Podręczniki Prawnicze. Prawo karne. Lech Gardocki. 18. wydanie. C. H. Beck

Transkrypt

1 Podręczniki Prawnicze Prawo karne Lech Gardocki 18. wydanie C. H. Beck

2 PODRĘCZNIKI PRAWNICZE Lech Gardocki Prawo karne

3 W sprzedaży: M. Królikowski, R. Zawłocki KODEKS KARNY. CZĘŚĆ OGÓLNA, T. 1, KOMENTARZ DO ARTYKUŁÓW 1 31, wyd. 2 Duże Komentarze Becka M. Królikowski, R. Zawłocki KODEKS KARNY. CZĘŚĆ OGÓLNA, T. 2, KOMENTARZ DO ARTYKUŁÓW , wyd. 2 Duże Komentarze Becka A. Marek PRAWO KARNE, wyd. 10 Studia Prawnicze J. Lachowski PRAWO KARNE Testy Becka S. Hypś, R. Hałas, M. Gałązka, K. Wiak, D. Szeleszczuk KODEKS KARNY CZĘŚĆ OGÓLNA. PYTANIA. KAZUSY TABLICE, wyd. 3 Repetytoria C. H. Beck S. Hypś, R. Hałas, M. Gałązka, K. Wiak, D. Szeleszczuk KODEKS KARNY CZĘŚĆ SZCZEGÓLNA. PYTANIA. KAZUSY TABLICE, wyd. 3 Repetytoria C. H. Beck KODEKS KARNY Z WPROWADZENIEM, wyd. 38 Twoje Prawo

4 Prawo karne Lech Gardocki profesor dr hab. nauk prawnych w Instytucie Prawa Karnego Uniwersytetu Warszawskiego 18. wydanie zmienione WYDAWNICTWO C. H. BECK WARSZAWA 2013

5 Wydawca: Aneta Flisek Wydawnictwo C.H. Beck 2013 Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, Warszawa Skład i łamanie: Marta Świerk Druk i oprawa: P.W.P. Interdruk, Warszawa ISBN ISBN e-book

6 Przedmowa Prezentowane osiemnaste wydanie podręcznika zawiera zmiany i uzupełnie nia związane zwłaszcza z tym, że w okresie, który upłynął od poprzedniego wydania, wzbogaceniu uległa literatura prawa karnego i orzecznictwo Sądu Naj wyż szego. Nastąpiły też zmiany ustawodawcze. Poprawiłem również omyłki znajdujące się w poprzednim tekście, na które zwrócili mi uwagę Czytelnicy podręcznika. Warszawa, czerwiec 2013 r. Lech Gardocki

7

8 Spis treści Przedmowa... V Wykaz skrótów... XIX Wykaz podstawowej literatury... XXIII Rozdział I. Zagadnienia wstępne Prawo karne na tle innych gałęzi prawa i dyscyplin naukowych... 1 I. Pojęcie prawa karnego... 1 II. Nauka prawa karnego i nauki pokrewne Funkcje prawa karnego Zasady prawa karnego... 8 I. Zasada odpowiedzialności karnej za czyn... 8 II. Zasada winy III. Zasada odpowiedzialności indywidualnej i osobistej IV. Zasada humanitaryzmu V. Zasada nullum crimen sine lege Uwagi ogólne Nullum crimen sine lege scripta Nullum crimen sine lege certa Zakaz analogii Nullum crimen sine lege praevia (lex retro non agit) Nulla poena sine lege Szkoły i kierunki w nauce prawa karnego I. Kierunek racjonalistyczno-humanitarny wieku Oświecenia II. Szkoła klasyczna III. Szkoła antropologiczna (szkoła pozytywna) IV. Szkoła socjologiczna V. Inne kierunki w prawie karnym Obrona społeczna Nowa obrona społeczna Neoklasycyzm Abolicjonizm Zagadnienia kryminalizacji I. Kryminalizacja i nauka o kryminalizacji II. Opisowa nauka o kryminalizacji III. Normatywna nauka o kryminalizacji Ustawa karna i jej stosowanie I. Źródła polskiego prawa karnego Kodeks karny Przepisy innych dziedzin prawa... 31

