Autorzy. Zamawiający. Arkadiusz Sikora, Zdzisław Cenian, Zenon Rohde, Przemysław Chylarecki. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi

Transkrypt

1 Ocena wpływu zalesień na gruntach prywatnych w OSOP "Ostoja Warmińska" na populacje orlika krzykliwego Aquila pomarina i bociana białego Ciconia ciconia Autorzy Arkadiusz Sikora, Zdzisław Cenian, Zenon Rohde, Przemysław Chylarecki Zamawiający Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Gdańsk - Olsztyn - Warszawa, listopad 2008

2 Spis treści 2

3 3

4 1. Wstęp Głównym celem powołania OSOP "Ostoja Warmińska" w ramach sieci Natura 2000 była ochrona żywotnych populacji wybranych, zagrożonych gatunków ptaków wskazanych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej, w tym orlika krzykliwego i bociana białego. Status OSOP obliguje kompetentne organy administracji krajowej do zachowania tzw. korzystnego stanu ochrony (Ramka 1) lokalnych populacji gatunków, dla ochrony których wyznaczono dany obszar. 4

5 Korzystny stan ochrony (KSO) lokalnej populacji jest zachowany, gdy: liczebność nie zmniejsza się w sposób ciągły w dłuższej perspektywie czasowej (a także nie istnieją podstawy do przypuszczeń, że będzie się wkrótce zmniejszać, gdy np. aktualnie obserwowane wskaźniki reprodukcji lub przeżywalności kształtują się poniżej poziomu umożliwiającego samoodtwarzanie lokalnej populacji w najbliższych latach); zasięg siedlisk wymaganych przez gatunek nie zmniejsza się; zrealizowany zasięg występowania gatunku nie zmniejsza się. Prowadzone w ostatnich latach wielkoskalowe zalesienia na gruntach prywatnych i państwowych stwarzają zagrożenie dla KSO szeregu gatunków stanowiących przedmiot ochrony obszarowej w OSOP Ostoja Warmińska. Podstawowy mechanizm tego zagrożenia to utrata siedlisk gniazdowych lub żerowiskowych. Najbardziej zagrożone są gatunki związane z ekstensywnie użytkowanymi terenami otwartymi (łąki, pastwiska, nieużytki), przede wszystkim: orlik krzykliwy Aquila pomarina, bocian biały Ciconia ciconia, derkacz Crex crex, gąsiorek Lanius collurio i jarzębatka Sylvia nisoria. Związane z zalesieniami zagrożenia obejmują także szereg innych gatunków, nie wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej. Dostępne obecnie dane z terenu Ostoi Warmińskiej, gromadzone dla innych celów niż przewidziany niniejszą ekspertyzą, dotyczą głównie podstawowych danych o rozmieszczeniu gniazd dwóch, kluczowych gatunków: orlika krzykliwego i bociana białego. Ptaki te wykorzystują tereny otwarte jako swe podstawowe żerowiska, preferując łąki i pastwiska. Gatunki te można traktować jako wskaźnikowe, jeśli chodzi o zagospodarowanie krajobrazu otwartego ostoi. Jednocześnie, są to gatunki, dla których z racji wysokich liczebności lokalnych populacji Ostoja Warmińska pełni wyjątkową w skali kraju i Europy rolę (Ramka 2). rozmieszczony w miarę równomiernie na terenie ostoi; liczebność szacowana na par; kluczowe lęgowisko krajowe około 5% polskiej populacji; znaczące skupienie par w skali globalnej ponad 0.5% populacji światowej. liczebność oceniana na par lęgowych; osiąga wyjątkowe zagęszczenie w skali całego areału gatunku, dochodzące lokalnie nawet do 100 par/100 km 2 (średnia krajowa blisko 14 par/100 km 2 ); bardzo ważne lęgowisko grupujące około 2% populacji krajowej; lęgowisko ok. 0.3% populacji gatunku w skali światowej. Celem niniejszego opracowania jest określenie zakresu możliwych, potencjalnych oddziaływań zalesień na gruntach prywatnych wykonanych w ramach Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata (PROW) na KSO bociana białego i orlika krzykliwego. Ocenę wykonano w oparciu o analizę przestrzennego pokrywania się znanych rewirów lęgowych tych gatunków oraz 5

