prace oryginalne 2004, 2010 i Materiał i Metodyka: Analizie poddano telefoniczne informacje toksykologiczne

Transkrypt

1 prace oryginalne Beata Szkolnicka Dominika Rębisz Analiza porównawcza informacji toksykologicznych w latach 2004, 2010 i 2016 materiał Pracowni Informacji Toksykologicznej i Analiz Laboratoryjnych Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum Comparative analysis of toxicological information in the years 2004, 2010 and 2016 material of the Centre of Poison Information and Laboratory Analysis of the Jagiellonian University Medical College Pracownia Informacji Toksykologicznej i Analiz Laboratoryjnych Katedra Toksykologii i Chorób Środowiskowych Kierownik: dr hab. n. med. Ewa Czarnobilska, prof. UJ Dodatkowe słowa kluczowe: toksykowigilancja informacja toksykologiczna zatrucia analiza porównawcza Additional key words: toxicovigilance poison information poisonings comparative analysis Autorzy nie deklarują konfliktu interesów Otrzymano: Zaakceptowano: Adres do korespondencji: dr n. med. Beata Szkolnicka Pracownia Informacji Toksykologicznej i Analiz Laboratoryjnych Katedra Toksykologii i Chorób Środowiskowych ul. Kopernika 15, Kraków tel beata.szkolnicka@uj.edu.pl Wstęp: Analiza porównawcza danych pochodzących z protokołów udzielanych informacji toksykologicznych, pozwala na ocenę częstości zatruć lub narażeń w obrębie poszczególnych populacji oraz jest źródłem danych epidemiologicznych dotyczących ostrych zatruć ksenobiotykami. Cel: Celem pracy była analiza porównawcza wybranych danych z informacji toksykologicznych udzielonych przez lekarzy Kliniki Toksykologii, a także Pracownię Informacji Toksykologicznych i Analiz Laboratoryjnych UJ CM (PITiAL) w latach: 2004, 2010 i Materiał i Metodyka: Analizie poddano telefoniczne informacje toksykologiczne zarejestrowane w wyżej wymienionych latach. Przeanalizowano dynamikę rodzaju zatrucia i substancji czynnej, uwzględniając wszystkie kategorie czynników toksycznych. Wyniki: W ww. latach udzielono odpowiednio: 2263, 3774 i 2960 informacji. Zauważalna była przewaga informacji dotyczących dzieci (do 12 roku życia). Dane dotyczące rodzaju zatrucia wskazywały na dominację narażeń przypadkowych. Zmniejszyła się liczba informacji dotyczących osób uzależnionych. Analiza informacji toksykologicznych pod względem substancji czynnej będącej powodem narażenia wskazywała, iż najwyższy odsetek przypadków dotyczył leków. W roku 2016 zaobserwowano wzrost częstości narażeń na substancje drażniące. Odnotowano mniej przypadków zatruć pestycydami (6,7% w 2004; 5,4% w 2010; 4,2% w 2016). Widoczny był również spadek liczby informacji toksykologicznych, których powodem było narażenie na alkohol etylowy oraz alkohole niespożywcze. Introduction: A comparative analysis of data from the toxicological information protocols allows to assess the frequency of poisonings or exposures within populations and is a source of epidemiological data on acute xenobiotics poisonings. The aim of the study was a comparative analysis of selected data from toxicological information provided by doctors on duty at the Clinic of Toxicology as well as the Poison Information Centre Jagiellonian University Medical College in 2004, 2010 and Material and methods: The toxicological telephone information recorded in studied years were analyzed. The dynamics of the type of poisoning and the active substance was examined, all categories of toxic factors were considered. Results: Telephone inquiries to Poison Information Centre in 2004, 2010 and 2016 were analyzed and reached 2263, 3774, 2960 respectively. Most cases involved children (below 12 years). Accidental poisonings dominated in each year. The number of information regarding addicted patients deceased. Medications were the most common cause for toxicological information calls in every analyzed year. The number of inquiries related to irritating agents increased in Number of cases concerning pesticides decreased (6.7% in 2004, 5.4% in 2010, 4.2% in 2016) as did cases caused by ethanol and other alcohols. Conclusions: The increased frequency of toxicological information considered children is related to the marketing of new products used in households. The introduction of this type of products should be accompanied by campaigns informing Przegląd Lekarski 2018 / 75 / 01 17

