nowe Prawo NPN... Nowy Przegląd Notarialny Nr... numer orz.... orzeczenie (a) OSA... Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSN... Orzecznictwo Sądu Najwyższego OSNC... Zbiór Orzeczeń Sądu Najwyższego. Orzecznictwo Izby Cywilnej OSNCP... Zbiór Orzeczeń Sądu Najwyższego. Orzecznictwo Izby Cywilnej i Pracy OSNP... Zbiór orzeczeń Sądu Najwyższego. Orzecznictwo Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych OSPiKA... Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych OSP... Orzecznictwo Sądów Polskich PiP... Państwo i Prawo pkt... punkt PN... Przegląd Notarialny post.... postanowienie (a) XIII

15 Wykaz skrótów poz.... pozycja PPC... Polski Proces Cywilny PPH... Przegląd Prawa Handlowego Prok. i Pr.... Prokuratura i Prawo Pr. Sp.... Prawo Spółek PS... Przegląd Sądowy PUG... Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego r.... rok red.... redakcja Rej.... Rejent RPEiS... Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny s.... strona SA... Sąd Antymonopolowy SC... Studia Cywilistyczne SN... Sąd Najwyższy SN(7)... Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów SP... Studia Prawnicze t.j.... tekst jednolity uchw.... uchwała (y) ust.... ustęp Wok.... Wokanda wyr.... wyrok ww.... wyżej wymieniony ze zm.... ze zmianami ZNUWr... Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Wrocławskiego zob.... zobacz XIV

16 Literatura M. Allerhand, Kilka uwag o wyrokach Literatura konstytutywnych, PPC 1936, Nr 10. M. Allerhand, Wyroki nakazujące złożenie oświadczenia woli, PPC 1937, Nr 5 6. J. Baehr, E. Stawicki, J. Antczak, Prawo energetyczne. Komentarz, Kraków J. Baehr, E. Stawicki, Prawo energetyczne. Komentarz, Warszawa J. Baehr, Żeby sprawa była jasna, Rzeczpospolita z r. Z. Banaszczyk, Glosa do uchw. SN z r., III CZP 34/78, OSP 1979, Nr 7 8. G. Bieniek, Przedsiębiorstwa państwowe. Przepisy. Komentarz, Warszawa A. Bieranowski, Konstrukcja prawna przewłaszczenia nieruchomości na zabezpieczenie, Rej. 2003, Nr 7 8. I. Blei, Umowa przedwstępna. Studium z prawa cywilnego, Lwów M. Boratyńska, Przetarg w prawie polskim. Zagadnienia cywilistyczne, Warszawa S. Breyer, Orzecznictwo w sprawach o przeniesienie własności nieruchomości (art. 64 KC i art KPC), NP 1971, Nr 4. S. Breyer, Przeniesienie własności nieruchomości, Warszawa W. Broniewicz, Glosa do post. SN z r., II CZ 73/97, OSP 1999, Nr 2. W. Broniewicz, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa S. Buczkowski, Z. K. Nowakowski, Prawo obrotu uspołecznionego, Warszawa D. Bugajna-Sporczyk, A. Gola, H. Pietrzkowski, T. Żyznowski, Wzory pism procesowych w sprawach cywilnych, gospodarczych i rejestrowych, Warszawa J. Bures, L. Drapal, Z. Krcmar, M. Mazanec, Obcansky soudni rad. Komentar, I. dil, Praha B. Burian, Pierwszeństwo nabycia nieruchomości, Kraków H. Ciepła, J. Majewska, Prawa osobiste i roszczenia podlegające ujawnieniu w księdze wieczystej, NPN 1999, Nr 4. A. Cieśliński, Wspólnotowe prawo gospodarcze, Warszawa A. Chłopecki, Opcje i transakcje terminowe w prawie polskim, Gl. 1996, Nr 6. XV

