Maria Jarymowicz profesor psychologii emeryt. prof. zwycz. Uniwersytetu Warszawskiego. sierpień 2018

Transkrypt

1 Maria Jarymowicz profesor psychologii emeryt. prof. zwycz. Uniwersytetu Warszawskiego sierpień 2018 Recenzja pracy doktorskiej Publiczna samoświadomość a pojmowanie siebie po dokonaniu autoprezentacji Autor: mgr Jakub KUŚ Promotor: prof. dr hab. Maciej Dymkowski Wydział Psychologii, SWPS Uniwersytet Humanistycznospołeczny we Wrocławiu Uwaga wstępna Zacznę od sprecyzowania tego, jak spostrzegam cele niniejszej recenzji oraz to, jakimi standardami mam zamiar posłużyć się w jej konkluzji. Zostałam bowiem powołana do roli recenzenta pracy mgr Jakuba Kusia pismem, w którym terminy praca doktorska i rozprawa doktorska użyte zostały zamiennie. Jest to dla mnie o tyle kłopotliwe, że moje oceny dorobku doktorskiego mgr Kusia i tekstu rozprawy nie są tożsame. Tekst rozprawy ma liczne słabości. Powstrzymało mnie przed postulowaniem jego odrzucenia to, że Autor opublikował kilka miesięcy temu pierwsze z trzech własnych badań doktorskich w Psychologii Społecznej (nr 4, 2017), a publikacja ta daje możliwość przekonania się, iż rozprawa naukowa, jaką jest ów opublikowany artykuł, napisana została w sposób spełniający wysokie standardy. Kolejny argument, który uwzględniłam, wiąże się z moim doświadczeniem recenzenckim, które wskazuje na to, że słabości ocenianej rozprawy są dość typowe dla kształtu rozpraw doktorskich, jakie powstają w naszym kraju. Doświadczenie to sugeruje, że pewne standardy (dotyczące głównie objętości tzw. wprowadzenia teoretycznego i rodzaju wątków, które się w takich nadmiernie wydłużonych wprowadzeniach pojawiają) są akceptowane przez poszczególne ośrodki akademickie, co prowokuje doktorantów do hołdowania określonym oczekiwaniom. Recenzent ma niełatwe zadanie, gdy ma oceniać nie standardy danego środowiska, lecz dokonania doktoranta. Z wymienionych wyżej względów, w ocenie i konkluzji skupię uwagę w znacząco większym stopniu na dorobku naukowym mgr Kusia niż na tekście rozprawy zważywszy i to, że dokumentacja dorobku w tej formie ma raczej krótki (i, w zasadzie, biurokratyczny) żywot. Bardzo rzadko, w swej manuskryptowej postaci, rozprawy doktorskie służą jakiemukolwiek rozpowszechnianiu uzyskanej wiedzy. Ważniejsze jest więc to, jaki był autorski projekt badawczy i to, czy zasługuje on na opublikowanie. Słabości struktury rozprawy W ocenianej rozprawie (liczącej bez bibliografii 145 stron), zasadniczą część tekstu (75 stron) zajmuje wprowadzenie teoretyczne, którego objętość nie tłumaczy się wymaganiami logiki wywodu. Dalsze 35 stron poświęcił Autor prezentacji trzech przeprowadzonych badań

2 eksperymentalnych, a końcowe 30 stron stanowi część nazwana Dyskusją uzyskanych wyników, zawierająca powtórzenia wielu argumentów i tez sformułowanych czy cytowanych we wstępie. Odnosi się wrażenie, że napotykane powtórzenia służą nie meritum, lecz poszerzaniu objętości rozprawy. Można by wskazać dziesiątki zbędnych akapitów, prezentujących niezwiązane z głównym celem rozprawy wątki, dobrane na zasadzie asocjacyjnej zamiast zwięzłej (jak w artykułach naukowych) narracji, prowadzącej wprost do wygenerowania ważnych w danej dziedzinie pytań badawczych i sformułowania hipotez. Omawianie i odwołania do licznej