2 Wnioski: Wzrost liczby informacji toksykologicznych dotyczących dzieci związany jest z wprowadzaniem do obrotu nowych produktów stosowanych w gospodarstwach domowych. Wprowadzaniu tego typu produktów powinny towarzyszyć akcje informujące społeczeństwo o potencjalnych zagrożeniach. the public about potential toxicity of the active substances. Wstęp Ośrodki informacji Toksykologicznej (OiT) zostały powołane celem gromadzenia i oceny danych dotyczących toksyczności różnych ksenobiotyków, a także udzielania informacji toksykologicznych. Jednym z podstawowych zadań tych ośrodków jest także toksykowigilancja, na którą składają się rejestracja oraz analiza danych dotyczących poszczególnych przypadków zatruć [1,2]. Pracownia informacji Toksykologicznej i analiz laboratoryjnych UJ cm (PiTial) powstała w roku 2015, z połączenia Ośrodka informacji Toksykologicznej UJ cm oraz Pracowni Toksykologii i Terapii Monitorowanej UJ cm. Telefonując do PiTiAL można uzyskać specjalistyczną konsultację lekarza toksykologa jak również informację toksykologiczną od pracownika ośrodka. Każda rozmowa jest rejestrowana. nagrywanie rozmów jest ważnym elementem weryfikującym poprawność udzielanych konsultacji, umożliwia też uzupełnienie kart rejestracji informacji toksykologicznych oraz pozwala na pełną analizę udzielonych porad [3,4]. analiza porównawcza danych pochodzących z protokołów udzielanych informacji toksykologicznych, pozwala na ocenę częstości zatruć lub narażeń w obrębie poszczególnych populacji oraz jest źródłem danych epidemiologicznych dotyczących ostrych zatruć ksenobiotykami. Prowadzenie rejestracji informacji w sposób ciągły umożliwia także szybkie reagowanie i powiadamianie odpowiednich służb o wzroście częstości zatruć konkretnymi substancjami toksycznym czy pojawianiu się na przykład nowych substancji psychoaktywnych. Działanie takie umożliwia także podjęcie działań profilaktycznych skierowanych do poszczególnych grup wiekowych. Cel pracy Celem pracy była analiza porównawcza wybranych danych z informacji toksykologicznych udzielonych przez lekarzy Kliniki Toksykologii, a także pracowników PiTial UJ cm w latach: 2004, 2010 i Materiał i Metodyka analizie poddano telefoniczne informacje toksykologiczne zarejestrowane przez Pracownię informacji Toksykologicznej i analiz laboratoryjnych UJ cm (PiTial) w latach 2004, 2010 i Dane dotyczące wieku, okoliczności narażenia oraz rodzaju substancji toksycznej pochodziły z bazy danych PiTial (Microsoft Excel) zawierającej informacje pozyskane z formularzy rejestracji rozmów wypełnianych przez lekarzy dyżurnych Kliniki Toksykologii UJ CM, a także cyfrowych nagrań konsultacji. Celem opracowania danych wyodrębniono pięć grup wiekowych: do 12 roku życia, 13-18, 19-35, i powyżej 65 roku życia. W każdej z badanych grup przeanalizowano dynamikę rodzaju zatrucia i substancji czynnej, uwzględniając wszystkie kategorie czynników toksycznych. Szczegółowo przeanalizowano zatrucia lekami. Wyniki W latach 2004, 2010 i 2016 liczba wszystkich zarejestrowanych przez PiTial (Pracownia informacji Toksykologicznej i analiz laboratoryjnych) informacji toksykologicznych wyniosła odpowiednio: 2263, 3774 i Najwyższa liczba informacji, odnotowana w 2010 r., była rezultatem funkcjonowania jednej infolinii toksykologicznej w Krakowie, jak również utworzenia strony internetowej Pracowni informacji Toksykologicznej. Od 2011 r. w Krakowie działają dwa oddziały toksykologiczne, tj. Klinika Toksykologii UJ CM oraz Oddział Toksykologii i Chorób Wewnętrznych z Pododdziałem Detoksykacji w szpitalu Specjalistycznym im. ludwika Rydygiera. Każdy z nich udziela informacji toksykologicznych. W każdym z analizowanych lat zauważalna była przewaga informacji toksykologicznych dotyczących dzieci do 12 roku życia (ponad 31% w latach 2004 i 2010). W 2016 r. stanowiły one ponad połowę wszystkich udzielonych konsultacji (51,5%). Najmniej informacji dotyczyło osób powyżej 65 r.