Wydawnictwo WAM, Redakcja Grzegorz Korczyński. Projekt okładki Jadwiga Mączka. Opracowanie komputerowe Wojciech Prażuch ISBN
|
|
- Bronisław Popławski
- 9 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1
2 Wydawnictwo WAM, 2008 Redakcja Grzegorz Korczyński Projekt okładki Jadwiga Mączka Fotografia na 1 str. okładki: bazylika w Leptis Magna (fot. E. Jastrzębowska) Fotografia na 4 str. okładki: fragment mozaiki z Madaby, krypta św. Eliana (fot. E. Jastrzębowska) Fotografia na stronie tytułowej książki: Gerasa, Katedra i kościół św. Teodora (fot. E. Jastrzębowska) Opracowanie komputerowe Wojciech Prażuch ISBN WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika 26, Kraków tel faks wam@wydawnictwowam.pl DZIAŁ HANDLOWY tel faks handel@wydawnictwowam.pl Zapraszamy do naszej KSIĘGARNI INTERNETOWEJ tel faks wysylka@wydawnictwowam.pl Druk: Drukarnia Colonel Kraków
3 Spis treści Wstęp...7 U źródeł sztuki chrześcijańskiej...13 Imperium Romanum...13 Judaizm...31 Pierwsze trzy wieki chrześcijaństwa...42 Przełom konstantyński...61 Stolice Cesarstwa od początku IV do początku V wieku...93 Trewir...93 Rzym...97 Mediolan Konstantynopol Cesarstwo Wschodnie i Zachodnie w V i na początku VI wieku Syria, Palestyna Azja Mniejsza Grecja i Macedonia Egipt Afryka Północna i Hiszpania Od Renu po Dunaj Memorie, martyria, ośrodki pielgrzymek Jerozolima Kala at Sem an Tebessa Abu Mena Dekoracja architektoniczna Rzeźba Przedmioty liturgiczne i ruchome wyposażenie kościołów Złota epoka Justyniana Schyłek starożytności chrześcijańskiej Zakończenie Bibliografia Spis ilustracji...244
4 Wstęp Niełatwo określić przedmiot i zakres sztuki wczesnochrześcijańskiej. Najogólniej można by powiedzieć, że jest to sztuka powstała w basenie Morza Śródziemnego, jaką tworzyli i otaczali się pierwsi chrześcijanie dla wyrażania treści religijnych i zadokumentowania w architekturze i plastyce swej przynależności wyznaniowej. Sprawa komplikuje się jednak przy próbie dokładniejszego określenia, kim byli ci pierwsi chrześcijanie i na ile ich sztuka była samoistna, a na ile związana z kulturą, otaczającego ich środowiska. Chrześcijaństwo rozwinęło się w I wieku naszej ery najpierw w rzymskiej Palestynie, a następnie stopniowo w II i III, zaś w IV wieku szybko rozprzestrzeniło się na całym obszarze Cesarstwa Rzymskiego, a także poza jego granicami. Pierwotnym środowiskiem kulturowym był więc dla tej religii wielki konglomerat ludów, społeczności, języków, wierzeń, zwyczajów, wreszcie tradycji artystycznych całego Imperium Romanum. Sztuka chrześcijańska, podobnie jak chrześcijańskie piśmiennictwo nie mogła zatem rozwijać się w oderwaniu od otaczającego ją świata rzymskiego antyku i wszelakich tradycji lokalnych, od dziedzictwa najstarszych kultur Egiptu i Mezopotamii począwszy, przez kultury Syrii i Azji Mniejszej, na kulturze grecko-rzymskiej skończywszy. Każda z grup chrześcijan mieszkających w Jerozolimie, Efezie, Koryncie, Salonikach, Aleksandrii, Rzymie, Kartaginie, Tarragonie czy Trewirze była ściśle związana w życiu codziennym z pogańskimi mieszkańcami swoich miast. Zanim więc przedstawiona zostanie sztuka chrześcijańska należy choćby najogólniej określić środowisko, w jakim wyrastała i które warunkowało wybór znanych już form i treści w celu przystosowania ich do wymogów nowej religii. Źródłem religii chrześcijańskiej był judaizm palestyński. Jednak mimo tej samej podstawy wiary monoteistycznej oraz odziedziczonego Pisma Świętego Starego Testamentu chrześcijaństwo uniezależniło się dość szybko od religii żydowskiej. W niektórych ośrodkach przeszło nawet do konkurencyjnej, a następnie otwartej wrogości. W dziedzinie
5 8 Sztuka wczesnochrześcijańska architektury i plastyki związek między tymi dwiema religiami zaznaczył się inaczej. Skromna w tym zakresie, tradycyjna kultura żydowska niewiele miała do zaofiarowania. Będąc natomiast otwartą na wpływy zewnętrzne, w pierwszych wiekach naszej ery wykrzesała, w tym samym czasie, kiedy rodziła się sztuka chrześcijańska, nowe siły twórcze. Nastąpił więc równoległy rozkwit sztuki chrześcijańskiej i żydowskiej: swobodniejszy, powszechniejszy i triumfujący ostatecznie w pierwszym przypadku oraz ograniczany i coraz bardziej hermetyczny w drugim. Wpływy wzajemne, zwłaszcza w zakresie sakralnej architektury palestyńskiej i jej dekoracji były jeszcze w połowie pierwszego tysiąclecia bardzo duże. Krótkie przedstawienie żydowskich źródeł sztuki chrześcijańskiej oraz zarysu równoległego rozwoju sztuki wczesnojudaistycznej wydaje się więc niezbędne. Dalsze omówienie samodzielnej już sztuki chrześcijańskiej nie będzie tu ograniczone wyłącznie do sztuki liturgicznej, czyli związanej z miejscami i przedmiotami niezbędnymi do sprawowania kultu. Dotyczyć ono będzie architektury, plastyki i tak zwanej kultury materialnej, tworzących otoczenie, w którym pierwsi chrześcijanie modlili się, sprawowali władzę, pracowali, mieszkali, ucztowali i grzebali zmarłych. W życiu codziennym przedmioty dekorowane chrześcijańskimi motywami religijnymi zajmowały na początku miejsce drugorzędne, pełniąc funkcję jakby znaków samookreślenia religijnej przynależności. Z czasem gwałtowny wzrost ich liczby stał się odzwierciedleniem stopnia chrystianizacji tak państwa rzymskiego, jak i domowego otoczenia mieszkańców Cesarstwa. W niniejszej książce zostanie więc scharakteryzowany nie tyle całokształt rozwoju najwcześniejszej sztuki chrześcijańskiej, ile uwypuklone będą poszczególne etapy tego rozwoju na podstawie reprezentatywnych przykładów. Ich wybór, ze względu na przystępność opracowania dla wszystkich zainteresowanych, nie tylko specjalistów, jest świadomie ograniczony, w celu uzyskania jasności wykładu i uniknięcia natłoku informacji. Przedstawione w poszczególnych rozdziałach etapy rozwoju sztuki chrześcijańskiej poprzedzi historyczne wprowadzenie wyjaśniające główną problematykę ogólną danego okresu. O ile życie społeczno-polityczne w interesującej nas epoce od Augusta do Justyniana (I VI wiek) ulegało często dość gwałtownym zakłóceniom i zmianom, o tyle warunki geograficzne i podstawy ekonomiczne pozostawały prawie niezmienne. Obszar Imperium Romanum (il. 1) rozciągał się od górnego Eufratu i Tygrysu, wzdłuż lądowej granicy Cesarstwa z Persją i dalej od ujścia Dunaju do Morza Czarnego na wschodzie, po atlantyckie wybrzeże Hiszpanii i północno-zachodni kraniec śród-
6 10 Sztuka wczesnochrześcijańska ziemnomorskiego szerokiego pasa wybrzeża Afryki na zachodzie oraz od Wysp Brytyjskich, Renu i Dunaju na północy po Synaj i górny Egipt na południu. Odrębnymi regionami (nie zawsze pokrywającymi się z administracyjnym podziałem Cesarstwa na prowincje o swoistym klimacie, gospodarce i przede wszystkim tradycji kulturowej) były: Egipt, Górna Mezopotamia, Syria i Palestyna, Azja Mniejsza i jej zachodnie wybrzeże oraz Grecja, Italia, Galia, Hiszpania i Afryka Północna. Skupiały się one wokół Morza Śródziemnego warunkującego łagodny klimat, a nade wszystko dogodne możliwości komunikacyjne. Morze Śródziemne zatem wówczas łączyło, a nie dzieliło, jak to ma miejsce dzisiaj. Centrami życia politycznego, społecznego i kulturalnego były miasta, a ich zapleczem gospodarczym wieś. Podstawą świetności całego Cesarstwa Rzymskiego i ustabilizowanych warunków życia jego obywateli to znaczy warstw wyższych: administracji i wojska oraz wolnych drobnych wytwórców, miejskiego plebsu i ogromnej rzeszy niewolników było więc wydajne rolnictwo, sprawny handel i chroniąca je administracja państwowa. Załamanie się któregoś z tych elementów pociągało za sobą upadek innych i prowadziło do ogólnego przesilenia. Właśnie w dobie takiego kryzysu polityczno-gospodarczego, jaki nawiedził Cesarstwo w III wieku, pojawiły się najstarsze znane nam zabytki chrześcijańskie. Obiekty te zgodnie z kryzysowym stanem państwa rzymskiego nie są ani klasycznie piękne, ani szokująco ekspresyjne, ani też szczególnie bogate w treści. Badacze starożytności do dziś oceniają je pogardliwym mianem bazgrołów katakumbowych, z drugiej strony ich znaczenie religijne bywa często niewłaściwie lub przesadnie interpretowane przez znawców późniejszej sztuki kościelnej. Nadto, w powszechnej opinii, historia sztuki antycznej kończy się na okresie panowania Konstantyna Wielkiego, czyli na początku IV wieku, a historia sztuki średniowiecznej rozpoczyna wraz z panowaniem Karola Wielkiego, czyli na przełomie VIII i IX wieku. Pomiędzy tymi okresami rozciąga się aż pięć mało znanych wieków ciemnych. Głównym zadaniem niniejszego opracowania będzie więc próba rozświetlenia tej ciemności i ukazania ogromnego, szerzej nieznanego bogactwa najwcześniejszej, szukającej dopiero właściwego wyrazu sztuki chrześcijańskiej, a także pierwszego okresu jej rozkwitu w momencie triumfu religii, kiedy to mimo całej wrogości wobec pogaństwa czerpano obficie ze skarbnicy kultury antycznej, przystosowując starożytne wzory do nowych potrzeb.