6 zrealizowanych zalesień w granicach OSOP Ostoja Warmińska. Obejmuje ona m. in. oszacowanie procentowego udziału par narażonych na ryzyko negatywnego oddziaływania zalesień w konsekwencji strat w areale potencjalnych żerowisk. Brak danych o wynikach rozrodu kluczowych gatunków ptaków w poszczególnych gniazdach uniemożliwia obecnie bardziej szczegółową analizę, pozwalającą na uzyskanie odpowiedzi na kluczowe pytanie czy przeprowadzone w ramach PROW zalesienia mogą znacząco oddziaływać na przedmiot ochrony obszarowej. Kwestia ta może zostać wyjaśniona jedynie w oparciu o specjalnie zaplanowane badania terenowe i prace analityczne, których zarys przedstawiono w ostatniej części opracowania. Opracowanie zostało wykonane na zlecenie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. 2. Charakterystyka gatunków kluczowych 2.1. Zasięg lęgowy, liczebność i trendy Orlik krzykliwy Rozmieszczenie lęgowisk w Europie i w Polsce Orlik krzykliwy gniazduje w środkowowschodniej części Europy: od krajów nadbałtyckich na północy, przez Polskę, północną część Niemiec, Białoruś, zachodnią Ukrainę, Słowację, Węgry, Mołdawię i Rumunię pod Bułgarię i Grecję na południu (Hagemeijer & Blair 1997). W Polsce jest to słabo rozpowszechniony gatunek; częstość występowania mierzona w kwadratach 10x10 km latach wynosiła 21% (Sikora et al. 2007; ryc. 1). Jego legowiska koncentrują się we wschodniej część kraju od Warmii, Mazur, przez Podlasie, Lubelszczyznę po Małopolskę (Karpaty). W górach gniazduje do 1500 m n.p.m. (Rodziewicz et al. 2007). Mniej znaczące lęgowisko obejmuje Pomorze Zachodnie. Liczebność populacji i trendy zmian populacji na świecie oraz w Polsce Globalna populacja gatunku oceniana jest na tys. par, w tym tys. par zasiedla Europę (BirdLife International 2004). Zasadnicza część lęgowych orlików koncentruje się na niewielkim obszarze środkowowschodniej części Europy, gdzie na powierzchni ok. 700 tys. km 2 gniazduje aż 90% jego populacji (ryc. 2; BirdLife International 2004). Na początku 21. stulecia polską populację orlika krzykliwego oceniono na par (Cenian et al. 2006). Liczebność gatunku w Polsce jest w ostatnich latach raczej stabilna (Cenian et al. 2006). 6

7 Rycina 1. Rozmieszczenie lęgowisk orlika krzykliwego w Polsce (Sikora et al. 2007). 7

8 Liczba par 5000 N= Łotwa Białoruś Rumunia Polska Litwa Słowacja Ukraina Estonia Rosja Bułgaria Niemcy Pozostałe kraje Rycina 2. Liczba par lęgowych orlika krzykliwego w Polsce na tle innych krajów europejskich (BirdLife International 2004) Bocian biały Rozmieszczenie lęgowisk w Europie i w Polsce Areał lęgowy bociana białego koncentruje się w środkowo-wschodniej Europie, a na południu na Płw. Iberyjskim i Bałkańskim (Hagemaijer & Blair 1997). Bocian biały jest szeroko rozpowszechnionym gatunkiem w całej Polsce; częstość występowania mierzona w skali kwadratów 10x10 km sięga 90% (Sikora et al. 2007; ryc. 3). Omija jedynie wysokie góry, gdzie nie gniazduje powyżej 800 m n.p.m. Unika również większych obszarów leśnych (Profus & Piotrowska 2007). 8

9 Rycina 3. Rozmieszczenie lęgowisk bociana białego w Polsce (Sikora et al. 2007). 9

10 Liczebność i trendy zmian populacji na świecie oraz w Polsce Populację lęgową bociana białego w skali globalnej oceniono w latach na 230 tys. par (bergenhusen.nabu.de/zensus/zensus2006/poster.pdf). Legowiska bociana białego koncentrują się w Europie, głównie w jej części środkowo-wschodniej oraz południowej - na Płw. Iberyjskim i Bałkańskim (Hagemaijer & Blair 1997). Około 60% populacji światowej gatunku gniazduje na stosunkowo małym obszarze w kilku sąsiadujących krajach: Polsce, Ukrainie, Litwie, Białorusi, Łotwie, niewielkim skrawku Rosji i Estonii (ryc. 4). Liczba par N= Polska Hiszpania Ukraina Białoruś Litwa Łotwa Rosja Portugalia Turcja Rumunia Węgry Pozostałe kraje Rycina 4. Liczba par bociana białego w Polsce na tle innych krajów (na podstawie ). W roku 2004 liczebność krajowej populacji bociana białego oceniono na par, jednak trzeba podkreślić, że był to sezon wyjątkowo korzystny dla gatunku. Najliczniej zasiedlał tereny na wschód od Wisły, w tym województwo warmińsko-mazurskie, gdzie stwierdzono gniazdowanie ok. 20% populacji krajowej (Guziak & Profus 2006). W latach liczebność bociana białego zwiększyła się o 60% (Jakubiec 1985, Profus et al. 1989, Jakubiec & Guziak 1998, Guziak & Jakubiec 2006). Jednak korzystna sytuacja krajowej populacji bociana zmieniła się ostatnio diametralnie. W latach wykazano powszechny spadek liczebności, sięgający około 20% stanu populacji z roku 2004 (dane Monitoringu Flagowych Gatunków Ptaków; Sikora et al. 2008). 10