ż. W tej populacji obserwowana była tendencja spadkowa od 5,8% w 2004 r. do 4,0% w 2016 r. (Ryc. 1). Dane dotyczące rodzaju zatruć wskazywały na dominację narażeń przypadkowych (Ryc. 2). ich odsetek w kolejnych latach wynosił odpowiednio: 50,8% w 2004 r. i 63% w 2016 r. zmniejszyła się także liczba informacji dotyczących osób uzależnionych (z 14,5% do 4,7%). Odsetek prób samobójczych w badanych latach wynosił około 20% wszystkich intoksykacji. W 2016 r. zaobserwowano wzrost o 6%, liczby nadużyć w porównaniu z rokiem Nadużycie zdefiniowano jako przyjęcie jakiejkolwiek substancji nie noszące znamion próby samobójczej, a nie będącej także narażeniem przypadkowym ani uzależnieniem. W grupie wiekowej do lat 12 we wszystkich analizowanych latach zdecydowanie dominowały narażenia przypadkowe (ponad 96%), pojawiały się także pojedyncze przypadki próby samobójcze oraz wypadki nadużyć (Tab. i). Analiza dotycząca grupy wiekowej od 13 do 18 r.ż. wykazała dominację zatruć o charakterze prób samobójczych ( ,6%, ,9 %). W 2016 r. odsetek Rycina 1 Rozkład procentowy liczby zatruć w badanych grupach wiekowych w latach 2004, Distribution of poisonings concerning age groups in 2004, Rycina 2 Rozkład procentowy zatruć ze względu na rodzaj w latach 2004, Distribution of cases concerning the nature of poisoning in 2004, 18 B. Szkolnicka i D. Rębiasz

3 tego typu narażeń spadł jednak do 36,6%. Dominującym rodzajem intoksykacji w tej grupie okazały się nadużycia (44,7%). zauważalna była także znaczna tendencja spadkowa ostrych zatruć wśród osób uzależnionych w tej populacji (od 18,2% do 1,8%) (Ryc. 3). W grupie wiekowej od 19 do 35 roku życia we wszystkich badanych latach dominowały zatrucia samobójcze (odpowiednio: 36,7%, 36,5%, 31,2%). Następnie przypadkowe, których częstość w 2010 r. osiągnęła wartość 33,6%. Obserwowano również wzrost nadużyć: z 17,9% w 2010 r. do 29,3% w 2016 r. (Ryc. 4). Grupę wiekową lat cechował spadek częstości zatruć przypadkowych (27% w 2016 r.) i samobójczych (31,1% w 2016 r.) w porównaniu z rokiem 2010 (odpowiednio 33,6% i 39,9%). W 2016 r. częściej niż w poprzednich latach dochodziło także do nadużyć. Odsetek informacji dotyczący osób uzależnionych w badanych latach osiągnął najwyższą wartość w roku ,6% (Ryc. 5). W najstarszej grupie wiekowej, tj. osób powyżej 65 lat, utrzymywała się dominacja narażeń przypadkowych (ponad 50%). zatrucia samobójcze w latach 2010 r. i 2016 r. pojawiały się w tej populacji z podobną częstością: 25,5%. zauważalny był Tabela I Rozkład procentowy zatruć w grupie wiekowej do 12 lat ze względu na rodzaj w latach 2004, Distribution of cases in the age group below 12 years concerning the nature of poisoning in 2004, rok Rodzaj zatrucia [%] przypadkowe samobójcze nadużycie ,9 1,4 1, ,9 0,7 0, ,2 0,7 3,1 także wzrost nadużyć (z 9,1% w 2004 do 21,6% w 2016 r.), kontrastujący ze spadkiem zatruć wśród osób uzależnionych (z 18,2% w 2004 do 1,8% w 2010 r.). W roku 2016 nie odnotowano informacji dotyczących przypadków ostro zatrutych osób uzależnionych (Ryc. 6). analiza informacji toksykologicznych w latach 2004, 2010, 2016 ze względu na rodzaj substancji czynnej będącej powodem zatruć wykazała, iż najwyższy odsetek przypadków dotyczył leków. Obserwowano także wzrost częstości narażeń na substancje żrące i drażniące (w 2016 r. wyniósł 13,9%). Coraz mniej przypadków dotyczyło intoksykacji pestycydami (6,7% w 2004, 5,4% w 2010, 4,2% w 2016 r.). Na przestrzeni lat widoczny był również spadek liczby informacji toksykologicznych, których powodem było narażenie na alkohol etylowy oraz alkohole niespożywcze (Tab. ii). na rycinach 7-11 przedstawiono odsetek informacji w poszczególnych grupach wiekowych z uwzględnieniem rodzaju substancji toksycznej. We wszystkich grupach i badanych latach największa liczba informacji dotyczyła zatruć lekami. W grupie dzieci do 12 r.