7 U źródeł sztuki chrześcijańskiej Imperium Romanum Ty władać nad ludami pomnij, Rzymianinie! To twe sztuki: Nieść pokój, jak twa wola samać Nakaże, szczędzić kornych, a wyniosłych łamać! Wergiliusz, Eneida, VI , tłum. Tadeusz Karyłowski To znane określenie politycznego posłannictwa Rzymianina następujące po przyznaniu innym narodom pierwszeństwa na polu twórczości artystycznej trafnie charakteryzuje posłannictwo Cesarstwa Rzymskiego. Oszałamiające podboje i aneksje obcych terenów od końca III wieku przed Chrystusem: Sardynii i Sycylii (242), Hiszpanii (202), Afryki Północnej oraz Macedonii i Grecji (146), zachodniej Azji Mniejszej (129), południowej Galii (118), reszty Azji Mniejszej i Syrii (63), północnej Galii (48), Egiptu (30) i po Chrystusie: Brytanii (43) zmieniły rzeczywistość italskiego miasta-państwa w państwo-świat. Teraz należało utrzymać jego granice, podbite tereny administrować, dbać o rozwój wewnętrzny, a zwłaszcza troszczyć się o napływ rekrutów do wojska i należności podatkowych do skarbu państwa. Kryzys wewnętrznej polityki i wojny domowe u schyłku Republiki stały się dodatkowym bodźcem zmiany dawnego systemu władzy. Pryncypat Augusta, od 27 roku przed Chrystusem, okazał się pierwszą stałą formą władzy zcentralizowanej i autorytarnej w tym na wpół starym, na wpół już nowym świecie. Niszcząc w istocie demokrację republikańską August dbał usilnie o zachowanie pozorów żywotności dawnych instytucji i tradycji rzymskich. Senat pozostał nadal najwyższą instancją ustawodawczą, choć praktycznie żadnej władzy już nie miał. Skupiał on nieliczną, ale najbogatszą grupę społeczną państwa, zajmującą najwyższe stanowiska w administracji stolicy i w senatorskich prowincjach. Inne wysokie urzędy w prowincjach, a zwłaszcza
8 14 Sztuka wczesnochrześcijańska na cesarskim dworze zasilał również zamożny stan rycerski ekwici. Średnio zamożni i biedni wolni obywatele rzymscy trudnili się handlem, rzemiosłem i żołnierką. Najbiedniejsi należeli do bezrobotnego plebsu miejskiego, a niewolnicy zatrudnieni byli głównie w posiadłościach ziemskich oraz jako służba domowa. Silna władza cesarska, zawodowe wojsko, rozbudowane prawodawstwo, stałe opodatkowanie, bogate miasta Italii i dalszych prowincji municipia rządzone przez własną radę miejską oraz bogate majątki wiejskie i kwitnący handel stanowiły o bezpieczeństwie i dostatnim spokoju wewnętrznym u zarania Cesarstwa, sprzyjając nadto rozkwitowi kultury w tej pełnej klasycyzujących tendencji złotej epoce panowania Augusta. Stan ten utrzymywał się zasadniczo przez dwa pierwsze wieki, w okresie panowania dynastii julijsko-klaudyjskiej (14 68) i flawijskiej (69 96), za Trajana i Hadriana (98 138) i dynastii antonińskiej ( ). Niedomagania polityki dynastycznej rozwiązywała armia, której wielkość i znaczenie stale rosły w związku z potrzebą czynnej i stałej obrony granic, przede wszystkim północnych, przed plemionami germańskimi i wschodnich przed Partami. Ostatnie ekspansyjne podboje Trajana w Dacji (102, 106) i Septymiusza Sewera w Mezopotamii (199) powiększyły już tylko nieznacznie obszar imperium. Początkowy prymat rdzennych Rzymian stopniowo zanikał. W roku 98 na tronie cesarskim zasiadł Trajan pochodzący z Hiszpanii, zaś rok 193 początek panowania Septymiusza Sewera, Afrykańczyka żonatego z Syryjką rozpoczyna pełną partycypację przybyszów z prowincji w życiu politycznym i kulturalnym Rzymu, potwierdzoną w roku 212 przyznaniem obywatelstwa rzymskiego wszystkim wolnym mieszkańcom Cesarstwa. Polityczny i kulturalny rozkwit imperium przypadł na czasy panowania Trajana i Hadriana w pierwszej połowie II wieku. Utrzymujący się podział Cesarstwa na dwie grupy językowe: łacińską na Zachodzie i grecką na Wschodzie nie zakłócał powszechności grecko-rzymskiego wykształcenia i jednakich możliwości kariery cywilnej i wojskowej na obszarze całego imperium w ramach jednolitej administracji. Spoistości politycznej państwa nie zagrażały również kulturowe odrębności zachowane w poszczególnych rejonach Cesarstwa. Reguła całkowitej tolerancji w stosunku do najrozmaitszych kultów i sekt religijnych załamała się tylko w stosunku do chrześcijaństwa. Ogólna pomyślność przeminęła w połowie III wieku. Senat miał coraz mniejsze znaczenie, a dawne stanowiska urzędnicze zajmowali coraz częściej wojskowi. Trudności zarządzania gospodarką i bezwzględna polityka fiskalna niszczyły dawne struktury społeczne, do-
9 U źródeł sztuki chrześcijańskiej 15 prowadzając do powstania tylko dwóch grup: honestiores bogatych i pełnoprawnych oraz humiliores biednych, którym nie przysługiwały żadne prawa. Kostniejąca centralizacja władzy, ciągłe walki na granicach wzdłuż Renu, Dunaju i z Persją, gdzie od 226 roku miejsce Partów zajęli Sasanidzi, ucisk podatkowy, ubożejące miasta, rosnąca inflacja i kłopoty dynastyczne oraz samowola wojska doprowadziły do prawdziwego kryzysu władzy, gospodarki i kultury Cesarstwa. W latach , w czasie zaledwie 46 lat, panowało ponad 30 cesarzy, których podstawową troską było utrzymanie się u władzy, a główną działalnością wzajemne walki. Z optymizmu i niewzruszonego przekonania Rzymian o własnej wyższości nad innymi narodami, z jakim witano rodzące się imperium, niewiele się ostało. Filozofia, religia, literatura i sztuka przeniknięte są pesymizmem, bolesnym rozczarowaniem i mistycyzmem. Objęcie tronu cesarskiego w 284 roku przez Dioklecjana, a także jego wszechstronne reformy systemu władzy, administracji, wojska i podatków nie wprowadziły trwałych zmian na lepsze, choć niewątpliwie znacznie przedłużyły życie Cesarstwu. Tetrarchia wspólne rządy czterech władców: dwóch Augustów (Dioklecjan i Maksymian) i dwóch Cezarów (Konstancjusz Chlorus i Galeriusz) nad zdecentralizowanym, na cztery części podzielonym imperium załamała się jeszcze za życia Dioklecjana. Dobrowolna abdykacja na rzecz adoptowanych następców, z wyłączeniem dziedziczności, okazała się nierealna. Z reform Dioklecjana przetrwały praktycznie tylko: administracyjna zwiększająca liczbę prowincji, podatkowa oparta na nowym spisie ludności łącznie z katastrem rolnym oraz wojskowa wprowadzająca armię do administracji państwowej na niespotykaną dotąd skalę i nakazująca dziedziczność służby wojskowej. Podobny los spotkał dekurionów elitę municypiów w radach i urzędach miejskich oraz wszystkich drobnych wytwórców, kupców i chłopów w całym Cesarstwie. Zostali oni dziedzicznie przywiązani do swojego urzędu, grupy zawodowej i ziemi. Najtrwalsze okazało się przeobrażenie ideologii i propagandy władzy oraz wprowadzenie rytuału dworskiego pełnego wschodniego przepychu, sakralizującego słownictwa i adoracyjnych gestów. Zarys sztuki rzymskiej, rozwijającej się w tych ramach historycznych nie będzie dotyczyć chronologicznego rozwoju twórczości artystycznej. Podstawowym jego celem jest unaocznienie treści i funkcji dzieł sztuki dużych i małych, reprezentacyjnych i codziennych, które nieprzerwanie towarzyszyły życiu Rzymian. Ich ogólną cechą charakterystyczną było bardzo wyraźne odzwierciedlenie momentów świetności Cesarstwa powrotami klasycyzującego stylu oraz zaznaczenie