literatury nie sprzyjały precyzji pojęć, dookreśleniu ich definicji, wskazaniu na ich miejsce w zakresie podjętej problematyki i projektu badawczego. W jakim celu przywołane zostały rozmaite terminy odnoszące się do pojęcia Ja, skoro znaczna ich część nie miała związku z postawionymi sobie zadaniami badawczymi? Czy zapisane w rozprawie myśli pozwalają na zrozumienie wzajemnej relacji pojęć ważnych z punktu widzenia podjętych badań - takich, jak Ja-publiczne i tożsamość społeczna? Konkludując: tekst rozprawy cechuje brak zwięzłości, powściągliwości, koncentracji na wiodącym wątku i jasnego podporządkowania mu wszelkich treści. Tytuł rozprawy i główne problemy pojęciowo-terminologiczne Precyzja języka rozprawy pozostawia wiele do życzenia. Sensowne wydaje się wytknięcie tych słabości, które mają szczególne znaczenie z punktu widzenia nadrzędnych celów pracy. Zaskakuje u badacza posługującego się paradygmatem eksperymentalnym orzekanie o zmianie samooceny w badaniach, w których pomiar zmian nie był nawet zaplanowany. I nie usprawiedliwia tego fakt, że na koniec Autor przyznaje, że nie mierzył zmian, ale spekuluje, że do zmian prawdopodobnie doszło. Języka zmian nie wolno było jednak użyć w rozdziałach prezentujących dane empiryczne. Została naruszona reguła precyzyjnego rozdzielenie języka danych empirycznych od języka przewidywań czy (dopuszczalnych) spekulacji post factum. Podobnie zaskakujące jest posługiwanie się terminem internalizacja. Został on w psychologii powiązany ze złożonymi procesami rozwoju osobowości pochodnymi od socjalizacji. W badaniu, w którym rejestruje się następstwa doraźnie wywołanego stanu trzeba nazwać je używając innej terminologii (można np. spodziewać się asymilacji napływających informacji i ich doraźnych skutków). Autor w końcowej fazie dyskusji stwierdza, że to, co rejestrował ma charakter doraźny, ale powtarzalność podobnych doświadczeń w życiu może prowadzić do skutków trwałych. Zgoda, ale nie ma postaw do tego, by orzekać, że uczestnicy badań coś zinternalizowali i zmienili samoocenę. Szczęśliwie, tytuł rozprawy sformułowany jest korelacyjnie a nie przyczynowo choć wyniki badań sugerują pośredniczący wpływ zmiennej publiczna samoświadomość na efekt opisany w drugim członie tytułu. Jednak bardziej trafne byłoby opisanie następstw dokonanej autoprezentacji w terminach skutków procesualnych. Bardziej ostrożny byłby tytuł, jakim Autor posłużył się w przywołanej przez mnie wyżej publikacji; Publiczna samoświadomość a samoocena po dokonanej autoprezentacji. Znaczenie podjętej problematyki badań Badania Jakuba Kusia dotyczą kwestii podatności podmiotu na aprobatę społeczną, która nie tylko poprawia doraźne samopoczucie, ale prowadzić może do znaczących zmian w pojmowaniu siebie. Punktem wyjścia jest założenie, zgodnie z którym ludzie na ogół są