ż. widoczny był wzrost narażeń na substancje drażniące i żrące (z 13,3% w 2004 do 24% w 2016 r.). Dokładna analiza wykazała, że dotyczyły one narażenia na kapsułki piorące, żelowe środki do dezynfekcji toalet, a także środki stosowane w zmywarkach (tabletki i nabłyszczacze). Narażenia na tego typu produkty nie były obserwowane w roku Rycina 3 Rozkład procentowy zatruć w grupie wiekowej lat ze względu na rodzaj w latach 2004, Distribution of cases in the age group concerning the nature of poisoning in 2004, Rycina 4 Rozkład procentowy zatruć w grupie wiekowej lat ze względu na rodzaj w latach 2004, Distribution of cases in the age group concerning the nature of poisoning in 2004, Rycina 5 Rozkład procentowy zatruć w grupie wiekowej lat ze względu na rodzaj w latach 2004, Distribution of cases in the age group concerning the nature of poisoning in 2004, Rycina 6 Rozkład procentowy zatruć w grupie wiekowej >65 lat ze względu na rodzaj w latach 2004, Distribution of cases in the age group over 65 years old concerning the nature of poisoning in 2004, Przegląd Lekarski 2018 / 75 / 01 19

4 Tabela II Rozkład procentowy zatruć ze względu na czynnik zatrucia w latach 2004, Distribution of concerning the nature of poisoning in 2004, Wartość procentowa ze względu na czynnik zatrucia [%] Czynnik zatrucia Leki 43,0 36,8 36,7 Substancje żrące i drażniące 6,7 7,4 13,9 Substancje nietoksyczne 9,9 2,5 3,0 Toksyny naturalne 7,4 5,8 10,3 Pestycydy 6,7 5,4 4,2 Rozpuszczalniki organiczne 5,2 3,2 4,0 Tlenek węgla 2,9 8,3 4,2 Metale 1,1 1,2 1,2 Narkotyki 4,4 2,7 3,0 Nowe substancje psychoaktywne (NSP) -* 2,2 2,2 Etanol 7,4 5,7 2,9 Alkohole niespożywcze 1,4 1,4 0,7 Zatrucie mieszane -* 10,4 8,1 Inne 3,9 7,0 5,4 * w roku 2004 w klasyfikacji substancji czynnych nie wyróżniano kategorii: zatrucie mieszane oraz nowe substancje psychoaktywne W tej populacji osób wzrosła również częstość narażeń na toksyny naturalne zarówno pochodzenia roślinnego, jak i ukąszenia zwierząt (z 9,9% w 2004 r. do 15,2% w 2016 r.) (Ryc. 7). Analiza informacji dotyczących grupy wiekowej lat wykazała spadek częstości zatruć klasycznymi narkotykami (z 14,1% w 2004 r. do 6,4% w 2016 r.) z równoczesnym wzrostem narażenia na nowe substancje psychoaktywne (nsp) z 3,2% w roku 2010 do 5,7% w roku 2016 (Ryc. 8). Odmienny trend zauważalny był w grupie starszej (19-35 lat), w której utrzymywała się tendencja do stosowania narkotyków klasycznych (6,3% , 5,0% , 8,4% ) z równoczesnym wzrostem przypadków intoksykacji NsP (0% , 5,5% , 7,3% ). W grupie tej zwracał uwagę fakt malejącej liczby informacji dotyczących zatruć lekami (50,3% , 28,7% , 24,6% ) oraz wzrost częstości zatruć mieszanych (w tym lekami i etanolem) osiągający w 2016 r. wartość 25,8%. W 2010 r. odsetek zatruć tlenkiem węgla wynosił 13,9% i był wyższy niż w pozosta- Rycina 7 Rozkład procentowy zatruć ze względu na czynnik zatrucia w grupie wiekowej poniżej 12 roku życia w latach 2004, Distribution of poisonings concerning the toxic agent in the age group below 12 years in 2004, Rycina w latach 2004, Distribution of poisonings concerning the toxic agent in the age group in 2004, Rycina w latach 2004, Distribution of poisonings concerning the toxic agent in the age group in 2004, Rycina w latach 2004, Distribution of poisonings concerning the toxic agent in the age group in 2004, 20 B. Szkolnicka i D. Rębiasz

5 Rycina 11 >65 w latach 2004, Distribution of poisonings concerning the toxic agent in the age group over 65 years old in 2004, Rycina 12 Rozkład procentowy zatruć lekami w latach 2004, Distribution of drug poisoning in 2004, 1 * Nieopioidowe środki przeciwbólowe, przeciwgorączkowe i przeciwreumatyczne; 2 * Benzodwuazepiny; 3 * Leki psychotropowe; 4 * Środki pierwotnie działające na mięśnie gładkie, szkieletowe i układ oddechowy, 5 * Środki działające miejscowo na skórę i błonę śluzową oraz leki używane w okulistyce, laryngologii i stomatologii; 6 * Inne leki; 7 * Leki mieszane. łych latach (5,7% r. i 9,3% 2016 r.) (Ryc. 9). kolejna grupa wiekowa, (36-65 lat), oprócz dominacji przypadków zatruć lekami (ok. 30%), charakteryzowała się wysokim odsetkiem zatruć etanolem (Ryc. 10). Wśród informacji dotyczących najstarszych pacjentów widoczny był wzrost narażeń na leki (odpowiednio: 31,2%, 35,3%, 40,5%), a także środki drażniące i żrące (odpowiednio: 3,9%, 6,6%, 10,7%). Wysoki odsetek