10 16 Sztuka wczesnochrześcijańska okresów jego upadku stylem ekspresyjnym, pełnym gwałtowności i antyklasycznej surowości lub prymitywizmu. Ośrodkami życia politycznego, gospodarczego i kulturalnego Cesarstwa Rzymskiego były miasta. One też stały się terenem wszelkiej, w tym artystycznej, działalności propagandowej. Działalność ta przybiera rozmaite formy, począwszy od zakładania nowych miast, przez rozbudowę i upiększanie dzielnic i poszczególnych budowli w istniejących ośrodkach miejskich, na rozdawnictwie zboża i fundowaniu igrzysk skończywszy. Propaganda zaspokajała konkretne potrzeby ludności, ale przede wszystkim jednak chodziło tu o unaocznienie potęgi władzy cesarskiej, jej wielkoduszności wobec posłusznych oraz bezwzględności w stosunku do krnąbrnych. Wyjątkową pozycję wśród wszystkich ośrodków miejskich zajmowała oczywiście stolica urbs Roma skupiająca na początku IV wieku na swoim obszarze (14 regionów od czasów Augusta) ponad milion mieszkańców. Pełne blasku i przepychu reprezentacyjne budowle i dzielnice graniczyły tu ze skupiskami biedoty. Wartki i pracowity rytm życia politycznego, administracyjnego i handlowego kontrastował z rozrzutnym trwonieniem bogactw przez najzamożniejszych i wałkoństwem bezrobotnego plebsu. Imperatorzy prześcigali się we wznoszeniu w stolicy pomników uwieczniających ich panowanie. Były to zarówno obiekty architektoniczne tak zwanej użyteczności publicznej (bazyliki, termy, teatry, amfiteatry, cyrki, portyki, akwedukty i mosty), jak również pomniki w całym tego słowa znaczeniu (łuki triumfalne, kolumny i posągi) oraz mauzolea i grobowce. Przejawem bogactwa materialnego oraz prawdziwej, a często ambicjonalnie urojonej, wyższości cesarzy nad zwykłymi obywatelami imperium stały się przede wszystkim ich rezydencje zarówno w stolicy, jak i w prowincjach. Ruinom Palatynu z pałacem Flawiuszów z I wieku i wspaniałości ruin słynnej willi Hadriana w Tivoli z II wieku odpowiada w pełni rozmach (w innym stylu realizowanych) założeń pałacowych z przełomu III i IV wieku, jak pałac Dioklecjana w Splicie, czy Maksencjusza poza rzymskimi murami przy via Appia. Nową cechą tych późnych budowli było włączenie w ramy zespołu pałacowego mauzoleum, a w drugim przypadku również cyrku. Odpowiadało to w pewnej mierze późnoantycznemu absolutyzmowi władcy, odizolowanego, żyjącego we własnym świecie. Dla unaocznienia jak ważną rolę spełniała sztuka w służbie propagandy władzy wystarczy przypomnieć zabudowę (8 świątyń, 3 bazyliki, Kuria senatu, dom westalek i Regia, dwie trybuny, portyki i sklepiki)
11 U źródeł sztuki chrześcijańskiej 17 oraz kilkadziesiąt pomników Forum Romanum, którego zasadnicza forma ukształtowała się jeszcze w czasach Republiki. Ten odwieczny ośrodek politycznego, handlowego i kulturalnego życia stolicy, leżący u stóp Palatynu i Kapitolu, w okresie Cesarstwa został znacznie powiększony od strony północnej. Powstał tam ciąg placów cesarskich (fora: Iulium, Augusti, Nervae-Transitorium, Pacis i Traiani). W przeciwieństwie do spontanicznie rozwijającej się, niezorganizowanej zabudowy Forum Romanum, cesarskie rynki zakładano według ustalonej reguły: wybrany plac otaczano portykami, uświęcano go świątynią, wznoszono pomieszczenia handlowe i sądowe, a całość odpowiednio dekorowano. Zasadą formalną były: monumentalizm, symetria i bogactwo dekoracji; treścią ideową: uwiecznienie osoby fundatora, jego bóstwa opiekuńczego, przodków i czynów chwalebnych; zaś funkcją: stworzenie miejsca spotkań politycznych, ofiar sakralnych, działalności administracyjno-prawnej i handlowej, dostępnego dla wszystkich mieszkańców i gości Rzymu. Najwspanialszym spośród tych rynków cesarskich było niewątpliwie Forum Trajana (il. 2), zbudowane na północno-zachodnim krańcu zespołu placów, w latach , według projektu greckiego archi- 2. Forum Trajana, makieta Rzymu z początku IV wieku, Museo della Civiltà Romana
12 18 Sztuka wczesnochrześcijańska tekta Apollodorosa z Damaszku. Składało się z dwóch placów, między którymi wznosiła się wielka bazylika Ulpia służąca giełdzie i trybunałowi. Przedni, prostokątny plac, z bocznymi ogromnymi półokrągłymi eksedrami i z pięciokondygnacyjnymi halami targowymi od północy, otoczony był portykami. Tylny, mniejszy plac flankowały dwa budynki bibliotek, między którymi umieszczono do dziś zachowaną kolumnę, upamiętniającą zwycięstwa cesarza i zaznaczającą pierwotną wysokość terenu, który zniwelowano przy budowie placu. Kolumna dźwigała pozłacany brązowy posąg Trajana dziś zastąpiła go figura św. Piotra. Od 117 roku kryła na życzenie Hadriana i za specjalnym zezwoleniem Senatu złotą urnę z prochami cesarza. Trzon jej pokrywa relief opiewający wojny Trajana z Dakami z lat i Relief ten (długości 200 m) wijący się spiralnie wokół kolumny należy do szczytowych osiągnięć płaskorzeźby rzymskiej o tematyce historycznej. Taki typ kolumny komemoratywnej pokrytej reliefem był dotąd niespotykany. Artysta, który go wykonał pozostał nieznany określa się go mianem Mistrza pomników Trajana. Do tej samej grupy zabytków należą: wielki fryz triumfalnej bitwy, prawdopodobnie z bazyliki Ulpia (wtórnie użyty w dekoracji łuku Konstantyna w Rzymie), tak zwane Plutei Traianei reliefy balustrady z Forum Romanum (obecnie w Kurii) oraz dekoracja łuku Trajana w Benewencie. Wszystkie te zabytki są jednolite stylistycznie i należą do wspólnej grupy przedstawień triumfalnych. Można je ponadto zaszeregować do jednego konsekwentnie rozwijającego się cyklu tematycznego od narracyjnej opowieści o konkretnych wydarzeniach wojennych, poprzez niesprecyzowaną scenę triumfu, do symbolicznych przedstawień hołdu poddanych i dobroczynności władcy. W historycznych scenach z kolumny apologii zwycięstwa postać cesarza jest nieco większa od innych i występuje zawsze na pierwszym planie. Postacie Rzymian i barbarzyńców wkomponowane są wieloplanowo w pejzaż według wszystkich reguł naturalizmu hellenistycznego. Typowy dla sztuki rzymskiej historycyzm wyraża się tu umieszczeniem konkretnych postaci i sytuacji wojny dackiej. W symbolicznych scenach z łuku benewentyńskiego (institutio alimentaria wydawanie pożyczek państwowych chłopom, adventus augusti wjazd cesarza do Rzymu, deductio coloniarum zakładanie miast-kolonii, annona augusti podatkowe zaopatrzenie Rzymu) obok cesarza pojawiają się po raz pierwszy w sztuce triumfalnej przedstawiciele ludu: mężczyźni i kobiety z dziećmi. Zachowane zabytki sztuki triumfalnej następców Trajana: reliefy antonińskie z Efezu; płaskorzeźby Marka Aureliusza, częściowo wkomponowane wtórnie w łuk Konstantyna, a po części przechowywane w pałacu Konserwa-