17 A. Chłopecki, Opcje i transakcje terminowe w prawie polskim. Zagadnienia prawne, Warszawa G. Ćmikiewicz, Postępowanie przetargowe jako konstrukcja szczególnego trybu zawarcia umowy, Problemy Prawne Handlu Zagranicznego S. Dalka, Glosa do uchw. SN z r., III CZP 34/78, NP 1979, Nr 7 8. S. Dalka, J. Rodziewicz, Postępowanie zabezpieczające i egzekucyjne. Komentarz, Gdańsk S. Dalka, Sądownictwo polubowne w PRL, Warszawa B. Dobrzański, Glosa do uchw. SN (7) z r., III CZP 32/66, OSPiKA 1969, Nr 5. J. Dobrzański, Powództwo o ukształtowanie w kodeksie cywilnym, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego, Nauki humanistyczno-społeczne seria I, z. 85 (1972). S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, Warszawa P. Drapała, Glosa do wyr. SN z r., II CKN 565/98, PS 2001, Nr 2. E. Drozd, Glosa do wyr. SN z r., III CRN 57/71, NP 1973, Nr 4. E. Drozd, Umowa przedwstępna a umowa przyrzeczona, NP 1973, Nr 4. E. Drozd, Z. Truszkiewicz, Gospodarka gruntami i wywłaszczanie nieruchomości. Komentarz, Kraków R. Dziczek, Postępowania w sprawach cywilnych dotyczących nieruchomości, Warszawa Z. Fenichel, Powództwo o ukształtowanie stosunku prawnego w kodeksach polskich, PPC 1935, Nr J. Frąckowiak, O konieczności dalszych zmian prawa cywilnego szczególnie w odniesieniu do podmiotów i umów w obrocie gospodarczym, PPH 1999, Nr 3. B. Gawlik, Procedura zawierania umowy na tle ogólnych przepisów kodeksu cywilnego (art KC), Kraków E. Gniewek, Dopuszczalność przelewu nabytej w drodze przetargu wierzytelności o zawarcie umowy sprzedaży lub ustanowienia użytkowania wieczystego nieruchomości stanowiących własność gmin lub skarbu państwa, Rej. 1997, Nr 6. E. Gniewek, Glosa do uchw. SN z r., III CZP 34/78, PiP 1979, Nr 7. E. Gniewek, Kodeks cywilny. Księga druga. Własność i inne prawa rzeczowe. Komentarz, Kraków E. Gniewek, Obrót nieruchomościami państwowymi i komunalnymi, Kraków E. Gniewek, Obrót nieruchomościami skarbowymi i samorządowymi, Kraków XVI Literatura

18 Literatura E. Gniewek, Realizacja roszczenia o zawarcie umowy przyrzeczonej, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Wrocławskiego Prawo CV, Wrocław E. Gniewek, Z problematyki prawnej umów przedwstępnych, NP 1970, Nr 7 8. J. Gołaczyński, Prawo prywatne międzynarodowe, Warszawa J. Gołaczyński, Przewłaszczenie na zabezpieczenie, Warszawa J. Gospodarek, Zawarcie umowy przewozu osób, Warszawa J. Górski, Przygotowanie umowy w świetle kodeksu zobowiązań, Poznań W. Górski, A. Żabski, Prawo przewozowe. Komentarz, Warszawa W. Górski, Prawo transportowe, Szczecin W. Górski, Z. Dominiczak, Problematyka prawna przewozu osób, Ossolineum S. Gronowski, Polskie prawo antymonopolowe, Warszawa S. Gronowski, Rozbieżność ocen, Rzeczpospolita z r. S. Gronowski, Ustawa antymonopolowa. Komentarz, Warszawa S. Gronowski, Wzrasta znaczenie umów, Rzeczpospolita z r. S. Grzybowski, Akt administracyjny jako źródło stosunków obligacyjnych, PiP 1966, Nr 6. Z. Hahn, Egzekucja roszczeń niepieniężnych, Czasopismo Sędziowskie 1939, Nr W. J. Habscheid, Schweizerisches Zivilprozess- und Gerichtsorganisationsrecht, Basel und Frankfurt am Main R. Holzhammer, Österreichisches Zwangsvollstreckungsrecht, Wien New York J. Jankowski, Przebieg postępowania egzekucyjnego, upadłościowego i układowego, Kraków M. Jasiakiewicz, Ofertowy system zawierania umów w polskim prawie cywilnym, Toruń M. Jasiakiewicz, Zawarcie umowy w obrocie handlowym, Toruń J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk-Jodłowska, Postępowanie cywilne, Warszawa J. Katner, Umowne nabycie własności ruchomości w prawie polskim, Warszawa S. Kaźmierczyk, Orzeczenia konstytutywne i deklaratywne, Acta Universitatis Wratislaviensis, Nr 211, Przegląd Prawa i Administracji IV, Wrocław, M. Kępiński, Orzeczenia stwierdzające obowiązek złożenia oświadczenia woli w obrocie nieruchomościami, RPEiS 1983, z. 2. B. Kęszycka, Prawo ubezpieczeń gospodarczych, Poznań XVII