11 2.2. Siedlisko lęgowe i wielkość terytorium Orlik krzykliwy Preferencje siedliskowe orlika krzykliwego Orlik krzykliwy, jako gatunek polujący na terenach otwartych, w warunkach polskich jest związany z krajobrazem rolniczym (naturalne formacje krajobrazu otwartego w tej części Europy nie występują). Rzutuje to w sposób zasadniczy na rozmieszczenie tego gatunku i przeciętne zagęszczenie populacji lęgowej. Dostępność odpowiednio ukształtowanych pod względem wieku i struktury gatunkowej drzewostanów ma znaczenie marginalne. Z tego względu analizując preferencje siedliskowe orlika krzykliwego należy skoncentrować uwagę na terenach żerowiskowych, a w szczególności ich położeniu względem miejsc gniazdowania. Struktura i użytkowanie gruntów rolnych jest bowiem najważniejszym czynnikiem kształtującym rozmieszczenie populacji lęgowej. Rozmiary rewirów osobniczych Orlik krzykliwy jest gatunkiem terytorialnym i poza czynnikami siedliskowymi przestrzenne rozmieszczenie poszczególnych par kształtowane jest w pewnym zakresie przez wewnątrzgatunkowe interakcje. Terytoria lęgowe w Polsce są bardzo trwałe. Na powierzchni próbnej objętej stałym monitoringiem w województwie warmińsko-mazurskim w latach znaczące przesunięcia lokalizacji zasiedlanych rewirów (powyżej 1 km) odnotowano zaledwie w przypadku 2 par, spośród 25 objętych kontrolą (KOO dane niepubl.). Wskazuje to na konserwatywne przywiązanie tego gatunku do zasiedlanych miejsc. Rozmiary terytorium lęgowego zostały precyzyjnie ocenione w Niemczech i Łotwie z wykorzystaniem telemetrii satelitarnej. W obrębie pary lęgowej powierzchnia użytkowa (home range) samca jest zawsze znacznie rozleglejsza niż samicy. W Niemczech większość rewirów ma powierzchnię od 24 km 2 (Scheller et al. 2001: ryc. 5) do 40 km 2 (Meyburg et al. 2006). Kształt i powierzchnia home range zmienia się zarówno miedzy latami, jak i w poszczególnych okresach sezonu lęgowego. Obszar odwiedzany przez pojedynczego osobnika w ciągu jednego dnia nie przekracza z reguły 4-6 km 2. Rewiry osobnicze na Łotwie są wyraźnie mniejsze niż w Niemczech. Średnia powierzchnia użytkowana przez samce wynosi ok. 19 km 2 (Scheller et al. 2001). W Polsce nie wykonano dotychczas badań z zastosowaniem telemetrii satelitarnej, jednak ogólnej wiedzy na temat rozmiarów home range dostarczają obserwacje prowadzone w latach na Warmii. Badając budżet czasowy gniazdujących w tym rejonie kilkunastu par orlika ustalono, że powierzchnia użytkowa samców w sierpniu nie przekraczała 10 km 2 (KOO 2007). Może to oznaczać, że średnia powierzchnia wykorzystywana przez parę orlików krzykliwych w Polsce jest zbliżona do notowanej na terenie Łotwy. Terytoria zajmowane przez poszczególne pary mogą się na siebie nakładać, a zasobne łowiska wykorzystywać może jednocześnie nawet kilka sąsiednich par. Wiedza na temat rozmiarów, a w szczególności geometrii home range pozwala pośrednio wnioskować o zasobności terenu w preferowane przez orlika krzykliwego siedliska. Fragmentacja rewiru (obecność oddalonych, oddzielonych od centrum areału enklaw odwiedzanych przez ptaki) wskazuje najczęściej, że w bezpośredniej bliskości gniazda brakuje zasobnych żerowisk. Zjawisko to bardzo wyraźnie rysuje się w badaniach z terenu Niemiec i Łotwy. Wykazująca ogólny regres i obniżoną produkcję młodych populacja niemiecka charakteryzuje się dużymi i nieregularnymi w zarysie home range. Na Łotwie rewiry są zwarte i w większości pozbawione izolowanych przestrzennie enklaw (Scheller et al. 2001). Obniżenie zasobności pokarmowej w pobliżu zasiedlanego drzewostanu jest zjawiskiem szczególnie 11

12 niekorzystnie wpływającym na możliwości łowieckie samic orlika krzykliwego, które w pierwszej fazie lęgu są w pełni uzależnione od pokarmu przynoszonego przez samca. W przypadku lęgów skutecznych, nawet na etapie wyrośniętych piskląt samice nie oddalają się z reguły na odległość większą niż 1 km, co w praktyce oznacza, że polują na obrzeżach lasu gniazdowego Rycina 5. Rozmiary i kształt czterech przykładowych home range: w Niemczech mapa 1-2; na Łotwie mapa 3-4, wrysowanych w sieć kwadratów o boku 250m (Scheller et al. 2001). Udział różnych typów siedlisk w rewirze orlika krzykliwego i ich wykorzystanie łowieckie Proporcje różnych typów siedlisk na Łotwie i w Niemczech wstępnie sklasyfikowano w promieniu 2.5 km od gniazda, uzyskując w ten sposób ogólny obraz warunków lokalnych, sprzyjających występowaniu orlika krzykliwego. W większości terytoriów średnia lesistość wynosiła ok. 20% całkowitej powierzchni rewiru. W krajobrazie rolniczym zazwyczaj ponad 20% powierzchni stanowią trwałe użytki zielone, a grunty orne zajmują przeciętnie 46%. 12