13 U źródeł sztuki chrześcijańskiej 19 torów oraz kolumna Marka Aureliusza w Rzymie; dwa rzymskie łuki seweriańskie i trzeci w Leptis Magna w dzisiejszej Libii unaoczniają powtarzanie się tej samej tematyki mimo różnic w szczegółach i stylu przedstawień. Ich repertuar można by rozszerzyć o alegoryczne sceny polowań i składania ofiar z hadrianowskich medalionów na łuku Konstantyna, sławiące virtus (cnotę) i pietas (pobożność) cesarza oraz o symboliczne przedstawienia apoteozy pośmiertnej imperatorów i ich bliskich. Zmarłego cesarza, jak również członków jego rodziny, Senat obwoływał na wniosek następcy nieśmiertelnymi, dając tym samym początek oficjalnemu kultowi ubóstwionego władcy. Centralny kaseton z łuku Tytusa w Rzymie, z orłem unoszącym cesarza na Olimp, należy do pierwszych monumentalnych przedstawień apoteozy, powtarzanych później w rozmaitych wariantach na innych pomnikach stolicy. Odmienną formą apoteozy cesarskiej były świątynie ubóstwionych władców, jak: Maison Carrée w Nîmes (il. 3) sanktuarium Gajusza i Lucjusza Cezarów, wnuków Augusta, rzymskie Hadrianeum i świątynia Antonina i Faustyny (San Lorenzo in Miranda) na Forum Romanum, czy foralna świątynia rodu Sewerów w Leptis Magna. Wznoszono je na ogół według ustalonego typu rzymskiej świątyni, składającej się z celi i otoczonej z trzech stron kolumnadą, ustawionej na wysokim 3. Świątynia rzymska ku czci wnuków Augusta, Maison Carée, Nîmes, I wiek naszej ery
14 20 Sztuka wczesnochrześcijańska podium z szerokimi schodami od frontu. Wewnątrz celi znajdował się posąg deifikowanego cesarza, wota i skarbiec; na zewnątrz, u stóp schodów, ołtarz ofiarny. Wykładziny marmurowe, fryzy dekoracyjne, rzeźby przyczółków, brązowe wykończenia odrzwi dopełniały przepychu tych budynków. Rozszerzenie zasięgu propagandy cesarskiej, tak za życia, jak po śmierci poszczególnych władców, możliwe było dzięki statuom i portretom ustawionym na obszarze całego Cesarstwa oraz oczywiście dzięki przedstawieniom na monetach, docierających nawet daleko poza granice imperium. Klasyczny posąg Augusta w zbroi, z Prima Porta w Rzymie, realistyczny portret Wespazjana z Rzymu, brązowe popiersie Trajana na tarczy z Ankary, brązowy konny posąg Marka Aureliusza z rzymskiego Kapitolu, popiersie Kommodusa jako Herkulesa z Rzymu mogą posłużyć tu za przykłady różnic formalnych i stylistycznych, którym podlegał oficjalny portret cesarski w trzech pierwszych wiekach. Przedstawieniom figuralnym (symbolicznym lub portretowym) na monetach towarzyszyły napisy. Należy tu zwrócić uwagę również na dodatkową rolę propagandową komponowanych umiejętnie inskrypcji towarzyszących monumentalnym przedstawieniom triumfalnym i dedykacjom fundacyjnym, w których panegiryczna treść dorównuje pięknej formie łacińskich liter. Bogactwo i złożoność wierzeń i kultów praktykowanych w Cesarstwie Rzymskim odzwierciedlały jego skomplikowany układ społeczny oraz różnice kulturowe mieszaniny narodowościowej. Obraz religijności Rzymian zmienia się w zależności od rozpatrywanych źródeł zarówno literackich i epigraficznych, jak i archeologicznych. Oficjalna polityka religijna cesarzy, zwłaszcza w obu pierwszych wiekach, nawiązywała do rodzimych tradycji, kultywując grecko-rzymski politeizm. Świadczą o tym przede wszystkim monety (aż po IV w.) z wizerunkami przedstawicieli panteonu rzymskiego, wśród których uprzywilejowane pozycje zajmują: Jupiter władca olimpijski, Wenus matka rodu cesarzy, Roma i Wiktoria.
KULTURA STAROŻYTNEGO RZYMU PRAGMATYZM I REALIZM
KULTURA STAROŻYTNEGO RZYMU PRAGMATYZM I REALIZM CYWILIZACJA RZYMU Cywilizacja rozwijająca się w basenie Morza Śródziemnego i części Europy. Jej kolebką było miasto Rzym leżące w Italii, które w pewnym
Spis treêci. I. Wprowadzenie do historii. II. Początki cywilizacji. Od autorów... 8
Od autorów....................................... 8 I. Wprowadzenie do historii 1. Dzieje historia historiografia...................... 12 Czym jest historia?............................... 12 Przedmiot
GIMNAZJUM NR 60 IM. CYRYLA RATAJSKIEGO W POZNANIU
Wymagania edukacyjne z podstawy programowej Klasa pierwsza I półrocze Podstawa programowa Cele kształcenia Wymagania ogólne Treści nauczania -wymagania szczegółowe 1. Chronologia historyczna. Uczeń sytuuje
Od autora... 9. Mezopotamia kolebka cywilizacji... 19 Fenicjanie àcznicy mi dzy Bliskim Wschodem a Êwiatem Êródziemnomorskim... 21 Egipt...
Spis treêci Od autora... 9 Wprowadzenie Poj cie cywilizacji klasycznej... 11 èród a poznania cywilizacji klasycznej... 11 Ramy czasowe cywilizacji klasycznej... 14 Âwiat Êródziemnomorski... 15 I. Kr gi
HISTORIA KLASA I GIMNAZJUM SZKOŁY BENEDYKTA
2016-09-01 HISTORIA KLASA I GIMNAZJUM SZKOŁY BENEDYKTA Cele kształcenia wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie oraz porządkuje je
świat rzymski Pr a c a z b i o r owa p o d r e d a k c j ą
świat rzymski w IV wieku Pr a c a z b i o r owa p o d r e d a k c j ą Pawła Filipczaka i Rafała Kosińskiego Kraków 2015 Recenzent: dr hab. Jacek Wiewiorowski Redakcja i korekta: Paweł Filipczak i Rafał
Chronologia sztuki rzymskiej
SZTUKA RZYMSKA Chronologia sztuki rzymskiej 1.... 2.... 3.... 753 r p.n.e. -... Mityczne początki założenia Rzymu związane są z osobami... i... Według legendy do założenia miasta doszło w następujący sposób:......
Lubisz historię? Znasz Włochy i Rzym? Tak? To spróbuj rozwiązać quiz. Możesz korzystać z pomocy całej rodziny, oraz wujka Google i ciotki Wikipedii,
QUIZ ROMA AETERNA Lubisz historię? Znasz Włochy i Rzym? Tak? To spróbuj rozwiązać quiz. Możesz korzystać z pomocy całej rodziny, oraz wujka Google i ciotki Wikipedii, jeśli sądzisz, że Ci pomogą :-) Obejrzyj
Instytut Historii Historia Specjalność SYLABUS HISTORIA KULTURY GRECKO-RZYMSKIEJ
Instytut Historii Historia Specjalność SYLABUS Przedmiot HISTORIA KULTURY GRECKO-RZYMSKIEJ Prowadzący Dr Leonard Owczarek Forma zajęć konwersatorium Rok studiów I rok studiów II stopnia 2011/2012 (semestr
WYKAZ SPRAWDZANYCH UMIEJĘTNOŚCI ODNIESIENIE ZADAŃ DO PODSTAWY PROGRAMOWEJ
WYKAZ SPRAWDZANYCH UMIEJĘTNOŚCI ODNIESIENIE ZADAŃ DO PODSTAWY PROGRAMOWEJ Poniżej zapisano ogólne i szczegółowe wymagania podstawy programowej kształcenia ogólnego z historii na III etapie kształcenia,
PLAN WYNIKOWY DLA KLASY I TECHNIKUM (z praktyką miesięczną)
PLAN WYNIKOWY DLA KLASY I TECHNIKUM (z praktyką miesięczną) NR PROGRAMU: DKOS 4015 90/02. I. Dzieje najdawniejsze - źródła archeologiczne i materialne do dziejów najdawniejszych, - systemy periodyzacji
WYŻSZA SZKOŁA UMIEJĘTNOŚCI SPOŁECZNYCH SYLABUS PRZEDMIOTU. I. Informacje ogólne. 1. Nazwa przedmiotu:historia sztuki
WYŻSZA SZKOŁA UMIEJĘTNOŚCI SPOŁECZNYCH SYLABUS PRZEDMIOTU I. Informacje ogólne 1. Nazwa przedmiotu:historia sztuki 2. Rodzaj przedmiotu - obowiązkowy 3. Poziom i kierunek studiów:studia niestacjonarne
Architektura romańska
Architektura romańska Romanizm Sztuka romańska (styl romański, romanizm) - styl w sztukach plastycznych wykonywanych z kamienia XI XIII wieku. Najwcześniej formy stylistyczne zostały ukształtowane na terenach
SZTUKA STAROŻYTNEGO RZYMU
SZTUKA STAROŻYTNEGO RZYMU UWAGA! czerwoną gwiazdką oznaczyłam zabytki, które należy umieć rozpoznawać (nazwa, autor o ile jest podany, miejscowość o ile jest podana, epoka) Funkcje sztuki: - umocnienie
SPIS TREŚCI WYKAZ SKRÓTÓW OD WYDAWCY PRZEDMOWA DO WYDANIA POLSKIEGO ROZDZIAŁ 1 PALESTYNA OD PTOLEMEUSZY DO MASADY...