3 wrażliwi na opinie innych na własny temat, ale wrażliwość ta u części ludzi ma postać swego rodzaju uzależnienia, które sprawia, że opinia innych może być głównym źródłem samowiedzy i samoocen. Taka dyspozycyjna skłonność, nazwana publiczną samoświadomością, przejawia się koncentrowaniem uwagi na opinii innych, a to (poza sprzężeniami opinie innych własne sądy na swój temat ) wyznaczać może także określone reguły funkcjonowania społecznego podmiotu, takie jak ingracjacja czy konformizm (co jednak nie należy do zakresu pracy). Problematyka pracy jest z wielu względów ważna. Dotyczy uwarunkowań formowania się pojęcia Ja - zagadnień znajdujących się obecnie na obrzeżu, poza centrum uwagi współczesnej społecznej psychologii osobowości. Niefortunnie, bo do spadku zainteresowania tą problematyką doszło w czasach, w których potrzeba zrozumienia istoty ludzkiej podmiotowości jest szczególnie nagląca. Sukcesy polityków populistycznych i ich wpływ na szerokie rzesze ludzi, czy dostępność opinii i przekonań innych ludzi w Internecie, stanowią ważne powody do stawiania coraz to nowych pytań o mechanizmy ludzkiej zewnątrz- i wewnątrzsterowności. Bez wiedzy o regulacyjnych funkcjach struktury Ja nie zrozumiemy też specyficznie ludzkich właściwości umysłu, odróżniających naszą inteligencję i reguły przetwarzania informacji społecznych od inteligencji sztucznej, naznaczającej już realnie (a w sposób niewystarczająco kontrolowany) życie współczesnych ludzi. Wartość projektu badawczego Zasadniczy zamysł badawczy polegał na pobudzaniu uczestników badań do koncentracji na określonych właściwościach funkcjonowania (takich, jak sumienność), a następnie nakłanianiu ich do publicznego odegrania roli osoby posiadającej daną właściwość. W pewnych warunkach badania taką narzuconą autoprezentację oceniał obserwator: ocena dotyczyła umiejętności odegrania danej roli i miała charakter pozytywny. Celem tych manipulacji, zrealizowanym w serii trzech badań eksperymentalnych, było zarejestrowanie ich następstw w postaci przypisanych sobie samoocen. Porównywane były różne przejawy cech funkcjonowania i warunki autoprezentacji. W kolejnych eksperymentach uczestnicy mieli pomyśleć o własnej samodzielności w myśleniu, zaradności życiowej lub sumienności. Autoprezentacja tychże atrybutów mogła mieć charakter (1) czysto mentalny, bądź realny (2) w postaci tzw. próby generalnej lub (3) odgrywania roli przed nieznaną osobą. Zmienna pośrednicząca - publiczna samoświadomość - była albo mierzoną zmienną dyspozycyjną (przy pomocy kwestionariusza Skala Koncentracji na Sobie ) albo manipulowaną (przy pomocy kamery, rejestrującej zachowanie uczestników) zmienną sytuacyjną. Trzy badania eksperymentalne pomyślane zostały jako seria prób wzajemnie powiązanych. W końcowym etapie każdego z nich mierzona była samoocena, przy użyciu dwóch kwestionariuszy: Karty Samoopisu Dymkowskiego oraz Skali Samooceny Rosenberga. W badaniu 1, w dwóch warunkach badania mierzona była na wstępie dyspozycyjna publiczna samoświadomość. Warunki te różniły się w dalszej fazie tym, że część uczestników dokonywała następnie autoprezentacji pod względem samodzielności w myśleniu w postaci próby generalnej, a część przygotowywała się tylko mentalnie do takiej autoprezentacji. Autor uzyskał klarowne rezultaty, w postaci dwóch efektów głównych. Wskaźniki mierzonych w fazie post-eksperymentalnej samoocen różniły się tylko w zakresie cechy stanowiącej przedmiot manipulacji, jaką była samodzielność w myśleniu. Okazało się, że