13 Pozostałą część rozpatrywanej strefy kołowej stanowią głównie różnego rodzaju nieużytki i tereny zabudowane. Podobnie jak w przypadku przeciętnych rozmiarów home range, również w proporcjach udziału poszczególnych siedlisk widoczna jest różnica pomiędzy rewirami badanymi w Niemczech i Łotwie (ryc. 6 i 7). Poza różnicami w przeciętnej lesistości wyraźnie widoczne jest w przypadku Niemiec niski udział TUZ w relacji do gruntów ornych. Natomiast na Łotwie TUZ stanowią zdecydowaniee większą część powierzchni obszarów kołowych wokół gniazd. Orlik krzykliwy jest co prawda w stanie dostosować się do takich zmian w siedlisku, ale dotyczy to wyłącznie obszarów na których dominuje rozdrobniony, mozaikowy układ poszczególnych użytków (Torsten 2005). Na powierzchniach zdominowanych przez rozległe monokultury zanik użytków zielonych naraża populację lęgową orlika krzykliwego na co najmniej okresowy deficyt pokarmowy. Dotyczy to w szczególności szczytowego okresu wegetacji roślin uprawnych, kiedy ich wysokość uniemożliwia polowanie. Rycina 6. Procentowy udział różnych typów siedlisk w home range określonym jako okrąg o promieniu 2500 m od gniazda. Analiza obejmuje 8 par orlika krzykliwego w Niemczech (N1-8) i 4 pary na Łotwie (Ł1-4) (Scheller et al. 2001). 13

14 Rycina 7. Procentowy udział różnych typów siedlisk w rewirach łowieckich 8 par orlika krzykliwego w Niemczech (N1-8) i 4 par na Łotwie (Ł1-4) (Scheller et al. 2001). Trwałe użytki zielone, w szczególności ekstensywnie wypasane stanowią dobre zaplecze pokarmowe przez cały sezon lęgowy. Z tego względu udział tego siedliska w powierzchni wykorzystywanej łowiecko może osiągać w optymalnych warunkach 30-50% (pomijając warunki górskie i doliny dużych rzek, gdzie może być znacznie większy). W Polsce północno-wschodniej orliki krzykliwe preferują mozaikowy układ krajobrazu rolniczego, jaki zachował się głównie w otoczeniu tradycyjnych wsi. Bardzo ważną rolę odgrywają w rewirach łowieckich orlika krzykliwego również powierzchnie drobnych nieużytków, szczególnie położonych na obrzeżach niewielkich oczek wodnych, drobnych cieków i poboczach dróg gruntowych. Znaczenie poszczególnych typów siedlisk może być oszacowane poprzez określenie ich przeciętnego udziału powierzchniowego w rewirze łowieckim, bądź na podstawie oceny efektywności polowań orlika. Druga z metod wykorzystana została w badaniach prowadzonych w Polsce w latach przez Komitet Ochrony Orłów. Najwyższy poziom skuteczności wykazano w przypadku nieużytków (ponad 50 procent ataków zakończonych sukcesem) i trwałych użytków zielonych (ponad 40%). Na pozostałych typach użytków rolniczych poziom efektywności łowów nie przekraczał 30% (ryc. 8; KOO 2005). 14

15 Rycina 8. Skuteczność łowóww orlika krzykliwego mierzona procentowym udziałem ataków na ofiarę zakończonych sukcesem w różnych typach siedlisk. N = 230 (KOO 2005) Bocian biały Bocian biały gniazduje w osiedlach ludzkich, wyjątkowo w oddaleniu od nich, np. na wolnostojących słupach energetycznych lub drzewach. Zasadnicze miejsca posadowienia gniazd to: słupy energetyczne, budynki i drzewa (Guziak & Jakubiec 2006, Sikora et al. 2008). Bociany żerują głównie na obszarach agrocenoz, w tym szczególnie na łąkach i pastwiskach (Thomsen & Struwe 1994, Ożgo & Bogucki 1999, Pinowska & Pinowski 1989). Żeruje również w pobliżu mokradeł, niewielkich zbiorników śródpolnych lub na skraju lasu, w dolinach rzecznych, na stawach rybnych i przy innych sztucznych zbiornikach. Bocian biały osiąga najwyższe zagęszczenie na obszarach rolniczych z wysokim udziałem łąk i pastwisk, co dokumentują dane z nizinnej części Polski (Guziak & Jakubiec 2006) (ryc. 9). 15