SPIS TREŚCI WYKAZ SKRÓTÓW... 11 OD WYDAWCY... 17 PRZEDMOWA DO WYDANIA POLSKIEGO... 19 ROZDZIAŁ 1 PALESTYNA OD PTOLEMEUSZY DO MASADY... 21 A. Ptolemeusze i Seleucydzi w Palestynie (323-166 r. przed Chr.)...
To wieczne miasto. Powstało około 800-750 przed naszą erą. Mimo iż zmieniali się władcy, ustroje i granice, miasto przetrwało.
To wieczne miasto. Powstało około 800-750 przed naszą erą. Mimo iż zmieniali się władcy, ustroje i granice, miasto przetrwało. Pozostało znakiem czasu. Panteon w Rzymie to budowla poświęcona wszystkim
b) na obszarze Żyznego Półksiężyca rozwinęła się cywilizacja Mezopotamii
TEST POWTÓRZENIOWY KLASA III od starożytności do XVI wieku. 1.Określ czy poniższe zdania są prawdziwe czy fałszywe a) proces przeobrażania się gatunków to rewolucja b) na obszarze Żyznego Półksiężyca rozwinęła
BADANIE DIAGNOSTYCZNE
Centralna Komisja Egzaminacyjna BADANIE DIAGNOSTYCZNE W ROKU SZKOLNYM 2012/2013 CZĘŚĆ HUMANISTYCZNA HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE WYKAZ SPRAWDZANYCH UMIEJĘTNOŚCI ARKUSZ GH-H1-125, GH-H4-125, GH-H5-125,
HISTORIA klasa 1 Liceum Ogólnokształcącego (4 letniego)
2019-09-01 HISTORIA klasa 1 Liceum Ogólnokształcącego (4 letniego) Treści z podstawy programowej przedmiotu POZIOM ROZSZERZONY (PR) SZKOŁY BENEDYKTA Podstawa programowa HISTORIA klasa 1 LO (4-letnie po
Ikona obraz sakralny, powstały w kręgu kultury bizantyńskiej wyobrażający postacie świętych, sceny z ich życia, sceny biblijne lub
Ikona obraz sakralny, powstały w kręgu kultury bizantyńskiej wyobrażający postacie świętych, sceny z ich życia, sceny biblijne lub liturgiczno-symboliczne. Charakterystyczna dla chrześcijańskich Kościołów
Przedmiot humanistyczny (C) - opis przedmiotu
Przedmiot humanistyczny (C) - opis przedmiotu Informacje ogólne Nazwa przedmiotu Przedmiot humanistyczny (C) Kod przedmiotu 08.0-WH-PolitP-W-PH(C) Wydział Kierunek Wydział Humanistyczny Politologia / Relacje
EGZAMIN W KLASIE TRZECIEJ GIMNAZJUM W ROKU SZKOLNYM 2015/2016 CZĘŚĆ 1. ZASADY OCENIANIA ROZWIĄZAŃ ZADAŃ ARKUSZE: GH-HX1, GH-H2, GH-H4, GH-H5, GH-H7
EGZAMIN W KLASIE TRZECIEJ GIMNAZJUM W ROKU SZKOLNYM 2015/2016 CZĘŚĆ 1. HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE ZASADY OCENIANIA ROZWIĄZAŃ ZADAŃ ARKUSZE: GH-HX1, GH-H2, GH-H4, GH-H5, GH-H7 KWIECIEŃ 2016 Zadanie
WYŻSZA SZKOŁA UMIEJĘTNOŚCI SPOŁECZNYCH SYLABUS PRZEDMIOTU. I. Informacje ogólne. 1. Nazwa przedmiotu:historia sztuki
WYŻSZA SZKOŁA UMIEJĘTNOŚCI SPOŁECZNYCH SYLABUS PRZEDMIOTU I. Informacje ogólne 1. Nazwa przedmiotu:historia sztuki 2. Rodzaj przedmiotu - obowiązkowy 3. Poziom i kierunek studiów:studia stacjonarne I stopnia
WYMAGANIA EDUKACYJNE NA POSZCZEGÓLNE OCENY W KLASIE I GIMNAZJUM
WYMAGANIA EDUKACYJNE NA POSZCZEGÓLNE OCENY W KLASIE I GIMNAZJUM POZIOM WYMAGAŃ KONIECZNY ocena dopuszczająca zna pojęcia: źródło historyczne, era, epoka, potrafi na podstawie daty rocznej określić wiek
Religie. Wschodu. Bliskiego. starozytnego. Darmowy fragment
Religie starozytnego Bliskiego Wschodu Instytut Religioznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego Religie starozytnego Bliskiego Wschodu Praca zbiorowa pod redakcją Krzysztofa Pilarczyka i Jana Drabiny Kraków
Castra Regina, Rega-nespurc, Regensburg 'najbardziej wysunięte na północ miasto Włoch'
Magda Moszczyńska Castra Regina, Rega-nespurc, Regensburg 'najbardziej wysunięte na północ miasto Włoch' Najbardziej na północ wysunięte miasto Włoch czy może niemiecki cud średniowiecza? Regensburg to
HISTORIA - GIMNAZJUM WYMAGANIA EDUKACYJNE
HISTORIA - GIMNAZJUM WYMAGANIA EDUKACYJNE KLASA I PRAHISTORIA Czas w historii. Klasyfikacja źródeł historycznych. Pradzieje ludzkości. Ocena dopuszczająca: zna pojęcia źródło historyczne, era ; zlokalizuje
WYMAGANIA EDUKACYJNE DLA KLASY IV.
WYMAGANIA EDUKACYJNE DLA KLASY IV. ZAGADNIENIE Ja i moja rodzina. WYMAGANIA PODSTAWOWE UCZEŃ: określa, na czym polega wyjątkowość każdego człowieka wymienia potrzeby człowieka charakteryzuje rolę rodziny
www.awans.net Publikacje nauczycieli Halina Chmielewska Test sprawdzający Historia, klasa V, I półrocze (do podręcznika A to historia!
www.awans.net Publikacje nauczycieli Halina Chmielewska Test sprawdzający Historia, klasa V, I półrocze (do podręcznika A to historia! ) Praca opublikowana w Internetowym Serwisie Oświatowym Awans.net
EGZAMIN W KLASIE TRZECIEJ GIMNAZUM W ROKU SZKOLNYM 2016/2017 CZĘŚĆ 1. HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE ZASADY OCENIANIA ROZWIĄZAŃ ZADAŃ ARKUSZ GH-H7
EGZAMIN W KLASIE TRZECIEJ GIMNAZUM W ROKU SZKOLNYM 2016/2017 CZĘŚĆ 1. HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE ZASADY OCENIANIA ROZWIĄZAŃ ZADAŃ ARKUSZ GH-H7 KWIECIEŃ 2017 Zadanie 1. (0 1) 2. Cywilizacje Bliskiego
HISTORIA klasa 1 Liceum Ogólnokształcącego (4 letniego)
2019-09-01 HISTORIA klasa 1 Liceum Ogólnokształcącego (4 letniego) Treści z podstawy programowej przedmiotu POZIOM PODSTAWOWY (PP) SZKOŁY BENEDYKTA Podstawa programowa HISTORIA klasa 1 LO (4-letnie po
BADANIE DIAGNOSTYCZNE
Centralna Komisja Egzaminacyjna BADANIE DIAGNOSTYCZNE W ROKU SZKOLNYM 2011/2012 CZĘŚĆ HUMANISTYCZNA HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE WYKAZ SPRAWDZANYCH UMIEJĘTNOŚCI GRUDZIEŃ 2011 Numer zadania 1. 2.