zatruć w omawianej grupie wiekowej zanotowano w związku z narażeniem na tlenek węgla (23,5% w 2010 r.). zatrucia spowodowane toksynami naturalnymi w 2004 r. dotyczyły jedynie spożytych grzybów kapeluszowych. W 2016 r. wzrósł odsetek zdarzeń (15,5%), w których nie zdefiniowano ksenobiotyku (kategoria inne: nieustalone/nieznane). zauważalny był także spadek częstości zatruć pozostałymi grupami substancji (Ryc. 11). Porównanie informacji dotyczących narażeń na leki przedstawiono na rycinie 12. Do leków, które były najczęstszym powodem informacji toksykologicznych należały: niesteroidowe leki przeciwbólowe i przeciwgorączkowe (NLPz - do których, ze względów praktycznych zaliczano paracetamol), benzodiazepiny (wydzielone z grupy leków psychotropowych ze względu na częstość narażeń), inne środki psychotropowe, leki stosowane w schorzeniach układu oddechowego, stosowane zewnętrznie (w dermatologii i stomatologii), a także preparaty witaminowe. W analizowanych latach zaznaczała się wyraźna tendencja wzrostowa dotycząca NLPz z 6,3% w 2004 r., 12,1% w 2010 r., do 17,4% w 2016 r. Podobny trend dotyczył leków stosowanych w chorobach układu oddechowego. Częstość informacji dotyczących tych narażeń wzrosła z 2,2% (2004 r.) do 11,2% (2016 r.). W przypadku pozostałych grup widoczny był spadek liczby udzielanych informacji w 2016 r. w stosunku do 2010 r. W tabeli iii przedstawiono częstość zatruć w grupach wiekowych, z uwzględnieniem lat i kategorii leków. Analiza danych wykazała, że grupą, w której najczęściej dochodziło do zatruć nieopioidowymi środkami przeciwbólowymi, przeciwgorączkowymi i przeciwreumatycznymi były osoby w przedziale wiekowym od 13 do 18 r.ż. W tej grupie wiekowej zauważono również wzrost częstości narażeń na tę grupę leków na przestrzeni badanych lat (z 16,3% w 2004 r. do 23,4% w 2016 r.). Porównując liczbę zatruć lekami z grupy benzodiazepin oraz pozostałymi lekami psychotropowymi w najstarszej grupie wiekowej, zauważono, iż zmniejszyła się popularność pierwszej z omawianej kategorii leków, natomiast wzrosła liczba zatruć pozostałymi lekami. informacje dotyczące zatruć lekami stosowanymi w leczeniu chorób układu oddechowego dotyczyły najczęściej dzieci do 12 roku życia. W latach odnotowano wzrost tego typu konsultacji (z 8,7% do 18,3%). Środki działające miejscowo na skórę i błonę śluzową oraz leki używane w okulistyce, laryngologii i stomatologii były grupą, na którą narażeni byli zwykle najmłodsi pacjenci. Podobna sytuacja dotyczyła preparatów witaminowych. Dyskusja Prawidłowo zorganizowany system udzielania telefonicznych informacji toksykologicznych umożliwia realizację jednego z aspektów działań ośrodków informacji toksykologicznych jakim jest toksykowigilancja [3,4]. W badanych latach widoczna była fluktuacja liczby udzielonych konsultacji, z ich wzrostem w 2010 r. Wydaje się, że dodatkowym czynnikiem, który wpłynął na wzrost liczby informacji toksykologicznych w 2010 r. było założenie strony internetowej Ośrodka informacji Toksykologicznej UJ cm (obecnie Pracowni informacji Toksykologicznej i analiz laboratoryjnych UJ cm - cm.uj.edu.pl). W Polsce wiedza o funkcjonowaniu tego typu ośrodków jest jednak stale zbyt mało rozpowszechniona. Dzieje się tak pomimo tego, że jej rozpropagowanie przyczyniłoby się, podobnie jak miało to miejsce w UsA, do wymiernego obniżenia kosztów wydatkowanych na ochronę zdrowia [5-7]. Miałoby to szczególne znaczenie w związku z obserwowanym od wielu lat wzrostowym trendem dotyczącym zatruć wśród dzieci do lat 12 [8]. Warto podkreślić, że w 2016 r. informacje dotyczące dzieci stanowiły ponad 50% wszystkich udzielonych porad. Wysoki odsetek zatruć wśród najmłodszych przedstawiono również w raporcie szwedzkiego Ośrodka informacji Toksykologicznej z 2015 r. Według autorów 34% udzielonych informacji dotyczyło dzieci poniżej 10 r.