16 Zagęszczenie (par/100km 2 ) R² = % powierzchni TUZ na obszarach rolniczych Rycina 9. Silny związek pomiędzy zagęszczeniem bociana białego (liczba par/100 km2) w relacji do udziału trwałych użytków zielonych (TUZ; łąki i pastwiska) w 10 województwach nizinnej części kraju w roku 2004 (dane przeliczone na podstawie: Guziak & Jakubiec 2006). Wielkość terytorium pary lęgowej na Pomorzu wynosiło przynajmniej 1360 ha, przy czym najdalsze przemieszczenia bocianów odbywały się na odległość do 3.6 km od gniazda (Ożgo & Bogucki 1999). Natomiast w Holandii powierzchnia ta wynosiła 5000, 4400 i 6300 ha w kolejnych latach badań, z maksymalną odległością przemieszczeń od gniazda do 4 km (Jonkers 1995). W północnych Niemczech terytorium żerowiskowe par kształtowało się w granicach ha (powierzchnia Stapelholm) i ha (powierzchnia Launeburg; Thomsen 1995). Utrata żerowisk spowodowana zmianą sposobu użytkowania ziemi, w tym ubytek pastwisk i łąk na korzyść jednogatunkowych, zajmujących potężne obszary upraw, to prawdopodobnie zasadniczy czynnik wpływający negatywnie na populację lęgową bociana w ostatnich latach. Zmniejszanie się powierzchni żerowisk bociana może wynikać również z wprowadzania wielkoobszarowych nasadzeń lasów, czy kilkusethektarowych upraw orzecha lub wierzby. Obserwowany od 2005 r. silny spadek liczebności bociana jest tym bardziej niepokojący, że towarzyszą mu bardziej generalne tendencje spadkowe populacji ptaków gniazdujących na terenach rolniczych (dane Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych; Chylarecki & Jawińska 2007). Nie jest jasne, czy spadek liczebności bociana i negatywne trendy innych gatunków krajobrazu rolniczego są spowodowane tymi samymi czynnikami, czy też są to zjawiska o odmiennej genezie. 16

17 Liczebność krajowej populacji bociana białego jest zależna nie tylko od czynników działających na lęgowiskach, ale również od sytuacji panującej na trasie wędrówki oraz na zimowiskach afrykańskich. Roczna przeżywalność bocianów a w konsekwencji liczebność naszej populacji lęgowej - jest w znacznej mierze kształtowana przez warunki pogodowe panujące na obszarze dłuższego zatrzymywania się ptaków w czasie wędrówki w Afryce (we wschodnim Sahelu, gdzie bociany przebywają w październiku i listopadzie; Schaub et al. 2005) Status ochronny Populacje bociana białego i orlika krzykliwego mają swe zasięgi występowania skoncentrowane w Europie i ponad połowa ich populacji globalnej występuje na kontynencie europejskim. Jako takie zostały one sklasyfikowane w kategorii SPEC2 wg kryteriów BirdLife International (2004). Orlik krzykliwy jest ponadto na liście krajowej Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt w kategorii LC, a więc niskiego ryzyka (Głowaciński 2001). Oba gatunki są objęte ochroną gatunkową w Polsce oraz ochroną w ramach kilku konwencji międzynarodowych i dyrektywy UE (tab. 1). Tabela 1. Status ochronny bociana białego i orlika krzykliwego 17

18 2.4. Priorytetowe ostoje lęgowe w Polsce Wśród 140 obszarów OSOP Natura 2000 orlik krzykliwy został stwierdzony jako lęgowy w 75 z nich, przy czym dla 16 obszarów jest gatunkiem kwalifikującym (w kategorii C6; ramka 3). Obszar kwalifikowany jako ostoja ptaków w kategorii C6 wg BirdLife International należy do 5 największych w danych regionie kontynentu lęgowisk gatunku lub podgatunku uznawanego za zagrożony w Unii Europejskiej. W przypadku, gdy liczebność danego gatunku na terytorium państwa członkowskiego jest równa lub większa od 10% jego całkowitej europejskiej populacji, można wyznaczyć większą liczbę ostoi dla tegoż gatunku. W Polsce do takich gatunków zalicza się np. bociana białego i orlika krzykliwego (Sidło et al. 2004). Tereny spełniające ilościowe kryteria ostoi ptaków o europejskim znaczeniu (Important Bird Areas of EU Importance) wg BirdLife International są traktowane przez Komisję Europejską jako wyznaczające sieć OSOP Natura 2000 na obszarze państw członkowskich UE. Ostoja Warmińska jest drugą najważniejszą ostoją orlika krzykliwego w kraju, po Beskidzie Niskim. Wyjątkowa rola obszarów OSOP w ochronie tego gatunku jest jednoznaczna, gdyż we wszystkich ptasich obszarach Natura 2000 liczebność wynosiła par lęgowych, z czego 10% w Ostoi Warmińskiej. W 10 najważniejszych ostojach, z liczebnością powyżej 30 par orlika w każdej, występowało aż 40% populacji krajowej gatunku (ryc. 10). 250 Liczba par Beskid Niski Ostoja Warmińska Puszcza Piska Bieszczady Puszcza Białowieska Puszcza Knyszyńska Dolina Pasłęki Góry Słonne Ostoja Drawska Puszcza Augustowska Rycina 10. Kluczowe OSOP Natura 2000 dla orlika krzykliwego w Polsce 18