WOJEWÓDZKI KONKURS Z PLASTYKI ELIMINACJE SZKOLNE DLA UCZNIÓW SZKOŁY PODSTAWOWEJ. w roku szkolnym 2013 / 2014
WOJEWÓDZKI KONKURS Z PLASTYKI ELIMINACJE SZKOLNE DLA UCZNIÓW SZKOŁY PODSTAWOWEJ w roku szkolnym 2013 / 2014 KOD UCZNIA Liczba uzyskanych punktów (wypełnia komisja): Witamy Cię w eliminacjach szkolnych!
Wiara w świecie bizantyńskim
Wiara w świecie bizantyńskim Mary Cunningham przełożył Tadeusz Szafrański Instytut Wydawniczy Pax Warszawa Dla Richarda, Emily i Jamesa Mozaika nad głównym wejściem do narteksu kościoła Hagia Sophia w
EGZAMIN GIMNAZJALNY W ROKU SZKOLNYM 2012/2013
EGZAMIN GIMNAZJALNY W ROKU SZKOLNYM 2012/2013 CZĘŚĆ HUMANISTYCZNA HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE WYKAZ SPRAWDZANYCH UMIEJĘTNOŚCI Numer zadania Wymagania ogólne (z podstawy programowej) 1. II. Analiza
Test z zakresu rozwoju świata greckiego do czasów Aleksandra Macedońskiego
Test z zakresu rozwoju świata greckiego do czasów Aleksandra Macedońskiego 1. Na załączonej mapie zakreśl obszar Hellady i Wielkiej Hellady z właściwą legendą. 2. Analizując mapę przedstawiającą obszar
Wymagania edukacyjne dla uczniów klas IV na poszczególne oceny z przedmiotu: Historia i społeczeństwo
UCZEŃ: Wymagania edukacyjne dla uczniów klas IV na poszczególne oceny z przedmiotu: Historia i społeczeństwo Dopuszczający Podaje prawa i obowiązki ucznia. Wskazuje na mapie Polski swoją miejscowość. Objaśnia
Wzornictwo przemysłowe I stopień (I stopień / II stopień) ogólnoakademicki (ogólno akademicki / praktyczny) stacjonarne (stacjonarne / niestacjonarne)
Załącznik nr 7 do Zarządzenia Rektora nr 10/12 z dnia 21 lutego 2012r. KARTA MODUŁU / KARTA PRZEDMIOTU Kod modułu Nazwa modułu Historia sztuki, architektury i wzornictwa Nazwa modułu w języku angielskim
Wydawnictwo WAM, Anna Papierz. Jadwiga Mączka ISBN Redakcja. Projekt okładki
Wydawnictwo WAM, 2009 Redakcja Anna Papierz Projekt okładki Jadwiga Mączka ISBN 978-83-7505-292-3 NIHIL OBSTAT. Przełożony Prowincji Polski Południowej Towarzystwa Jezusowego ks. Wojciech Ziółek SJ, prowincjał,
PRÓBNY EGZAMIN GIMNAZJALNY Z NOWĄ ERĄ 2016/2017 HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE
PRÓBNY EGZAMIN GIMNAZJALNY Z NOWĄ ERĄ 2016/2017 HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE ZASADY OCENIANIA ROZWIĄZAŃ ZADAŃ Copyright by Nowa Era Sp. z o.o. Zadanie 1. (0 1) 6. Dziedzictwo antyku. Uczeń: 1) charakteryzuje
Uchwała KSNG nr 1/2009 z dn. 28 stycznia 2009 dotycząca zakresu prac zespołu problemowego Komitet Redakcyjny
Uchwała KSNG nr 1/2009 z dn. 28 stycznia 2009 dotycząca zakresu prac zespołu problemowego Komitet Redakcyjny Zadania zespołu problemowego o nazwie Komitet Redakcyjny, powołanego na okres opracowywania
Propozycja rocznego rozkładu materiału Historia dla liceum i technikum, część 1.
Propozycja rocznego rozkładu materiału Historia dla liceum i technikum, część 1. Przygotowano na podstawie publikacji: J. Choińska-Mika, W. Lengauer, M. Tymowski, K. Zielińska, Historia 1. Kształcenie
III silną armię drogi dzieła literackie filozoficzne ar- chitektury malarstwa rzeźby prawo
Starożytny Rzym Już w starożytności mawiano, że wszystkie drogi prowadzą do Rzymu stolicy imperium, które przez kilkaset lat dominowało w basenie Morza Śródziemnego. Aby podbić tak rozległy obszar, Rzymianie
Liturgia jako święta gra. Elementy teatralizacji w tzw. Mszy Trydenckiej
Maciej Olejnik Liturgia jako święta gra. Elementy teatralizacji w tzw. Mszy Trydenckiej Wprowadzenie: Przedmiotem mojej pracy jest problem przenikania świata teatru do katolickiej liturgii łacińskiej.
1. Nazwa modułu kształcenia Wprowadzenie do archeologii śródziemnomorskiej
OPIS MODUŁU KSZTAŁCENIA (SYLABUS) I. Informacje ogólne 1. Nazwa modułu Wprowadzenie do archeologii śródziemnomorskiej 2. Kod modułu 05-WDAS-11 3. Rodzaj modułu obowiązkowy 4. Kierunek studiów Archeologia
Plan wynikowy. Klasa 4
Plan wynikowy. Klasa 4 Gwiazdką oznaczono tematy spoza. Wymagania dotyczące dodatkowych zależą od tego, czy nauczyciel wyznaczy dany temat ten jako obowiązkowy, czy jako nadobowiązkowy wówczas wymagania
Potęga antyku sztuka klasycystyczna
1 Cele lekcji Uczeń: określa antyk jako źródło inspiracji sztuki klasycystycznej potrafi wskazać ramy czasowe i ideologię oświecenia jako epoki odwołującej się do rozumu potrafi wymienić charakterystyczne
Sprawdzian wiadomości kl. I ( wczesne średniowiecze) Nazwisko i imię..kl. G - A
Sprawdzian wiadomości kl. I ( wczesne średniowiecze) Nazwisko i imię..kl. G - A Zad.1. Wyjaśnij pojęcia: a) schizma -. b) fresk -.. Zad.2. 2p./. Uzupełnij poniższy tekst: Świętą księga islamu jest, który
swiat przestrzenny plastyka - zajęcia manualne piątek godz. 18.30-20.00 GRUPA WIEKOWA 7-12 CENA KURSU: 170,- Zajęcia manualne skupiają się na rozwijaniu percepcji wzrokowej i kontroli ręki a także na stymulowaniu
EGZAMIN W KLASIE TRZECIEJ GIMNAZJUM W ROKU SZKOLNYM 2018/2019 CZĘŚĆ 1. HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE
EGZAMIN W KLASIE TRZECIEJ GIMNAZJUM W ROKU SZKOLNYM 2018/2019 CZĘŚĆ 1. HISTORIA I WIEZA O SPOŁECZEŃSTWIE ZASAY OCENIANIA ROZWIĄZAŃ ZAAŃ ARKUSZE: GH-HX1, GH-H2, GH-H4, GH-H5, GH-H7 KWIECIEŃ 2019 Zadanie
ZDOBIENIE WNĘTRZ I FASAD BUDYNKÓW
DEKORACJE SZTUKATORSKIE OD PROJEKTU DO MONTAŻU ZDOBIENIE WNĘTRZ I FASAD BUDYNKÓW Co kryje się pod pojęciem stylowe wnętrze: nowoczesny minimalizm czy bogate zdobienia i antyczne meble? A może połączenie
Temat: Starożytność. 1) Sumerowie (południowa Mezopotamia) - pismo klinowe - pierwsze pismo na świecie - koło garncarskie 2) Babilonia (środkowa
Temat: Starożytność. 1) Sumerowie (południowa Mezopotamia) - pismo klinowe - pierwsze pismo na świecie - koło garncarskie 2) Babilonia (środkowa Mezopotamia) - kodeks Hammurabiego - jeden z pierwszych
Test kompetencji pisali uczniowie klas drugich. Obejmował zadania wielokrotnego wyboru, wymagające krótkiej odpowiedzi oraz rozszerzonej odpowiedzi.
Analiza testu kompetencji z historii w klasach drugich za I półrocze szkolne 2016/2017 Test kompetencji pisali uczniowie klas drugich. Obejmował zadania wielokrotnego wyboru, wymagające krótkiej odpowiedzi
Zadanie 1. (0-1) Człowiek prehistoryczny pojawił się najwcześniej na terenach. A. Azji. B. Australii. C. Afryki. D. Europy. Zadanie 2.