4 (1) zróżnicowanie warunków eksperymentalnych miało znaczenie dla mierzonej ex post samooceny tylko wśród uczestników o stosunkowo wysokich wskaźnikach dyspozycyjnej publicznej samoświadomości, (2) bo tylko wśród tych uczestników samoocena była istotnie wyższa w warunkach próby generalnej niż w warunkach bez autoprezentacji i kontrolnych. Rezultaty statystycznych porównań wskaźników samoocen sugerują, że stosunkowo wysoka samoocena była następstwem uzyskanej aprobaty za przejawione realnie zachowanie, ale owa aprobata ze strony obserwatora miała znaczenie tylko dla osób o wysokim poziomie publicznej samoświadomości. Z kolei Badania 2 i 3 wykazały także znaczenie sytuacyjnej koncentracji na Ja publicznym w pewnych warunkach. W Badaniu 2 istotne znaczenie miała sama manipulacja koncentracją na Ja: w tych warunkach uczestnicy przypisali ex post wyższe oceny swojej zaradności życiowej niż osoby z grupy kontrolnej bez względu na to, czy dokonywali wcześniej w próbie generalnej autoprezentacji tej cechy czy tylko myśleli o tym, jak takiej autoprezentacji mogliby dokonać. Słowem, doraźna koncentracja na Ja i samo myślenie o sobie jako kimś zaradnym życiowo sprzyjało stosunkowo wysokiej samoocenie, bez względu na to czy inni mieli to okazję pochwalić, czy też nie. Podobny jak w Badaniu 2 był obraz wyników w Badaniu 3, o najbardziej złożonym schemacie. Ale w tym badaniu Autor uwzględnił ponadto dwa istotne warunki. Sprawdzał czy sam priming cechy sumienność podlegającej samoocenie ma znaczenie (i nie stwierdził istotnego znaczenia primingu). Wprowadził także warunki manipulacji, w której uczestnicy dokonywali autoprezentacji własnej sumienności nie tylko przy włączonej kamerze, ale i odegrali swą rolę przed nieznaną i nieznającą celu badania osobą. Okazało się, że bez pobudzania publicznej samoświadomości autoprezentacje o różnych formach nie różnicowały istotnie wskaźników samoocen. Natomiast w warunkach pobudzania publicznej samoświadomości wskaźniki samoocen odróżniały jedną tylko z grup od grup pozostałych: wskaźniki samooceny były szczególnie wysokie w grupie, która dokonała autoprezentacji przed nieznaną osobą. Uzyskane wyniki badań sugerują, że uległość wobec cudzych ocen (tu: pochwał) ma znaczenie dla samoocen wówczas, gdy podmiot kieruje uwagę na sytuację publicznej ekspozycji, lub też wtedy, gdy przejawia ku tego typu koncentracji dyspozycyjną skłonność. To ważne ustalenia, o istotnych implikacjach nie tylko dla wiedzy podstawowej, ale i praktyk społecznych i rozwojowo-edukacyjnych. Komentarze krytyczne dotyczące projektu badawczego Zamierzenia Autora, sformułowane oczekiwania i uzyskane rezultaty okazały się w znaczącej mierze spójne. W tych ramach, które Autor zaprojektował jeden z warunków okazał się jednak kłopotliwy. Nie wiadomo dlaczego próba generalna w dwóch z trzech badań nie wywołała skutków przewidywanych hipotezami. Była to przecież silna manipulacja, z włączona kamerą, rejestrującą autoprezentację na oczach eksperymentatora i domniemanych Innych. Manipulacja ta okazała się skuteczna w stosunku do osób, które w Badaniu 1 znalazły się w grupie o wysokich wskaźnikach dyspozycyjnej publicznej samoświadomości. Dlaczego ta zmienna pośrednicząca nie była mierzona w kolejnych badaniach? Nie ma powodów, by sądzić, że wszyscy ludzie zmieniają samooceny pod wpływem opinii innych ludzi. Co więcej, Autor uzyskał dane sugerujące, że wrażliwością taką odznaczają się osoby o ponadprzeciętnym poziomie tej zmiennej. Należało więc jej poziom kontrolować.