9 VIII Spis treści 3. Konstytucja i umowy międzynarodowe Judykatura i doktryna II. Wykładnia przepisów prawa karnego IIa. Normy prawnokarne III. Obowiązywanie ustawy karnej pod względem czasu Wejście w życie Czas popełnienia przestępstwa Obowiązywanie ustawy karnej pod względem czasu Ustawy epizodyczne IV. Obowiązywanie ustawy pod względem miejsca i osób Uwagi ogólne Zasada terytorialności Zasada narodowości podmiotowej Zasada narodowości przedmiotowej (ochronna) ograniczona Zasada narodowości przedmiotowej (ochronna) nieograniczona Zasada odpowiedzialności zastępczej Zasada represji wszechświatowej Moc prawna orzeczeń zagranicznych V. Immunitety Rozdział II. Nauka o przestępstwie Ogólne pojęcie przestępstwa I. Definicja przestępstwa II. Przestępstwo jako czyn człowieka III. Czyn zabroniony. Ustawowe znamiona przestępstwa IV. Bezprawność czynu V. Wina VI. Społeczna szkodliwość VII. Klasyfikacja przestępstw Waga przestępstwa Forma winy Forma czynu Znamię skutku Typy przestępstw Tryb ścigania Struktura przestępstwa I. Uwagi ogólne II. Podmiot przestępstwa Wiek sprawcy Nieletni Młodociany Przestępstwa indywidualne i przestępstwa powszechne III. Strona przedmiotowa przestępstwa IV. Formy czynu Przestępstwa trwałe Przestępstwa wieloosobowe Przestępstwa wieloczynowe V. Przestępstwa z zaniechania Uwagi ogólne Przestępstwa materialne z zaniechania... 73

10 Spis treści IX VI. Skutek czynu. Związek przyczynowy Teoria ekwiwalencji Teoria adekwatnego związku przyczynowego Teoria relewancji Obiektywne przypisanie Przyczynowość zaniechania VII. Strona podmiotowa przestępstwa VIII. Formy winy umyślnej Zamiar bezpośredni Zamiar ewentualny IX. Dodatkowe cechy umyślności. Przestępstwa kierunkowe X. Formy winy nieumyślnej Uwagi ogólne Lekkomyślność Niedbalstwo XI. Wina mieszana (kombinowana) XII. Przedmiot przestępstwa Uwagi ogólne Podział przestępstw ze względu na przedmiot ochrony Indywidualny, rodzajowy i ogólny przedmiot ochrony Znaczenie przedmiotu ochrony przy interpretacji przepisu Podobieństwo przestępstw Formy popełnienia przestępstwa I. Uwagi ogólne II. Sprawstwo. Współsprawstwo. Sprawstwo kierownicze Sprawstwo Współsprawstwo Sprawstwo kierownicze Indywidualizacja winy III. Podżeganie i pomocnictwo Uwagi ogólne Podżeganie Pomocnictwo Uczestnictwo konieczne IV. Odpowiedzialność podżegacza i pomocnika Zakres Wyłączenia odpowiedzialności Prowokator V. Formy stadialne przestępstwa VI. Przygotowanie Przygotowanie w sensie ścisłym Wejście w porozumienie Karalność przygotowania Czynny żal VII. Usiłowanie Definicja Zagrożenie karą Usiłowanie nieudolne Czynny żal

11 X Spis treści 10. Wyłączenie odpowiedzialności karnej I. Uwagi ogólne Kontratypy I. Obrona konieczna Definicja Warunki Dysproporcja dóbr Prowokacja Problem bójki Przekroczenie granic II. Stan wyższej konieczności Definicja Stan wyższej konieczności a obrona konieczna Rozwój instytucji Bezpośrednie niebezpieczeństwo Proporcja dóbr Subsydiarność Celowość działania Konsekwencje Kolizja obowiązków Zawiniony stan wyższej konieczności Wyłączenie stanu wyższej konieczności Przekroczenie granic III. Działanie w ramach uprawnień lub obowiązków IV. Zgoda pokrzywdzonego (zgoda dysponenta dobrem) Definicja Warunek pierwszy Warunek drugi Warunek trzeci V. Czynności lecznicze VI. Karcenie małoletnich VII. Ryzyko sportowe VIII. Ryzyko nowatorstwa IX. Ostateczna potrzeba X. Zwyczaj Wyłączenie winy I. Niepoczytalność II. Poczytalność ograniczona III. Wprawienie się w stan odurzenia IV. Stan nietrzeźwości V. Błąd co do faktu VI. Nieświadomość bezprawności czynu (błąd co do prawa) Definicja Zakres odpowiedzialności Przestępstwo urojone VII. Błąd co do kontratypu lub okoliczności wyłączającej winę VIII. Rozkaz przełożonego Znikoma społeczna szkodliwość czynu Zbieg przestępstw i przepisów ustawy

