TEZY O ROLI WŁASNOŚCI W DEFINIOWANIU I BADANIU BIEDY 1. Wstęp: Bieda jako brak i jako zakres posiadania rzeczy

Transkrypt

1 Zbigniew Galor TEZY O ROLI WŁASNOŚCI W DEFINIOWANIU I BADANIU BIEDY 1 Wstęp: Bieda jako brak i jako zakres posiadania rzeczy Współcześnie zagadnienie wzajemnego uwarunkowania biedy i własności występuje przede wszystkim w związku z problemem bezrobocia oraz podklasy społecznej (underclass). W rzeczywistości jednak odnosi się ono także do kategorii tych, którzy mają pracę oraz swoje miejsce w strukturze klasowej społeczeństwa. Zarówno jednych, jak i drugich dotyczy charakterystyczne dla świadomości społecznej przeciwstawienie ludzi bogatych i biednych jako klas: posiadaczy oraz nieposiadaczy (właścicieli niewłaścicieli). Bieda jest wówczas ujmowana poprzez brak czegoś, np. pieniędzy. W badaniach empirycznych nad biedą przyjmowana jest odmienna, choć komplementarna perspektywa. Dobrze wyraża ją np. kwestionariuszowe pytanie o posiadanie sprzętów gospodarstwa domowego (radia, telewizora, pralki itp.). Nacisk pada wówczas na stopień, zakres, posiadania danych rzeczy. Ujawnia się wtedy założenie o możliwości zbadania i opisania biedy jako posiadania ( czegoś w pewnym zakresie), a nie tylko jako braku. Rozpatrując problem własnościowego ujęcia biedy (ubóstwa), podejmuję próbę jego postawienia na gruncie ekonomiczno-socjologicznej teorii własności 2. Czynię to w oparciu o najbardziej znaczące, współczesne, polskie opracowania na temat biedy (ubóstwa) 3. Do zaję- 1 Tezy te prezentowane były jako wprowadzenie do dyskusji w ramach seminarium prof. E. Tarkowskiej: Nierówności bieda bezrobocie w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN w Warszawie, w marcu Ekonomiczno-socjologiczna teoria własności została przedstawiona w pracach S. Kozyra-Kowalskiego (m. in.: Socjologia, społeczeństwo obywatelskie i państwo, Poznań 2000) i jest rozwijana przez J. Tittenbruna (m.in.: Ekonomiczny sens prywatyzacji, Poznań 1995). 3 Oprócz zagranicznych syntez, których przykład stanowi opracowanie G. Gildera: Bogactwo i ubóstwo, Poznań, 2001; z literatury polskiej wymienić należy: E. Tarkowska, Sto lat badań ubóstwa: kierunki zmian i nowe tematy, Kultura i Społeczeństwo, nr 4, 2002; Bieda na wsi na tle globalnych przemian społecznogospodarczych w Polsce, red. W. Warzywoda-Kruszyńska, E. Kośmicki, H. Januszek, Poznań 2001; J. Boczoń, W. Toczyński, A. Zielińska: Natura i kwestia ubóstwa. Ośrodek Badań Społecznych, Gdańsk-Warszawa 1991; Czy globalizacja pomaga biednym, Raport Międzynarodowego Forum ds. Globalizacji, Łódź H. Domański, Ubóstwo w społeczeństwach postkomunistycznych, Warszawa 2002; GUS: Ubóstwo w świetle badań budżetowych gospodarstw domowych. Warszawa 1996; H. Palska, Bieda i dostatek O nowych stylach życia w Polsce końca lat dziewięćdziesiątych, Warszawa 2002; T. Panek.: Wymiary ubóstwa w Polsce w latach Wiadomości Statystyczne 2001, nr 11; T. Panek, J. Podgórski, A. Szulc: Ubóstwo: teoria i praktyka pomiaru. Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 1999; I. Reszke, Wobec bezrobocia: opinie i stereotypy, Katowice 1999; E. Tarkowska (red.), Przeciw biedzie, Warszawa 2002; J. Łazarz, Polska klasa robotnicza na progu XXI wieku (Dwa poziomy społeczeństwa polskiego), [ Żyć i pracować w enklawach biedy, (red.:) W. Warzywoda-Kruszyńska, Łódź 1998; (Żyć) Na marginesie wielkiego miasta, (red.:) W. Warzywoda-Kruszyńska, Łódź 1999; Żyjemy dłużej, choć często biednie, raport ONZ, 2004 [ ].