19 Bocian biały został stwierdzony jako lęgowy w 103 OSOP Natura Jedynym obszarem, gdzie liczebność gatunku osiąga próg 1% populacji krajowej, a więc podstawowy poziom do wskazania jako OSOP, jest Ostoja Warmińska (ryc.11). Bocian biały osiąga tu średnie zagęszczenie ok. 60 par/100 km 2. Liczba par Ostoja Warmińska Dolina Górnej Narwi Dolina Dolnego Bugu Dolina Pasłęki Dolina Liwca Ostoja Ińska Ostoja Drawska Lasy Puszczy nad Drawą Bagno Wizna Dolina Baryczy Rycina 11. Kluczowe OSOP Natura 2000 dla bociana białego w Polsce 3. Charakterystyka Ostoi Warmińskiej i zmiany użytkowania ziemi w latach Ostoja Warmińska (ryc. 12 i 13) obejmuje obszar o powierzchni ok km 2 rozciągający się na przestrzeni około 100 km przy granicy z Rosją. We wschodniej części ostoi rzeźba terenu jest bardzo urozmaicony z kulminacją 216 m n.p.m. Sieć rzeczna na terenie ostoi jest silnie rozwinięta, największa rzeka to Łyna wraz z dopływem Guber oraz o charakterze potoków górskich w przełomowych odcinkach. Jeziorność tego obszaru jest znikoma, gdyż są tu zaledwie dwa jeziora. Natomiast bardzo liczne są niewielkie oczka wodne oraz zabagnienia, zarówno w krajobrazie otwartym, jak i śródleśne. Lasy są rozdrobnione i jedynie k. Dzikowa i w okolicach Woryn kompleksy leśne mają większe powierzchnie. Dominują lasy liściaste, w tym grądy, łęgi i olsy, natomiast stosunkowo małą powierzchnię zajmują bory. Zaludnienie tego terenu jest niskie w skali regionu. Jedynym miasteczkiem na obszarze ostoi jest Sępopol, a przy granicy południowej ostoi znajdują się miasta: Bartoszyce i Górowo Iławeckie 19

20 Informacje o użytkowaniu ziemi w gminach obejmujących Ostoję Warmińską zaczerpnięto z danych GUS z lat zamieszczonych na stronie Ostoja Warmińska stanowi 55% łącznej powierzchni 9 gmin poddanych analizie (wraz z obszarami miejskimi). Stopień pokrywania się powierzchni ostoi z gminami jest bardzo zróżnicowany, od 6% (gm. Pieniężno) do ponad 90% (gminy Lelkowo i Sępopol). Wydaje się, że charakterystyka użytkowania ziemi dla rozpatrywanych gmin jest wystarczająca do wnioskowania o generalnych trendach w sposobach użytkowania ziemi również dla Ostoi Warmińskiej. W roku 2005 ok. 68% powierzchni całkowitej 9 gmin (włącznie z terenami miejskimi) stanowiły grunty użytkowane rolniczo. Istotne miejsce zajmowały trwałe użytki zielone (pastwiska i łąki), których łączny udział wynosił aż 18% całego obszaru, lasy zajmowały 21% a pozostałe grunty, w tym nieużytki oraz tereny zabudowane z miastami obejmowały 11%. Rycina 12. Lokalizacja Ostoi Warmińskiej w Europie 20

21 Rycina 13. Lokalizacja Ostoi Warmińskiej na tle sieci OSOP Natura 2000 w Polsce 21

22 Obszar 9 gmin charakteryzuje się przewagą gruntów użytkowanych rolniczo, zajmujących w kilku z nich 80-90% powierzchni. Wśród obszarów użytkowanych rolniczo dominowały grunty orne, których powierzchnia w poszczególnych gminach wahała się pomiędzy 61 a 83%, natomiast trwałe użytki zielone stanowiły od 17 do 39% obszarów rolniczych gmin. Najwyższe areały względne gruntów ornych dotyczą wschodniej części Ostoi Warmińskiej w gminach: Barciany, Korsze i Sępopol. Natomiast TUZ posiadały największy udział powierzchniowy wśród gruntów rolnych w gminach zachodnich (w tym aż 39% w gminie Górowo Iławeckie) oraz w Srokowie gminie zajmującej skrajnie wschodnią część rozpatrywanego terenu. Przeciętna lesistość 9 gmin w roku 2005 wynosiła 21%, z zakresem od 8% (gm. Barciany) do 35% (gm. Górowo Iławeckie). Udział lasu był odwrotnie proporcjonalny do powierzchni zajmowanej przez tereny rolnicze, a więc obszary we wschodniej części charakteryzowały się najniższym udziałem lasów z wyjątkiem gminy Srokowo (ryc. 14). 100% 80% 60% 40% 20% 0% Barciany Bartoszyce Braniewo Górowo Iławeckie Korsze Lelkowo Pieniężno Sępopol Srokowo Grunty orne Trwałe użytki zielone Lasy Inne grunty i nieużytki Rycina 14. Struktura użytkowania ziemi w gminach na terenie których znajduje się Ostoja Warmińska dane GUS z roku 2005 Zmiany w użytkowaniu ziemi na obszarze północnych rejonów Warmii i Mazur na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat są bezsprzeczne. Dotyczą one przede wszystkim zmiany proporcji lasów, gruntów ornych i trwałych użytków zielonych oraz w znacznym stopniu nieużytków. W okresie powierzchnia leśna na obszarze 9 gmin zwiększyła się o 6755 ha, przy czym aż 45% przybyło na terenie gminy Górowo Iławeckie. Na obszarach tych prowadzono zalesienia zarówno przez Lasy Państwowe jaki i przez prywatnych właścicieli. Na przestrzeni zaledwie 10 lat lesistość tego obszaru zwiększyła się o niemal 3%, szczególnie po roku Względny przyrost powierzchni leśnej (% wzrostu tej kategorii użytkowania w latach ) wyniósł 14% dla wszystkich gmin łącznie. Zalesienia odbywały się przede wszystkim kosztem trwałych użytków zielonych oraz nieużytków. Intensywność zalesień była bardzo zróżnicowana 22