12 Spis treści XI I. Zbieg przestępstw. Kara łączna Przesłanki zbiegu przestępstw Wymiar kary łącznej Ciąg przestępstw Zbieg kar Pozorny (pomijalny) zbieg przestępstw Przestępstwo ciągłe Czynności współukarane II. Zbieg przepisów ustawy Definicja Kumulatywna kwalifikacja czynu Pozorny zbieg przepisów a. Pomijalny (niewłaściwy) zbieg przepisów Rozdział III. Nauka o karze, środkach karnych i środkach zabezpieczających Zagadnienia wstępne I. Pojęcie kary II. Teorie kary System kar I. Katalog kar II. Kara grzywny III. Kara ograniczenia wolności IV. Kara pozbawienia wolności V. Kara dożywotniego pozbawienia wolności i kara 25 lat pozbawienia wolności VI. Problem kary śmierci Środki karne I. Uwagi ogólne II. Pozbawienie praw publicznych III. Zakaz zajmowania stanowisk, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej IIIa. Zakaz prowadzenia określonej działalności w stosunku do małoletnich IIIb. Obowiązek powstrzymania się od określonych działań IIIc. Zakaz wstępu na imprezę masową IIId. Zakaz wstępu do ośrodków gier i uczestnictwa w grach hazardowych IV. Zakaz prowadzenia pojazdów V. Przepadek przedmiotów lub korzyści majątkowych VI. Podanie wyroku do publicznej wiadomości VII. Nawiązka i świadczenie pieniężne Nawiązka Świadczenie pieniężne VIII. Obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Zwrot korzyści Obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę Zwrot korzyści

13 XII Spis treści 18. Zaniechanie ukarania sprawcy I. Uwagi ogólne II. Niepodleganie karze III. Abolicja IV. Odstąpienie od wymierzenia kary V. Warunkowe umorzenie postępowania karnego Sądowy wymiar kary I. Zasady sądowego wymiaru kary i środków karnych II. Dyrektywy sądowego wymiaru kary Dyrektywy ogólne Dyrektywa humanitaryzmu kary Dyrektywa stopnia winy Stopień szkodliwości społecznej czynu Prewencja generalna i indywidualna Dyrektywa pierwszeństwa kar wolnościowych Wymiar kary nieletnim i młodocianym Wymiar grzywny Dyrektywy szczegółowe III. Zaostrzenie ustawowego wymiaru kary IV. Nadzwyczajne złagodzenie kary Istota nadzwyczajnego złagodzenia kary Podstawy nadzwyczajnego złagodzenia kary Przypadki szczególne Zbieg podstaw V. Zmiana rodzaju kary na łagodniejszy VI. Warunkowe zawieszenie wykonania kary Uwagi ogólne Istota warunkowego zawieszenia Przesłanki zastosowania Okres próby, wymierzenie grzywny Obowiązki Zarządzenie wykonania Zmiana kary orzeczonej I. Warunkowe przedterminowe zwolnienie Istota warunkowego zwolnienia Przesłanki Okres próby, dozór Odwołanie warunkowego zwolnienia Warunkowe zwolnienie przy zbiegu kar Dozór elektroniczny II. Kary zastępcze i zmiana kar w toku ich wykonywania III. Ułaskawienie. Amnestia Ułaskawienie Amnestia Środki zabezpieczające I. Istota środków zabezpieczających II. Stosowanie środków zabezpieczających III. Środki zabezpieczające o charakterze administracyjnym Przedawnienie. Zatarcie skazania

14 Spis treści XIII I. Przedawnienie Uwagi ogólne Przedawnienie ścigania Przedawnienie wyrokowania Przedawnienie kary Spoczywanie biegu przedawnienia Wyłączenie przedawnienia II. Zatarcie skazania Rozdział IV. Poszczególne przestępstwa Przestępstwa przeciwko pokojowi, przeciwko ludzkości i przestępstwa wojenne I. Przestępstwa przeciwko pokojowi, ludzkości i przestępstwa wojenne w prawie karnym międzynarodowym II. Przestępstwa przeciwko pokojowi, przeciwko ludzkości i przestępstwa wojenne w prawie polskim Przestępstwa przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej I. Uwagi ogólne II. Zdrada główna. Zamach stanu Zdrada główna Zamach stanu III. Zdrada dyplomatyczna IV. Szpiegostwo i dezinformacja wywiadowcza Szpiegostwo Dezinformacja wywiadowcza V. Czynny żal VI. Znieważanie Narodu VII. Zamach na Prezdenta RP VIII. Znieważanie symboli państwowych IX. Zamachy na funkcjonariuszy państw obcych X. Przepisy ogólne Przestępstwa przeciwko obronności I. Uwagi ogólne II. Zamach na jednostkę sił zbrojnych (dywersja) III. Służba w obcym wojsku IV. Uchylanie się od służby wojskowej Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu I. Zabójstwo, morderstwo i zabójstwo w afekcie Zabójstwo Morderstwo Zabójstwo w afekcie II. Dzieciobójstwo III. Zabójstwo eutanatyczne IV. Namowa lub pomoc do samobójstwa V. Nieumyślne spowodowanie śmierci VI. Przestępstwa związane z aborcją Uwagi ogólne Historia uregulowania problemu Regulacja