ż., a 7% populacji osób w wieku od 10 do 19 lat [9]. Należy zwrócić uwagę na fakt, że ponad 96% narażeń w najmłodszej grupie wiekowej stanowiły narażenia przypadkowe, których potencjalnie można było uniknąć. Dochodziło do nich najczęściej w sytuacjach krótkotrwałego pozostawienia dziecka bez opieki, przy niezabezpieczonym dostępie do produktów gospodarstwa domowego czy leków. Wzrastająca liczba atrakcyjnie pakowanych środków chemicznych stosowanych w domach w widoczny sposób wpływa na częstość narażeń, szczególnie wśród małych dzieci. Dowodem na to był wzrost częstości konsultacji toksykologicznych, których powodem były substancje z grupy detergentów, w tym głównie kapsułki piorące, a także środki stosowane w zmywarkach i do dezynfekcji toalet. na problem ten zwrócono uwagę także w innych krajach europejskich [9-11]. W szwecji aż 44% informacji toksykologicznych w grupie do 10 r.ż. dotyczyło narażeń na detergenty [9]. Działo się tak dlatego, że wzrost częstości stosowania tego typu środków w gospodarstwach domowych, nie był związany z podniesieniem świadomości rodziców na temat konieczności ich przechowywania w bezpiecznych miejscach. nie mniej niebezpieczne pozostaje dla dzieci środowisko zewnętrzne. Odsetek Przegląd Lekarski 2018 / 75 / 01 21

6 Tabela III Procentowy rozkład zatruć najpopularniejszymi lekami w danych grupach wiekowych w badanych latach. Distribution of poisoning by the most popular drugs in the age groups in studied period. Kategoria Nazwa substancji Grupa wiekowa ,9 15,0 19,5 1 Nieopioidowe środki przeciwbólowe, przeciwgorączkowe i przeciwreumatyczne 2 Benzodwuazepiny 3 Leki psychotropowe 4 5 Środki pierwotnie działające na mięśnie gładkie, szkieletowe i układ oddechowy (w tym dekstrometorfan) Środki działające miejscowo na skórę i błonę śluzową oraz leki używane w okulistyce, laryngologii i stomatologii 6 Inne leki (np. witamina D) 7 Leki mieszane ,3 20,7 23, ,8 12,0 11, ,0 1,4 6,2 >65 9,1 4,2 2, ,5 3,6 2, ,8 6,1 4, ,3 6,5 9, ,6 14,8 12,3 >65 13,6 14,6 11, ,7 5,7 7, ,8 17,3 20, ,2 26,0 20, ,3 22,5 21,0 >65 4,6 22,9 29, ,7 13,9 18, ,7 17,3 5, ,7 3,0 3, ,0 1,4 1,2 >65 0,0 0,0 2, ,8 14,5 11, ,5 1,7 1, ,7 0,0 0, ,0 1,9 0,0 >65 0,0 10,4 2, ,9 16,7 10, ,9 2,8 0, ,8 0,5 0, ,0 0,5 0,0 >65 0,0 2,1 2, ,6 5,5 6, ,1 21,8 32, ,0 34,5 38, ,7 42,1 48,1 >65 45,5 33,3 29,4 narażeń na trucizny naturalne wzrósł na świecie do ponad 15%. Powodem były jady zwierząt jak również toksyny roślin i grzybów. W omawianej grupie wiekowej (poniżej 12 lat) powodem licznych konsultacji toksykologicznych były również błędy terapeutyczne, które wynikały między innymi z podania zwiększonej dawki leku, podania nieprawidłowego leku lub wyboru złej drogi jego podania [12]. Na przestrzeni badanych lat zauważono, że problem ten dotyczył głównie farmaceutyków stosowanych w schorzeniach układu oddechowego [13]. W kolejnych dwóch grup wiekowych tj. od 13 do 18 lat i od 19 do 35 lat zgodnie z ogólnoświatową tendencją widoczna była dominacja zatruć zamierzonych we wszystkich analizowanych latach [9,14-17]. Widoczny był także wzrost częstości narażeń definiowanych jako nadużycie. Dorówały one próbom samobójczym, a nawet je przewyższały w grupie wiekowej lat. Jeśli chodzi o rodzaj zatruć to od lat wiodący był trend zatruć niesterydowymi lekami przeciwzapalnymi. Wynikał on głównie z łatwej dostępności do tej grupy leków, mających status OTC (over-the-counter, dostępnych bez recepty). Potwierdzają to obserwacje prowadzone w naszym ośrodku [12,15]. W 2010 r. odnotowano także wzrost narażeń na środki działające pierwotnie na mięśnie gładkie, szkieletowe i układ oddechowy (np. dekstrometorfan). Popularność stosowania w celach rekreacyjnych dekstrometorfanu rosła od 2007 r., choć pierwsze pojedyncze przypadki odnotowano już w 2005 r. Niepokój wzbudzają liczne przypadki przewlekłego nadużywania tego środka, które mogą doprowadzić do uzależnienia [18]. Wzrost częstości stosowania ww. farmaceutyku przez osoby młode był obserwowany praktycznie przez wszystkie ośrodki zatruć w Polsce i na świecie [19-21]. W wyniku rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 16 grudnia 2016 r. wprowadzono zmiany w wydawaniu bez recepty leków o działaniu psychoaktywnym oraz ich maksymalnej zawartości w produkcie leczniczym. Określono maksymalne ilości 22 B. Szkolnicka i D. Rębiasz