Zadanie 1. (0-1) Człowiek prehistoryczny pojawił się najwcześniej na terenach A. Azji. B. Australii. C. Afryki. D. Europy. Zadanie 2. (0-2) Przyporządkuj opisom odpowiadające im postaci (A-D). W każdym
HISTORIA KLASA II LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCE
2016-09-01 HISTORIA KLASA II LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCE PODSTAWA PROGRAMOWA (poziom rozszerzony) SZKOŁY BENEDYKTA IV etap edukacyjny zakres rozszerzony Cele kształcenia wymagania ogólne I. Chronologia historyczna.
ANALIZA WYNIKÓW EGZAMINU GIMNAZJALNEGO Z ZAKRESU PRZEDMIOTÓW HUMANISTYCZNYCH - HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE W ROKU SZKOLNYM
ANALIZA WYNIKÓW EGZAMINU GIMNAZJALNEGO Z ZAKRESU PRZEDMIOTÓW HUMANISTYCZNYCH - HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE W ROKU SZKOLNYM 2015/2016 W dniu 21.04.2015 roku został przeprowadzony egzamin gimnazjalny
Starożytna Grecja. Agnieszka Wojewoda
Starożytna Grecja Agnieszka Wojewoda Spis treści Położenie Grecji O Grecji słów kilka Starożytna Grecja Bogowie i boginie Grecji Grecki teatr Igrzyska olimpijskie Agora Sztuka grecka Podsumowanie Położenie
Historia i społeczeństwo. Wymagania edukacyjne - klasa IV
Historia i społeczeństwo. Wymagania edukacyjne - klasa IV Temat lekcji Ocena dopuszczająca Ocena dostateczna Ocena dobra Ocena bardzo dobra 1. Historia Co to takiego? historia jako dzieje, przeszłość,
Zestawienie kryteriów oceniania na poszczególne stopnie szkolne z przedmiotu historia w klasie IV szkoły podstawowej
Zestawienie kryteriów oceniania na poszczególne stopnie szkolne z przedmiotu historia w klasie IV szkoły podstawowej Stopień szkolny celujący Umiejętności ucznia Wiadomości Postawy, zachowania Przygotowuje
EGZAMIN W KLASIE TRZECIEJ GIMNAZJUM W ROKU SZKOLNYM 2017/2018 CZĘŚĆ 1. HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE
EGZAMIN W KLASIE TRZECIEJ GIMNAZJUM W ROKU SZKOLNYM 2017/2018 CZĘŚĆ 1. HISTORIA I WIEZA O SPOŁECZEŃSTWIE ZASAY OCENIANIA ROZWIĄZAŃ ZAAŃ ARKUSZE: GH-HX1, GH-H2, GH-H4, GH-H5, GH-H7 KWIECIEŃ 2018 Zadanie
ZAKRES WYMAGAŃ NA KONKURS PRZEDMIOTOWY Z HISTORII DLA UCZNIÓW GIMNAZJUM etap szkolny 2016/2017
ZAKRES WYMAGAŃ NA KONKURS PRZEDMIOTOWY Z HISTORII DLA UCZNIÓW GIMNAZJUM etap szkolny 2016/2017 I. Cele edukacyjne II. Podnoszenie poziomu znajomości historii Polski na tle wydarzeń z historii powszechnej.
Andrzej Jezierski. Cecylia Leszczyńska HISTORIA
Andrzej Jezierski Cecylia Leszczyńska HISTORIA Wydawnictwo Key Text Warszawa 2003 Spis treści Od autorów 13 Rozdział 1 Polska w średniowieczu 1.1. Państwo 15 1.2. Ludność 19 1.2.1. Zaludnienie 19 1.2.2.
WYMAGANIA EDUKACYJNE Z PLASTYKI DLA KLASY I GIMNAZJUM
WYMAGANIA EDUKACYJNE Z PLASTYKI DLA KLASY I GIMNAZJUM KRYTERIA WYPOWIEDZI ARTYSTYCZNEJ 1. Dopuszczający nieprawidłowe wykonanie, odbiegające od głównego tematu, brak logiki, nieprawidłowy dobór kompozycji,
WOJEWÓDZKI KONKURS Z PLASTYKI. STOPIEŃ WOJEWÓDZKI SZKOŁA PODSTAWOWA Razem 100 punktów
WOJEWÓDZKI KONKURS Z PLASTYKI STOPIEŃ WOJEWÓDZKI SZKOŁA PODSTAWOWA Razem 100 punktów ZADANIE I Rozpoznaj styl, kierunek lub krąg artystyczny do jakich należą dzieła sztuki. ARCHITEKTURA (10 przykładów)
Test- starożytna Grecja
Literka.pl Test- starożytna Grecja ata dodania: 2006-03-23 12:30:00 Przedstawiam Państwu test sprawdzający przede wszystki konieczne i podstawowe wiadomości i umiejętności z zakresu starozytnej Grecji
BADANIE DIAGNOSTYCZNE
Centralna Komisja Egzaminacyjna BADANIE DIAGNOSTYCZNE W ROKU SZKOLNYM 2011/2012 CZĘŚĆ HUMANISTYCZNA HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE WYKAZ SPRAWDZANYCH UMIEJĘTNOŚCI GRUDZIEŃ 2011 Numer zadania 1. 2.
1. Powstanie imperium Karolingów
Imperium Karolingów 1. Powstanie imperium Karolingów Po śmierci Pepina w 768 r. podział państwa między Karola i Karolmana 771 r. śmierć Karolmana; przejęcie władzy przez Karola Wielkiego Podboje Karola
Szaleństwo chrześcijan
Szaleństwo chrześcijan Fabio Ruggiero przekład: Ewa Łukaszyk Kraków 2007 Wydawnictwo WAM SPIS TREŚCI PRZEDMOWA... 5 WSTĘP... 15 Rozdział I PAWEŁ Z TARSU ŻYCIE CHRYSTUSA MIĘDZY SKANDALEM A ABSURDEM... 19
PRZYGOTOWANIE UCZNIÓW DO EGZAMINU GIMNAZJALNEGO Z HISTORII STAROŻYTNOŚĆ
PRZYGOTOWANIE UCZNIÓW DO EGZAMINU GIMNAZJALNEGO Z HISTORII STAROŻYTNOŚĆ P. Ledwoń Zadanie 1. Dokończ poniższe zdanie, wybierając właściwą odpowiedź spośród podanych. Szereg, w którym uporządkowano chronologicznie
Wzorcowe efekty kształcenia dla kierunku studiów filologia klasyczna i studia śródziemnomorskie studia pierwszego stopnia profil ogólnoakademicki
Załącznik nr 2: tabela zawierająca efekty kształcenia dla kierunku filologia klasyczna i studia śródziemnomorskie i ich relacje z efektami kształcenia dla obszaru nauk humanistycznych Wzorcowe efekty kształcenia
SCENARIUSZ LEKCJI. Klasa: V a Przedmiot: historia i społeczeństwo Nauczyciel: mgr Małgorzata Borowska. Temat lekcji: Wielkie religie średniowiecza.
SCENARIUSZ LEKCJI Klasa: V a Przedmiot: historia i społeczeństwo Nauczyciel: mgr Małgorzata Borowska Temat lekcji: Wielkie religie średniowiecza. Cele lekcji: Na lekcji uczniowie: poznają przyczyny i skutki
PLASTYKA. Plan dydaktyczny
PLASTYKA Plan dydaktyczny Temat lekcji Piękno sztuka i kultura. 1. Architektura czyli sztuka kształtowania przestrzeni. 2. Techniki w malarstwie na przestrzeni wieków. 3. Rysunek, grafika użytkowa, grafika
Historia i społeczeństwo
Historia i społeczeństwo Plan dydaktyczny klasy drugie Wątki tematyczne: Ojczysty Panteon i ojczyste spory Europa i świat 1 Numer lekcji Temat lekcji Epoka Liczba godzin Zagadnienia w podstawie programowej
POZIOM ROZSZERZONY 15 MAJA
Arkusz zawiera informacje prawnie chronione do momentu rozpoczęcia egzaminu. Układ graficzny CKE 2013 KOD UZUPEŁNIA ZDAJĄCY PESEL Miejsce na naklejkę z kodem EGZAMIN MATURALNY Z HISTORII SZTUKI POZIOM
Wymagania edukacyjne na poszczególne oceny z przedmiotu - historia i społeczeństwo dla klasy IV
Wymagania edukacyjne na poszczególne oceny z przedmiotu - historia i społeczeństwo dla klasy IV Nr lekcji Temat lekcji Ocena dopuszczająca ocena dostateczna ocena dobra Ocena bardzo dobra Ocena celująca
CZĘŚĆ I. KONIEC ŚWIATA...