23 przestrzennie, i co istotne, w największym stopniu dotyczyła obszarów o już stosunkowo wysokiej lesistości. Korelacja jest tu bardzo wysoka i dla gminy Górowo Iławeckie (zdecydowanie najwyższa lesistość spośród 9 gmin) intensywność zalesień była najwyższa (ryc. 15). Rycina 15. Relatywna powierzchnia lasów w latach w poszczególnych gminach. Dane z roku 1995 przyjęte jako 1.00 Szczególnie istotne dla orlika krzykliwego i bociana trwałe użytki zielone były w znacznej części zalesiane lub przekształcane na grunty orne. Ubytek TUZ w latach wynosił około 3750 ha, a więc spadek tej kategorii użytkowania o 7% na całej powierzchni 9 gmin. Również bardzo zmniejszyła się powierzchnia nieużytków i innych gruntów spadek sięgający 6900 ha lub 17% tej kategorii użytkowania ziemi w rozpatrywanym okresie. Szczególnie silny ubytek TUZ nastąpił po roku 2001, zwłaszcza w gminach Sępopol 23%, Korsze 21% i Barciany 11% oraz w gm. Górowo Iławeckie ze spadkiem sięgającym 10% w okresie dziesięciu lat (ryc. 16). Większość z tych gruntów została przekształcona w grunty orne, a w zdecydowanie mniejszym stopniu zostały one zalesione. 23

24 Rycina 16. Relatywna powierzchnia trwałych użytków zielonych (TUZ) w latach w poszczególnych gminach. Dane z roku 1995 przyjęte jako 1.00 Najistotniejsze zmiany w użytkowaniu ziemi w Ostoi Warmińskiej i na terenach przyległych nastąpiły po roku W krótkim czasie silnie zwiększyła się lesistość tego terenu zwłaszcza w gm. Górowo Iławeckie, ale również w innych gminach zachodniej części omawianego obszaru. Zalesienia odbywały się przede wszystkim kosztem trwałych użytków zielonych oraz nieużytków. Wyraźne ubytki TUZ dotyczą wschodniej i środkowej części rozpatrywanego obszaru. Na wschodzie odbyły się one w znacznej mierze w wyniku zwiększania areału gruntów ornych, a na zachodzie w większym stopniu poprzez zalesienia. Należy jednak odnotować, że zalesienia z lat nie były prowadzone w ramach Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich. Jedynie część zalesień, wykonanych w roku 2005, mogła dotyczyć zalesień realizowanych w ramach PROW. 24

25 4. Materiał i metody analizy 4.1. Orlik krzykliwy Na terenie OSOP Ostoja Warmińska nie jest prowadzony coroczny monitoring orlika krzykliwego. W granicach ostoi znajduje się północny fragment powierzchni próbnej Warmia (obejmujący 8 stanowisk lęgowych) objętej monitoringiem liczebności i efektów rozrodczych realizowanym w ramach prac Komitetu Ochrony Orłów od 1993 roku. Dodatkowo w okolicy Sępopola w 2008 roku wyznaczono powierzchnię badawczą kontrolowaną w programie Państwowego Monitoringu Środowiska, koordynowanym przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska. Wiedza na temat rozmieszczenia i liczebności populacji lęgowej na terenie Ostoi Warmińskiej gromadzona była sukcesywnie, poprzez inwentaryzację kolejnych nadleśnictw w celu wyznaczenia wokół gniazd orlika krzykliwego stref ochronnych. Najwcześniej podjęto tego rodzaju działania w Nadleśnictwie Orneta, gdzie już w połowie lat 90. stan zbadania populacji lęgowej był bardzo dobry, a wszystkie wykryte stanowiska są corocznie kontrolowane. W latach inwentaryzacja gniazd orlika objęła Nadleśnictwo Zaporowo, Bartoszyce i Górowo Iławeckie. Do dziś najsłabiej rozpoznana jest sytuacja tego gatunku w granicach Nadleśnictwa Srokowo, gdzie pełna inwentaryzacja nigdy nie została przeprowadzona. Aktualnie stwierdzono na terenie Ostoi Warmińskiej 80 zasiedlonych przezz orliki stanowisk (ryc. 17), co traktować należy jako dolny pułap rzeczywistego przedziału liczebności. Wykryte i objęte ochroną miejsca gniazdowe orlika krzykliwego nie były corocznie kontrolowane, ponieważ ich zasiedlenie jest trwałe i powtarzalne w kolejnych latach. Większość stanowisk lęgowych kontrolowanych było w analizowanym okresie 3-4 razy (łączna liczba kontroli stanowisk lęgowych w latach wynosi 274). Rycina 17. Stan poznania populacji lęgowej orlika krzykliwego w obecnych granicach Ostoi Warmińskiej wzrost zarejestrowanej liczby stanowisk lęgowych odzwierciedla postępy prac inwentaryzacyjnych 25