7 pseudoefedryny, kodeiny i dekstrometorfanu jakie można nabyć podczas jednorazowej transakcji. Zmiana ta miała na celu eliminację wykorzystywania wyżej wymienionych substancji w celach odurzających. W innych krajach należących do Unii Europejskiej wprowadzono już tego typu ograniczenia (Hiszpania, Holandia, Łotwa, Węgry). W Wielkiej Brytanii, Irlandii leki te są obecnie wydawane na receptę [22]. Wprowadzone w Polsce zmiany wymagają dalszego monitorowania w celu oceny skuteczności wprowadzonych zmian. Wśród wszystkich analizowanych grup wiekowych zauważono większy odsetek narażeń na leki psychotropowe nowej generacji. Grupa wiekowa lat charakteryzowała się wysokim odsetkiem prób samobójczych oraz uzależnień. Na przestrzeni lat zaobserwowano, iż czynnikiem dominującym są w tym przypadku leki (głównie psychotropowe, mieszane) lub alkohol etylowy. W grupie wiekowej powyżej 65 lat dochodziło głównie do zatruć o charakterze przypadkowym (leki, tlenek węgla, toksyny naturalne). Opisywana przez nas struktura zatruć nie odbiegała w sposób istotny od analiz opublikowanych w innych krajach rozwiniętych [9,14]. Dla lekarzy toksykologów, diagnostów laboratoryjnych, medyków sądowych oraz wymiaru sprawiedliwości dużym wyzwaniem było pojawienie się na rynku nowych substancji psychoaktywnych (NSP), tzw. dopalaczy. Decyzja Rady Europy nr 2005/387/JHA dotycząca wymiany informacji, oceny ryzyka i kontroli nowych substancji psychoaktywnych definiowała nowe substancje psychoaktywne jako nowe środki odurzające lub substancje psychotropowe, w czystej formie lub w preparatach, które nie są wymienione w konwencjach Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ), ale które mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia publicznego porównywalne do wywoływanego przez takie substancje [23-25]. Do nowego wyzwania musiały przygotować się także Ośrodki Informacji Toksykologicznej, które udzielały informacji na temat diagnostyki i terapii zatruć NSP. OIT rozpoczęły także ścisłą współpracę z Europejskim Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii, które kontroluje ok. 450 związków zaliczanych do NSP [26]. Odnotowana w badanym materiale liczba informacji toksykologicznych, których powodem były nowe substancje psychoaktywne okazała się niska w porównaniu z innymi rejonami Polski [27]. Kolejnym problemem okazała się diagnostyka laboratoryjna związana z identyfikacją konkretnej NSP. W chwili obecnej badania na obecność nowych substancji psychoaktywnych w płynach ustrojowych przeprowadzane są jedynie w Zakładach Medycyny Sądowej, u osób zmarłych i dla potrzeb wymiaru sprawiedliwości. Można więc stwierdzić, że ocena skali problemu stosowania dopalaczy opiera się jedynie na deklaracjach użytkowników, a nie diagnozach potwierdzonych laboratoryjnie. Analiza porównawcza informacji toksykologicznych na przestrzeni lat pozwoliła na ocenę zmian częstości zatruć poszczególnymi ksenobiotykami, a także zwróciła uwagę na pojawianie się nowych niebezpiecznych dla zdrowia i życia substancji. Wnioski Dopuszczenie do obrotu nowych środków stosowanych w gospodarstwach domowych przyczyniło się do wzrostu częstości narażeń na te produkty wśród małych dzieci. Konieczne jest podniesienie świadomości rodziców w kwestii bezpiecznego, poza zasięgiem dzieci, przechowywania chemii gospodarczej w domach. Efekty wprowadzenia rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie wykazu substancji o działaniu psychoaktywnym oraz maksymalnego poziomu ich zawartości w produkcie leczniczym, stanowiącego ograniczenie w wydawaniu produktów leczniczych w ramach jednorazowej sprzedaży wymagają dalszego monitorowania. Wprowadzenie do obrotu nowych substancji psychoaktywnych stanowi poważny problem kliniczny i diagnostyczny. Piśmiennictwo 1. Hydzik P, Szkolnicka B, Gomółka E: Narażenie na substancje toksyczne wśród dzieci i młodocianych w latach w materiale Ośrodka Informacji Toksykologicznej oraz Pracowni Toksykologii Analitycznej i Terapii Monitorowanej Katedry Toksykologii Klinicznej i Chorób Środowiskowych UJ CM. Przegl Lek. 2013; 70: Targosz D, Szkolnicka B, Mitrus M, Morawska J, Satora LP: Miejsce Ośrodka Informacji Toksykologicznej w strukturach służby