2 cia się tą problematyką skłoniły mnie również niektóre rezultaty własnych studiów i badań nad stosunkami własności oraz bezrobociem Historyczna zmiana poglądów na przyczyny biedy Historycznie wykształca się łączenie przyczyn biedy ze stosunkami własności, a nie z fatum wyznaczonym przez siły nadprzyrodzone lub siły przyrody. Początek XX wieku to w Europie cezura między starą i nową biedą; czyli biedą, której linia jest najbliższa śmierci głodowej oraz biedą, której linia dotyczy także wykluczania ze standardów społecznych ekonomicznych, kulturowych i in. Nie są poznawczo przekonywające takie wyjaśnienia biedy, niedostatku, które abstrahują od własności, np. pogląd, w myśl którego: podstawową przyczyną powstawania zjawiska ubóstwa jest niski poziom produkcji i powstały na skutek tego niski dochód (...) również (..): duży przyrost naturalny, istniejący system podziału dochodu narodowego (..) brak zabezpieczeń społecznych. 5. Historycznie bieda występuje jako: a) konsekwencja (skutek) stosunków własności; b) ich wyraz; c) ich warunek (przyczyna). 2. Bieda według wiedzy ludowej i z perspektywy teorii własności Potocznie, we wiedzy ludowej, człowiek bogaty to właściciel, to ten, co ma. Stosunek własności (nieposiadania) przypisany jest także biednemu. Odzwierciedlają to niektóre przysłowia 6 : Ten jest bogaty, który nic nie pragnie [ponieważ nie ma niezaspokojonych potrzeb]; Gdzie nic nie ma, tam i Pan Bóg nie bierze/z pustego i Salomon nie naleje; Nie weźmiesz, gdzie nic nie ma; Goły rozboju się nie boi; Zapas biedy nie uczyni / od przybytku głowa nie boli. 4 Zmiany stosunków własnościowych w Polsce i ich konsekwencje społeczne, Materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej, (red. Z. Galor, B. Goryńska-Bittner), Poznań listopada 1990, Poznań 1991; Stara i Nowa Europa. Własność-rynek-osobowość, (współred. B. Goryńska-Bittner), Poznań Z. Galor, Zmiany stosunków własnościowych a rozwój gospodarki w warunkach transformacji ustrojowej z doświadczeń Węgier (w:) Strategia rozwoju społecznej gospodarki rynkowej w Polsce, S. Partycki (red.), Lublin 2002, t.1. 5 H. Januszek, Ubóstwo jako problem społeczno-ekonomiczny, w Bieda na wsi..., op. cit., s, Dobrosława i Andrzej Świerczyńscy, Słownik przysłów w ośmiu językach, PWN, W-wa 2001.