15 XIV Spis treści VII. Spowodowanie uszczerbku na zdrowiu VIII. Bójka i pobicie IX. Narażenie na niebezpieczeństwo X. Nieudzielenie pomocy w niebezpieczeństwie XI. Przestępstwa związane z problemem narkomanii Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu I. Sprowadzenie zdarzenia powszechnie niebezpiecznego albo jego niebezpieczeństwa II. Inne postacie powszechnego niebezpieczeństwa III. Piractwo w komunikacji wodnej lub powietrznej IIIa. Finansowanie terroryzmu IV. Postanowienia ogólne Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji I. Katastrofa komunikacyjna II. Wypadek komunikacyjny III. Zaostrzenie ustawowego wymiaru kary IV. Prowadzenie pojazdu w stanie nietrzeźwości V. Inne przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji Przestępstwa przeciwko środowisku naturalnemu I. Niszczenie świata roślinnego lub zwierzęcego II. Zanieczyszczanie środowiska III. Zaostrzenie ustawowego wymiaru kary IV. Działanie na szkodę terenu prawnie chronionego Przestępstwa przeciwko wolności I. Uwagi ogólne II. Pozbawienie człowieka wolności IIa. Handel ludźmi (art. 189a 1 KK) III. Groźba karalna IIIa. Uporczywe nękanie (stalking) IV. Zmuszanie V. Naruszenie miru domowego VI. Prawnokarna ochrona wolności sumienia i wyznania Przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności I. Uwagi ogólne II. Zgwałcenie III. Czynności seksualne z osobą bezradną lub niepoczytalną IV. Nadużycie zależności V. Czynności seksualne z dzieckiem (czyn lubieżny) VI. Kazirodztwo VII. Rozpowszechnianie pornografii VIII. Zmuszanie do prostytucji IX. Inne przestępstwa związane ze zjawiskiem prostytucji Systemy prawnej regulacji prostytucji Typy przestępstw Przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece I. Bigamia II. Przestępstwo znęcania się III. Rozpijanie małoletniego IV. Uchylanie się od alimentacji

16 Spis treści XV V. Porzucenie lub uprowadzenie dziecka lub osoby bezradnej Porzucenie Uprowadzenie lub zatrzymanie małoletniego VI. Nielegalna adopcja Przestępstwa przeciwko czci I. Zniesławienie Zakres pojęcia Prawo do informacji Fakty i oceny Działanie w ramach uprawnień Zniesławienie a krytyka Forma zarzutu Upublicznienie wyroku. Nawiązka Typ kwalifikowany II. Zniewaga III. Naruszenie nietykalności cielesnej Przestępstwa przeciwko prawom pracownika I. Naruszanie uprawnień pracowniczych lub zasad BHP II. Narażanie pracownika na niebezpieczeństwo III. Niezawiadomienie o wypadku Przestępstwa przeciwko działalności instytucji państwowych oraz samorządu terytorialnego I. Uwagi ogólne II. Naruszenie nietykalności i czynna napaść na funkcjonariusza Naruszenie nietykalności Czynna napaść III. Przemoc i groźba wobec urzędów i ich funkcjonariuszy. Utrudnianie kontroli IIIa. Fałszywy alarm IV. Zniewaga funkcjonariusza lub organu V. Przywłaszczenie funkcji VI. Płatna protekcja VII. Łapownictwo Uwagi ogólne Sprzedajność Kwalifikowane typy sprzedajności Przekupstwo VIII. Nadużycie władzy Przestępstwa przeciwko wymiarowi sprawiedliwości I. Wywieranie wpływu na sąd II. Fałszywe zeznania III. Fałszywe oskarżenie. Fałszywe zawiadomienie. Zatajenie dowodów niewinności IV. Tworzenie fałszywych dowodów V. Poplecznictwo VI. Niezawiadomienie o przestępstwie VII. Inne przestępstwa przeciwko wymiarowi sprawiedliwości Bezprawne naciski Wymuszanie zeznań