zdrowia. Przegl Lek. 2005; 62: Targosz D, Mitrus M, Szkolnicka B, Wilimowska J: System rejestracji rozmów warunkiem właściwego wykorzystania własnych baz danych. Przegl Lek. 2004; 61: Targosz D, Szkolnicka B, Morawska J: Zasady udzielania telefonicznej informacji toksykologicznej. Przegl Lek. 2004; 61: Krenzelok EP: Poison Information Centers save lives and money! Przegl Lek. 2001; 58: Panas M, Targosz D, Motyka E, Szkolnicka B: Znaczenie merytoryczne, ekonomiczne i społeczne Ośrodka Informacji Toksykologicznej w ochronie zdrowia. Przegl Lek. 1997; 54: Personne M, Persson H: The cost-effectiveness of a poison centre an independent study undertaken in Sweden. J Toxicol Clin Toxicol. 2002; 40: Szkolnicka B, Mitrus M, Morawska J, Satora L, Targosz D: Children toxic exposure in 2004 telephone poison information service. Przegl Lek. 2005; 62: Personne M: Swedish Poisons Information Centre annual report 2015, Stockholm, February Day R, Eddleston M, Thomas SH, Thompson JP, Vale JA: Exposures to traditional automatic dishwashing tablets and a comparison with exposures to soluble film tablets reported to the United Kingdom National Poisons Information Service Clin Toxicol 2016; 55: Day R, Eddleston M, Thomas SH, Thompson JP, Vale JA: The impact of an international initiative on exposures to liq-uid laundry detergent capsules reported to the United Kingdom National Poisons Information Service between 2008 and Clin Toxicol. 2017; 55: Szkolnicka B: Błędy terapeutyczne jako powód konsultacji z Ośrodkiem Informacji Toksykologicznej UJ CM w roku Przegl Lek. 2013; 70: Stafford N: Vitamin D supplements poison dozens of Danish children. BMJ 2016; 354: i4534. doi: /bmj.i Bronstein AC, Spyker DA, Cantilena LR Jr, Rumack BH, Dart RC: 2011 annual report of the American Association of Poison Control Centers National Poison Data System (NPDS): 29th Annual Report. Clin Toxicol (Phila). 2012; 50: Szkolnicka B: Prescription and over-the-counter medicals in deliberate self-poisoning and accidental overdosing preliminary study. Przegl Lek. 2005; 62: Targosz D, Sancewicz-Pach K, Szkolnicka B, Mitrus M, Kłys M: Frequency and pat tern of poisoning in adult and adolescent Kraków population in 2003 and Przegl Lek. 2005; 62: Targosz D, Szkolnicka B, Morawska J, Pach J, Groszek B: Wiek a częstość występowania i rodzaj zatrucia wśród mieszkańców Krakowa, leczonych w Klinice Toksykologii CM UJ w latach Przegl Lek. 2002; 59: Łukasik-Głębocka M: Dekstrometorfan i benzydamina nowe substancje odurzające. ( narkomania.org.pl/czytelnia/dekstrometorfan-ibenzydamina-nowe-substancje-odurzajace/ odczyt ). 19. Łukasik-Głębocka M, Sommenfeld K: Ostre zatrucia dekstrometorfanem w materiale Oddziału Toksykologii i Chorób Wewnętrznych w Poznaniu. Przegl Lek. 2009; 66: Zając M, Schetz D, Sein Anand J: Struktura wieku i płci pacjentów hospitalizowanych w Pomorskim Centrum Toksykologii, w latach , z powodu rekreacyjnych zatruć dekstrometorfanem. Przegl Lek : Woo TM, Hanley JR: How high to they look? : identification and treatment of common ingestions in adolescents. Pediatr Health Care 2013; 2: Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie wykazu substancji o działaniu psychoaktywnym oraz maksymalnego poziomu ich zawartości w produkcie leczniczym, stanowiącego ograniczenie w wydawaniu produktów leczniczych w ramach jednorazowej sprzedaży. Uzasadnienie. docs/516/ / /dokument pdf (odczyt ) 23. Council Decision 2005/387/JHA on the information exchange, risk-assessment and control of new psychoactive substances. Official Journal of the European Union Legislation 2005; 127: Convention on Psychotropic Substances, United Nations. (odczyt: ) 25. Single Convention on Narcotic Drugs, United Nations. (odczyt: ) 26. Europejski Raport Narkotykowy. Tendencje i osiągnięcia. Europejskie Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii [EMCDDA). Lizbona, publications/963/tdat14001pln.pdf (odczyt: ) 27. Raport Głównego Inspektora Sanitarnego w sprawie środków zastępczych - razem przeciw dopalaczom , pl/images/%c5%9brodki_zast%c4%99pcze /%C5%9Bz/gis_raport_ pdf (odczyt: ) Przegląd Lekarski 2018 / 75 / 01 23