3 Ekonomiczno-socjologiczna teoria własności pozwala ująć biedę jako rodzaj specyficznego posiadania - swoistej własności pewnego sposobu korzystania z dóbr materialnych i duchowych. 3. Własność a kryteria biedy W badaniach empirycznych nie uwzględnia się ekonomiczno-socjologicznego stosunku własności jako stosunku efektywnego korzystania. Występuje ograniczenie się do rejestracji formalnego stanu posiadania danych dóbr (np. telewizor, radio) bez próby analizy ich efektywnego wykorzystania; (sytuacja a badań własnych Gniezno: w domu było radio, telewizor, lodówka, pralka, lecz respondenci deklarowali korzystanie tylko z lodówki). Z ewolucją sposobów mierzenia ubóstwa wiąże się nowe ujęcie kryterium biedy; jest ono wielowymiarowe (ma nie tylko wymiar ekonomiczny: odwołuje się do koncepcji zasobów zamiast dochodów: zasoby gospodarstwa domowego były rozumiane tak, by obejmowały zarówno zasoby finansowe, jak i ludzkie zasoby czasu, zdolności i energii każdego członka takiego gospodarstwa 7. Pod pojęciem ludzkich zasobów zdolności, energii i in. kryje się posiadanie (lub nieposiadanie) zdolności do pracy określonego rodzaju (poziom wykształcenia, stopień wykwalifikowania i in.). Chodzi tu o charakter siły roboczej jako obiekt własności (w ekonomiczno-socjologicznej teorii własności). 4. Ekonomiczno-socjologiczne własnościowe określenie biedy W oparciu o ekonomiczno-socjologicznie pojęcie własności 8 bieda może być ujmowana jako: taki stosunek (jednostki, zbiorowości) do środków do życia, środków produkcji, wymiany, świadczenia usług, oraz własnej zdolności do pracy, który nie pozwala na korzystanie z dóbr nie wytworzonych własną pracą w stopniu umożliwiającym zaspokojenie standardowych (dla danej zbiorowości) potrzeb. Można przyjąć continuum biedy, na którym dwoma skrajnymi punktami (postaciami biedy, sposobami życia) są bogactwo i nędza (por. zestawienia 1 i 2).. Zestawienie 1. Bogactwo i bieda jako antynomia (albo-albo) ujęcie tradycyjne 7 Koncepcja D. Gordona. Por. E.Tarkowska, op. cit., Sto lat..., s Por. S. Kozyr-Kowalski...

4 BOGACTWO BIEDA Zestawienie 2. Kontinuum bogactwa i biedy jako sposobów życia ujęcie współczesne BOGACTWO DOSTATEK PRZECIĘTNOŚĆ BIEDA NĘDZA Żródło: badania własne. 5. Własność: klasy społeczne a bieda Ze względu na takie koncepcje klas społecznych, w których klasę społeczną określa się biorąc pod uwagę kryterium własności, możliwe jest analizowanie klasowego wymiaru biedy. Przy innych kryteriach klasy społecznej analiza tego rodzaju jest utrudniona. Przykładem różnic jest koncepcja struktury klasowej współczesnego społeczeństwa polskiego wg EGP/H.Domańskiego oraz S. Kozyra-Kowalskiego i J. Tittenbruna. Zestawienie 3. Obraz struktury klasowej wg EGP 9 / H. Domańskiego oraz w ujęciu S.Kozyra-Kowalskiego, J. Tittenbruna EGP, 1992/ H. Domański, 2002 S.Kozyr-Kowalski, J. Tittenbrun, Podział na siedem klas: Zbiory klas: inteligencja, wyższe kadry kierownicze przedsiębiorstw, urzędnicy pań- klasy chłopskie klasy pracownicze stwowi klasy drobnomieszczańskie pracownicy umysłowi średniego klasy kapitalistyczne szczebla (kierownicy wydziałów i in.), lumpenklasy technicy, pielęgniarki, księgowi, pozostali pracownicy umysłowi wykonujący rutynowe prace biurowe, lekarze, politycy, wojskowi i in.) Stany społeczne ( nauczyciele, policjanci, pracownicy handlu i usług, Quasi-klasy, quasi-stany (emeryci, renciści, właściciele firm poza rolnictwem, bezrobotni), robotnicy wykwalifikowani, fizyczni Podklasy niepracujący świat przestępczy, pracownicy nadzoru (odpowiednik polskich brygadzistów i mistrzów) Zawody. Te struktury różnią się jakościowo robotnicy niewykwalifikowani, od klas i stanów ze względu na swój status robotnicy rolni, właściciele gospodarstw rolnych ( zachodni farmerzy, w pracowo-własnościowy Polsce chłopi) 6. Własność, bieda globalizacja 9 EGP - R. Erikson, J. Goldthorpe, L. Portocarero