17 XVI Spis treści 3. Naruszenie tajemnicy postępowania karnego Bezprawne samouwolnienie się Bezprawne uwolnienie więźnia Nadużycie czasowego zwolnienia Niestosowanie się do zakazu Klauzula ogólna Przestępstwa przeciwko wyborom i referendum I. Przestępne naruszanie prawa wyborczego II. Przeszkadzanie wyborom III. Bezprawny wpływ na wybory IIIa. Łapownictwo wyborcze IV. Naruszenie tajności głosowania V. Inne przestępstwa wyborcze Przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu I. Uwagi ogólne II. Wzięcie zakładnika III. Udział w zbiegowisku publicznym. Naruszanie wolności zgromadzeń IIIa. Zakłócenie działania sieci lub linii IV. Przestępne nadużywanie wolności wypowiedzi V. Związek przestępny. Zorganizowana grupa przestępcza VI. Naruszenie przepisów dotyczących broni palnej VII. Nielegalne przekroczenie granicy Przestępstwa przeciwko ochronie informacji I. Naruszenia tajemnicy państwowej II. Naruszenie tajemnicy zawodowej i służbowej III. Naruszenie tajemnicy korespondencji. Naruszenie sfery życia prywatnego Tajemnica korespondencji Naruszenie sfery życia prywatnego IV. Uniemożliwianie lub utrudnianie dostępu do informacji Przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów I. Fałsz materialny dokumentu II. Fałsz intelektualny dokumentu III. Niszczenie dokumentów lub znaków granicznych IV. Przestępstwa przeciwko dokumentom tożsamości Przestępstwa przeciwko mieniu I. Uwagi ogólne II. Kradzież. Kradzież z włamaniem Kradzież zwykła Bezprawne uzyskanie programu komputerowego Kradzież z włamaniem III. Rozbój i kradzież rozbójnicza Rozbój Kradzież rozbójnicza IV. Wymuszenie rozbójnicze V. Przepisy wspólne VI. Przywłaszczenie VII. Nadużycie telefonu

18 Spis treści XVII VIII. Oszustwo IX. Oszustwo komputerowe X. Niszczenie lub uszkadzanie mienia XI. Kradzież leśna XII. Porwanie pojazdu XIII. Paserstwo Paserstwo umyślne Paserstwo nieumyślne XIV. Typy kwalifikowane przestępstw przeciwko mieniu XV. Czynny żal przy przestępstwach przeciwko mieniu Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu I. Nadużycie zaufania. Niegospodarność Nadużycie zaufania Niegospodarność Ia. Łapownictwo gospodarcze i sportowe II. Oszustwo kredytowe lub subwencyjne III. Oszustwo ubezpieczeniowe IV. Pranie brudnych pieniędzy Pranie brudnych pieniędzy Współdziałanie pracownika banku Typ kwalifikowany. Czynny żal V. Przestępstwa na szkodę wierzycieli VI. Nierzetelne prowadzenie dokumentacji VII. Lichwa VIII. Udaremnienie przetargu IX. Usuwanie lub fałszowanie oznaczeń towaru X. Uregulowania wspólne Rozszerzenie pojęcia podmiotu Podwyższenie wysokości grzywny Czynny żal Przestępstwa przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi I. Fałszowanie pieniędzy, papierów wartościowych, znaków urzędowych i narzędzi pomiarowych Fałszowanie pieniędzy Puszczanie w obieg Przygotowanie Fałszowanie znaków wartościowych lub urzędowych Fałszowanie narzędzi pomiarowych Przepadek przedmiotów II. Fałszowanie dokumentacji w obrocie papierami wartościowymi Indeks rzeczowy

19

20 Wykaz skrótów 1. Akty normatywne EKPCz... Konwencja z r. o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.) KC... Kodeks cywilny KK... Kodeks karny KKS... Kodeks karny skarbowy KKW... Kodeks karny wykonawczy Konstytucja RP... ustawa z r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm. i ze sprost.) KP... Kodeks pracy KPA... Kodeks postępowania administracyjnego KPC... Kodeks postępowania cywilnego KPK... Kodeks postępowania karnego KW... Kodeks wykroczeń MPPOiP... Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167) NielU... ustawa z r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 33, poz. 178 ze zm.) PWKC... ustawa z r. Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 94 ze zm.) PWKK... ustawa z r. Przepisy wprowadzające Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 554 ze zm.) 2. Czasopisma AUMCS... Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska AUWr.... Acta Universitatis Wratislaviensis Biul. Inf. Pr.... Biuletyn Informator Prawniczy CPK... Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych NP... Nowe Prawo OSN... Orzecznictwo Sądu Najwyższego OSNKW... Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Izba Wojskowa OSNwSK... Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych OSP... Orzecznictwo Sądów Polskich OSPiKA... Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych OTK... Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Pal.... Palestra PiP... Państwo i Prawo