Księgarnia PWN: Michael McCormick - Narodziny Europy Spis treści Wprowadzenie. Handel, komunikacja i powstanie gospodarki europejskiej. 11 Od upadku Rzymu do początków gospodarki europejskiej........ 12
Metodyka prowadzenia i dokumentowania badań wykopaliskowych - konwersatorium
Archeologia studia I stopnia Rok I Termin Liczba godzin Dzień Godziny Uwagi I sem II sem Sala Nazwa przedmiotu Prowadzący Forma zajęć Rok ECTS Sposób zaliczenia pon 8:00-9:30 pon 9:45-11:15 pon 11:30-13:00
Przedmowa. Część 1 TEORIE POLITYCZNE. 1. Co to jest polityka? 2. Rządy, systemy i ustroje. 3. Ideologie polityczne XIII
Przedmowa XIII Część 1 TEORIE POLITYCZNE 1. Co to jest polityka? Definiowanie polityki 4 Polityka jako sztuka rządzenia 6 Polityka jako sprawy publiczne 10 Polityka jako kompromis i konsensus 11 Polityka
WYMAGANIA EDUKACYJNE NA POSZCZEGÓLNE STOPNIE Z HISTORII W KLASIE IV
historia i czym zajmuje się historyk. WYMAGANIA EDUKACYJNE NA POSZCZEGÓLNE STOPNIE Z HISTORII W KLASIE IV Ocena dopuszczająca Ocena dostateczna Ocena dobra Ocena bardzo dobra Uczeń umie krotko Uczeń wyjaśnia,
W KRAINIE MIĘDZY DWIEMA RZEKAMI
W KRAINIE MIĘDZY DWIEMA RZEKAMI HISTORIA SZTUKI KLASA VI i VII Opracowała : mgr Ewa Fuglewicz Strona główna MEZOPOTAMIA RZEŹBA RELIEFY ZIGURATY OŚ CZASU MAPA KONIEC CIEKAWOSTKI RZEŹBA I Ebihil, indendent
IZRAEL. Wykład 1. Dlaczego Izrael?
IZRAEL Wykład 1 Dlaczego Izrael? Zanim rozpoczniemy wykład na temat Izraela, należy się zastanowić co wpłynęło na fakt, że ten niewielki skrawek lądu budzi zainteresowanie całego świata. Spójrzmy przede
Dzień dziesiąty - 8 lipca 2015r. - Portugalia i Europa przez wieki od epoki rzymskiej po współczesność
Dzień dziesiąty - 8 lipca 2015r. - Portugalia i Europa przez wieki od epoki rzymskiej po współczesność Tego dnia po wykładzie na temat: Portugalia- kolebka kultury, sztuki i architektury od czasów rzymskich
WYMAGANIA EDUKACYJNE Z HISTORII I SPOŁECZEŃSTWA NA POSZCZEGÓLNE OCENY KLASA V
WYMAGANIA EDUKACYJNE Z HISTORII I SPOŁECZEŃSTWA NA POSZCZEGÓLNE OCENY KLASA V 1 WYMAGANIA OGÓLNE 1 ocena niedostateczna uczeń nie opanował podstawowych wiadomości i umiejętności, określonych w podstawie
Treści. zapoznanie z przedmiotowym. oceniania, zapoznanie uczniów z podręcznikiem.
I. ROZKŁAD MATERIAŁU Wprowadzenie 1. Nasza lekcja historii. Czego będziemy się uczyć w klasie IV? zapoznanie z przedmiotowym systemem oceniania, zapoznanie uczniów z podręcznikiem. zna system oceniania
Temat: Persowie i ich Imperium
Temat: Persowie i ich Imperium 1. Początki państwa Plemiona perskie przybyły na terytorium dzisiejszego Iranu z Azji Środkowej około roku 1000 p.n.e.; Persowie byli wtedy nomadami, a ich atutem militarnym
Życie w starożytnych Chinach
STAROŻYTNE CHINY Życie w starożytnych Chinach Ośrodek budowy państwowości chińskiej znajdował się w dolinie rzeki Huang-ho ( chiń. Żółta Rzeka). Pierwsze państwa powstały tam około połowy II tysiąclecia
Kod uczestnika: II Etap Konkursu dla Szkół Podstawowych Kultury Starożytne Kolebką Zjednoczonej Europy. Rok Szkolny 2010/2011.
Kod uczestnika: II Etap Konkursu dla Szkół Podstawowych Kultury Starożytne Kolebką Zjednoczonej Europy Rok Szkolny 2010/2011 7 marca 2011 Konkurs Jest Objęty Honorowym Patronatem Łódzkiego Kuratora Oświaty
HISTORIA POWSZECHNA USTROJU I PRAWA. Autor: TADEUSZ MACIEJEWSKI. Część I. Starożytność
HISTORIA POWSZECHNA USTROJU I PRAWA Autor: TADEUSZ MACIEJEWSKI Część I. Starożytność Rozdział I. Monarchie despotyczne i wielkie imperia Wschodu 1. Rys historyczny 2. Ustrój społeczny despotii 3. Ustrój
1. Arabia przed Mahometem
Świat islamu 1. Arabia przed Mahometem 2. Pojawienie się islamu Członkowie licznych plemion arabskich byli politeistami; ważną rolę odgrywała pielgrzymka do Mekki (tutaj tzw. Czarny Kamień w świątyni Al-Kaaba)
Wątek tematyczny I (dalszy ciąg). Ojczysty Panteon i ojczyste spory
Klasa II semestr czwarty Wątek tematyczny I (dalszy ciąg). Ojczysty Panteon i ojczyste spory 1. Jak kształtował się współczesny naród polski? Ku współczesnemu narodowi W obronie polskości Kultura narodowa
EGZAMIN GIMNAZJALNY W ROKU SZKOLNYM 2013/2014 CZĘŚĆ HUMANISTYCZNA HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE WYKAZ SPRAWDZANYCH UMIEJĘTNOŚCI
EGZAMIN GIMNAZJALNY W ROKU SZKOLNYM 2013/2014 CZĘŚĆ HUMANISTYCZNA HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE WYKAZ SPRAWDZANYCH UMIEJĘTNOŚCI ARKUSZE GH-H7-142 KWIECIEŃ 2014 Numer zadania 1. 2. 3. 4. 5. Wymagania
PYTANIA POWTÓRZENIOWE Z PALSTYKI DLA KL.II I półrocze cz.3
PYTANIA POWTÓRZENIOWE Z PALSTYKI DLA KL.II I półrocze cz.3 57. Za początek sztuki bizantyjskiej przyjmuje się okres między V a VI w. n. e. Doszło wtedy do podziału cesarstwa rzymskiego na wschodzie i zachodzie.
WYMAGANIA EDUKACYJNE NA POSZCZEGÓLNE STOPNIE SZKOLNE PLASTYKA KLASA V
WYMAGANIA EDUKACYJNE NA POSZCZEGÓLNE STOPNIE SZKOLNE PLASTYKA KLASA V WYMAGANIA ŚRÓDROCZNE: Wymagania na ocenę dopuszczającą: Uczeń opanował zakres wiedzy i umiejętności na poziomie elementarnym, a także:
EGZAMIN W KLASIE TRZECIEJ GIMNAZJUM W ROKU SZKOLNYM 2015/2016 CZĘŚĆ 1. ZASADY OCENIANIA ROZWIĄZAŃ ZADAŃ ARKUSZ GH-H8
EGZAMIN W KLASIE TRZECIEJ GIMNAZJUM W ROKU SZKOLNYM 2015/2016 CZĘŚĆ 1. HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE ZASADY OCENIANIA ROZWIĄZAŃ ZADAŃ ARKUSZ GH-H8 KWIECIEŃ 2016 Zadanie 1. (0 3) 2. Cywilizacje liskiego
Przedsiębiorczość w biznesie PwB
1 Przedsiębiorczość w biznesie PwB rozwoju przedsiębiorczości Rafał Trzaska r a f a l. t r z a s k a @ u e. w r o c. p l w w w. k s i m z. u e. w r o c. p l w w w. r a f a l t r z a s k a. p l 2 rozwoju
Łatwość zadań dla zdających z województwa pomorskiego
Okręgowa Komisja Egzaminacyjna w Gdańsku EGZAMIN GIMNAZJALNY W ROKU SZKOLNYM 2012/2013 CZĘŚĆ HUMANISTYCZNA HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE Wykaz umiejętności sprawdzanych poszczególnymi zadaniami GH-H1-132
Opracowała: Joanna Wieczorek
I. Starożytny Egipt odczytuje informacje ze źródła kartograficznego (zaznacza na mapie Egipt Góry, Egipt Dolny, Morze Śródziemne, Morze Czerwone, Pustynię Libijską i deltę Nilu) analizuje źródło kartograficzne