19 M. Kląskała, Wykonanie zobowiązania z umowy developerskiej, Rej. 2003, Nr 3. A. Klein, Elementy zobowiązaniowego stosunku prawnego, Wrocław A. Klein, Pojęcie umowy i stosunku zobowiązaniowego kontraktacji według kodeksu cywilnego, SC 1972, t. XIX. A. Klein, Problem trybu zawarcia umowy w wykonaniu umowy przedwstępnej, Acta Universitatis Wratislaviensis, Wrocław A. Klein, Zawarcie umowy, [w:] Instytucje prawne w gospodarce narodowej, Wrocław Warszawa Gdańsk Kraków Łódź A. Klein, Zawarcie umowy w świetle praktyki jednostek gospodarki uspołecznionej, SP 1982, Nr 1 2. W. Kocot, Glosa do wyr. SN z r., IV CKN 302/01, OSP 2004, Nr 6. Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa Kodeks cywilny. Tom I. Komentarz, K. Pietrzykowski (red.), Warszawa Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz, K. Pietrzykowski (red.), Warszawa Kodeks cywilny. Komentarz do artykułów 1 534, t. I, E. Gniewek (red.), Warszawa Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Część druga. Postępowanie egzekucyjne i zabezpieczające, Z. Resich, W. Siedlecki (red.), Warszawa Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. t. III, K. Piasecki (red.), Warszawa Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, t. II, G. Bieniek (red.), Warszawa Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, t. I, G. Bieniek (red.), Warszawa K. Korzan, Orzeczenia konstytutywne w postępowaniu cywilnym, Warszawa K. Korzan, Orzeczenia zastępujące oświadczenia woli w sądowym postępowaniu cywilnym, Warszawa K. Korzan, Orzeczenie zastępujące oświadczenie woli w sądowym postępowaniu arbitrażowym, PUG 1977, Nr 7. K. Korzan Roszczenie procesowe jako przedmiot postępowania cywilnego w kontekście prawa dostępu do sądu i prawa do powództwa, [w:] Księga pamiątkowa ku czci W. Broniewicza, Łódź E. Kowalewski, Prawo ubezpieczeń gospodarczych, Bydgoszcz Toruń XVIII Literatura

20 Literatura E. Kowalewski, T. Sangowski, Prawo ubezpieczeń gospodarczych. Komentarz, Warszawa M. Krajewski, Umowa przedwstępna, Warszawa M. Krajewski, Umowa przedwstępna zgodnie z nowelą kodeksu cywilnego, PPH 2003, Nr 6. M. Krajewski, Umowa ubezpieczenia. Art KC. Komentarz, Warszawa A. Krzyżak, Obowiązek przewozu w nowym prawie przewozowym, [w:] M. Sośniak (red.), Problemy prawa przewozowego, Katowice 1987, Nr 9. A. Kubas, Budowa na cudzym gruncie, Warszawa Z. Gordon, Z. Kwaśniewski, J. Łopuski, J. Winiarz, Umowy w obrocie gospodarczym, Toruń M. Landau, Umowa przygotowawcza (pactum de contrahendo) według kodeksu cywilnego austriackiego, niemieckiego i kodeksu Napoleona, Kraków A. Łuszpak-Zając, Charakter prawny przetargu prowadzonego dla zawarcia umowy wymagającej zachowania formy szczególnej pod rygorem nieważności, PPH 1998, Nr 10. A. Łuszpak-Zając, Źródła cywilnoprawnego obowiązku zawarcia umowy, [w:] E. Gniewek (red.), O źródłach i elementach stosunku zobowiązaniowego. Księga ku czci prof. A. Kleina, Kraków Münchener Kommentar zur Zivilprozessordnung mit Gerichtsverfassungsgesetz und Nebengesetzen, München A. Łuszpak-Zając, Zawarcie umowy w trybie ofertowym w świetle znowelizowanych przepisów kodeksu cywilnego, [w:] E. Gniewek (red.), Zawieranie i wykonywanie umów. Wybrane zagadnienia, Wrocław P. Machnikowski, Zawieranie umów w trybie ofertowym i rokowaniowym, PPH 2004, Nr 1. E. Marszałkowska-Krześ, [w:]h. Mądrzak (red.), Postępowanie cywilne, Warszawa D. Medicus, Schuldrecht I. Allgemeiner Teil, München J. Mojak, Obrót wierzytelnościami, Warszawa J. Mojak, Przelew wierzytelności w polskim prawie cywilnym, Lublin L. Morawski, Wykładnia w orzecznictwie sądów. Komentarz, Toruń M. Muliński, Zakończenie postępowania klauzulowego, PS 2001, Nr 1. I. Muszyński, Ustawa Prawo energetyczne. Komentarz, Warszawa J. Nadler, Z problematyki prawnej gospodarki gruntami, [w:] Zagadnienia prawa cywilnego, samorządowego i rolnego, Katowice J. Napierała, Odpowiedzialność dłużnika za nieuchronne wykonanie zobowiązania, Warszawa XIX