5 Brakiem przezorności ze strony Autora wydaje się być także to, że kolejne badania dotyczyły odmiennych właściwości będących przedmiotem autoprezentacji i samoocen. Wbrew deklaracjom o kanonie jedynej różnicy, kolejne badania nie zostały podporządkowane temu rygorowi: oprócz zmian zaprogramowanych i komentowanych przez Autora, wprowadzona została zmiana atrybutów poddanych autorefleksji. Po pierwsze, powstaje pytanie czy samodzielność w myśleniu, zaradność życiowa i sumienność to właściwości o podobnym stopniu społecznej akceptowalności? Po drugie czy możliwe jest przyjęcie założenia, że losowo dobrani uczestnicy badań w podobnym stopniu aspirują do posiadania tych właściwości? A jeśli nie, to należy uznać, że ludziom w różnym stopniu może zależeć na aprobacie określonego rodzaju właściwości i należało to kontrolować dokonując pomiaru standardów Ja. Autor zastosował, bez dostatecznego uzasadnienia, Skalę Rosenberga, a mógł wykorzystać w to miejsce jakieś narzędzie pomiaru ściśle dookreślonej zmiennej. Kilka uwag polemicznych Poniższe uwagi odnoszą się do zaplecza teoretycznego badań: doboru koncepcji teoretycznych jako układu odniesienia dla własnych poszukiwań. Sądzę, że zbędnym obciążeniem była decyzja prezentacji kilku teorii odnoszących się do reguł asymilowania i przetwarzania informacji, głównie na temat własnej osoby, powstałych przed laty, w podobnym etapie rozwoju psychologii. W jakim celu Autor przywołuje alternatywne teorie? Czy zamierza je w badaniach konfrontować i wykazywać wyższą trafność jednych względem drugich? Dlaczego stawia pytanie o ich moc eksplanacyjną nie tylko we wstępie, ale i w dyskusji wyników badań, które się do tych kwestii nie odnosiły? Rozważania na temat tego, która z teorii może stanowić lepszy układ odniesienia dla wyjaśniania zjawisk stanowiących przedmiot badań można było pominąć, bo nie prowadzą one do klarownych konkluzji. W części teoretycznej Autor wymienia różne atrybuty struktury Ja, uwzględniając m. in. ich podział na deskryptywne i ewaluatywne. To fundamentalne dla reguł przetwarzania informacji rozróżnienie nie stało się jednak przesłanką precyzyjnego dookreślenia celu własnych badań. Manipulacje eksperymentalne skłaniały uczestników do autorefleksji, ale dokonywało się to w warunkach pozytywnego feedbacku. Czy zatem chodziło o wzbudzenie systemu samowiedzy czy samoocen? Z takiego rozróżnienia wynikają odmienne przewidywania, a fakt, że oba systemy nie są u niektórych ludzi rozdzielne odnosi się właśnie do problematyki pracy Autora: do pytania o to, w jakich warunkach umysł przetwarza informacje na zasadach ewaluatywnych zamiast deskryptywnych? Szkoda, że ta podjęta w pracy kwestia (łącznie z odwołaniem się do tak znaczącej pozycji, jaką jest Totalitarian ego Greenwalda) nie została rozwinięta. Wreszcie: myląca wydaje się być nazwa głównej zmiennej jaką jest publiczna samoświadomość. Sama koncentracja na społecznym wizerunku własnej osoby może mieć różne przyczyny i korelaty, i w zależności od ich właściwości - prowadzić do diametralnie odmiennych skutków. Specyficzna jest psychologiczna sytuacja osoby, która ma słabo ukształtowane standardy Ja i dokonuje samoocen głównie w oparciu o procesy porównań społecznych. (NB. wydaje się, że Autor miałby znacznie więcej pożytków z teorii porównań społecznych Festingera, niż - z przecenionej z punktu widzenia celów pracy - teorii dysonansu tegoż autora). Z kolei, osoby o standardach Ja o powinnościowych powinny być znaczenie bardziej podatne na aprobatę społeczną niż osoby o standardach Ja idealnych

6 (por. przywoływane w rozprawie rozróżnienie Higginsa). Warto by chyba te rozróżnienia uwzględnić dla formułowania dalej idących hipotez i ich ewentualnej przyszłej weryfikacji. Konkluzja Wysoko oceniam wybór problematyki i przedmiotu badań, bo uważam badania nad społecznym zachowaniem się ludzi, połączone z wiedzą o ich osobowościowych uwarunkowaniach, za szczególnie cenne dla zrozumienia psychologicznych atrybutów natury człowieka. Pozytywnie oceniam program badawczy, ilościowe analizy danych oraz pożytki z uzyskanych przez Autora rezultatów. Moje oceny krytyczne dotyczą głównie formalnych właściwości tekstu rozprawy, a w kwestiach teoretycznych mają głównie charakter polemiczny. Sądzę, że walory pracy doktorskiej można uznać za spełniające ustawowe wymogi i wnoszę o dopuszczenie mgr Jakuba Kusia do publicznej obrony pracy doktorskiej. /prof. Maria Jarymowicz/