5 Prywatyzacja traktowana jest jako środek globalnego wzrostu gospodarczego mający automatrycznie zwiększyć zamożność poszczególnych społeczeństw i całej ludzkości. Wraz z globalizacją nasilają się trendy ubóstwa. Występuje globalizacjka biedy. Liczba żyjących za mniej niż 1 dolara dziennie wzrosła z 1197 mln w 1987 do 1214 w 1997 (bez Chin) i wynosła ok. 20% ludności świata. Kolejne 25% wegetuje za sumę od 1 do 2 dolarów dziennie. Ekstremum biedy Afryka: na każdą krowę w Europie przypadają 3 dolary subsydiów dziennie, a 40% mieszkańców Afryki żyje za mniej niż 1 dolara na dzień. Pod koniec około miliard robotników - 1/3 siły roboczej świata było bez pracy, to najgorszy wskaźnik od lat 30-ch. TRIP porozumienie WTO narzuca przymusowe regulacje w kwestii patentów, praw autorskich i znaków towarowych, rozciągające się na żywe zasoby, takie jak geny, komórki, nasiona, rośliny, zwierzęta, które mogą być teraz uznane za czyjąś własność intelektualną (...) przetrzymywanie nasion do kolejnych zasiewów zostało teraz określone jako przestępstwo kryminalne polegające na kradzieży własności (...) 10. L i t e r a t u r a Boczoń J., Toczyński W., Zielińska A., Natura i kwestia ubóstwa, Ośrodek Badań Społecznych, Gdańsk- Warszawa Czy globalizacja pomaga biednym, Raport Międzynarodowego Forum ds. Globalizacji, Łódź Świerczyńscy D. i A., Słownik przysłów w ośmiu językach, PWN, W-wa Domański H., Ubóstwo w społeczeństwach postkomunistycznych, Warszawa Galor Z., Goryńska-Bittner B., red., Zmiany stosunków własnościowych w Polsce i ich konsekwencje społeczne, Materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej, Poznań listopada 1990, Poznań 1991; Galor Z., Goryńska-Bittner B., red., Stara i Nowa Europa. Własność-rynek-osobowość, Poznań Galor, Zmiany stosunków własnościowych a rozwój gospodarki w warunkach transformacji ustrojowej z doświadczeń Węgier (w:) Strategia rozwoju społecznej gospodarki rynkowej w Polsce, S. Patrycki (red.), Lublin 2002, t.1. Gilder G., Bogactwo i ubóstwo, Poznań, GUS: Ubóstwo w świetle badań budżetowych gospodarstw domowych. Warszawa Januszek H., Ubóstwo jako problem społeczno-ekonomiczny, w: W. Warzywoda-Kruszyńska, E. Kośmicki, H. Januszek, red., Bieda na wsi na tle globalnych przemian społeczno-gospodarczych w Polsce: socjologiczne, ekonomiczne i polityczne aspekty problemu Akademia Rolnicza, Poznań Kozyr-Kowalski S., Socjologia, społeczeństwo obywatelskie i państwo, Poznań Cytat i dane pochodzą z: Czy globalizacja pomaga biednym. Raport Międzynarodowego Forum ds. Globalizacji, Łódź 2003, ss. 35,87,103.

6 Łazarz J., Polska klasa robotnicza na progu XXI wieku (Dwa poziomy społeczeństwa polskiego), [ Palska H., Bieda i dostatek O nowych stylach życia w Polsce końca lat dziewięćdziesiątych, Warszawa Panek T.: Wymiary ubóstwa w Polsce w latach Wiadomości Statystyczne 2001, nr 11; Panek T., Podgórski J., Szulc A.: Ubóstwo: teoria i praktyka pomiaru. Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 1999; Reszke I., Wobec bezrobocia: opinie i stereotypy, Katowice Tarkowska E., Sto lat badań ubóstwa: kierunki zmian i nowe tematy, Kultura i Społeczeństwo, nr 4, Tarkowska E., red., Przeciw biedzie, Warszawa Tittenbrun J., Ekonomiczny sens prywatyzacji, Poznań Warzywoda-Kruszyńska W., Kośmicki E., Januszek H., red., Bieda na wsi na tle globalnych przemian społeczno-gospodarczych w Polsce: socjologiczne, ekonomiczne i polityczne aspekty problemu Akademia Rolnicza, Poznań Warzywoda-Kruszyńska W., red., Żyć i pracować w enklawach biedy, Łódź Warzywoda-KruszyńskaW., red., (Żyć) Na marginesie wielkiego miasta, Łódź Żyjemy dłużej, choć często biednie, raport ONZ, 2004 [ ].