26 W obrębie analizowanych stanowisk gniazdowych orlika krzykliwego lokują się wyłącznie rewiry z rozpoznanym położeniem drzewostanu gniazdowego, dzięki czemu możliwe jest określenie przybliżonego środka home range każdej pary. Prace terenowe służące określeniu liczebności populacji polegały w przypadku orlika krzykliwego przede wszystkim na obserwacjach prowadzonych z wyeksponowanych punktów widokowych, gwarantujących pokrycie polem widzenia wszystkich potencjalnych siedlisk lęgowych. Tego rodzaju badania objęły około 70% powierzchni OSOP. Na pozostałym terenie większość informacji zgromadzono oportunistycznie, przy okazji innych badań. Na terenie Ostoi Warmińskiej w latach zgromadzono kompletne informacje na temat 133 lęgów orlika krzykliwego. Wysokość wskaźników reprodukcyjnych jest zbieżna z notowaną w skali całego woj. warmińskomazurskiego (tab. 2; baza danych KOO). Tabela 2. Porównanie średnich parametrów rozrodczych orlika krzykliwego w latach na terenie Ostoi Warmińskiej z analogicznymi wynikami dla całego województwa warmińskomazurskiego (na podstawie bazy danych Komitetu Ochrony Orłów) 4.2. Bocian biały Lokalizacja części gniazd kolonii bociana białego zaczerpnięto z danych publikowanych (np. Cenian & Sikora 1995, Peterson et al. 1995) oraz własnych informacji niepublikowanych. Kontrole terenowe stanowisk bociana białego w roku 2008 wykonano od 10 do 27 lipca. Łącznie skontrolowano 428 gniazd w 20 koloniach lęgowych, w których obecnie lub w latach gniazdowało przynajmniej 10 par bociana białego (dane własne autorów). Dla każdego gniazda określono sposób jego zajęcia stosując standardowe kryteria dla tego gatunku, zaś w gniazdach z młodymi określano ich liczbę. Największe kolonie bociana białego w roku 2008 liczyły 30 i więcej zajętych gniazd: w Dujach 41, Lwowcu 36, Żywkowie 34 i Gronowie 30 gniazd (ryc. 18). 26

27 Liczba par Duje CC18 Lwowiec CC15 Żywkowo CC10 Gronowo CC01 Szczurkowo CC14 Bobrowo CC19 Jarzeń CC06 Pęciszewo CC02 Momajny CC17 Lejdy CC11 Toprzyny CC09 Młynowo CC05 Augamy CC07 Białczyn CC03 Spytajny CC12 Krelikiejmy CC16 Rodnowo CC13 Pluty CC08 Brzeźnica CC20 Wola Wilknicka CC04 Rycina 18. Liczba par w koloniach lęgowych bociana białego w roku 2008 W 20 koloniach skontrolowano 428 gniazd (H), w tym: 48 niezajętych (HO); 18 zajmowanych przez jednego ptaka lub 1-2 ptaki, ale nieregularnie (HE, HB); 362 zajmowane stale przez parę (HP); 312 z wyprowadzonymi młodymi (HPm). Łączna liczba wyprowadzonych młodych z 312 gniazd wynosiła 825. W lęgach znajdowało się od 1 do 5 młodych, przy czym najliczniej były reprezentowane lęgi z 3 i 2 młodymi, a stosunkowo wysoki był też udział gniazd z 4-5 młodymi: 1 młody 30 lęgów (10%) 2 młode 103 lęgi (33%) 3 młode 132 lęgi (42%) 4 młode 42 lęgi (13%) 5 młodych 5 lęgów (2%) Wartości wskaźników reprodukcji dla 20 kolonii wynosiły: średnia liczba wyprowadzonych młodych na parę z sukcesem (JZm) 2.74; (zakres: ; SD=0.30); średnia liczba wyprowadzonych młodych na parę z gniazdem HP (JZa) 2.39; (zakres: ; SD=0.41). Udział gniazd, z których wyprowadzony został przynajmniej jeden młody w relacji do wszystkich par z gniazdami, wynosił przeciętnie 88% (zakres: ; SD=9.5). 27

28 Przedstawione wyżej wskaźniki reprodukcji (JZm i JZa) były generalnie bardzo wysokie, nieco wyższe od średnich krajowych stwierdzanych w 2008r. w ramach Monitoringu Flagowych Gatunków Ptaków prowadzonego na zlecenie GIOŚ (Sikora et al. 2008) Metody analizy Uzyskane od Zamawiającego dane o powierzchni i położeniu działek zalesianych w ramach realizacji PROW na terenie OSOP "Ostoja Warmińska" były analizowane standardowymi metodami statystycznymi (Quinn & Keough 2002) w celu uzyskania podstawowych charakterystyk opisowych (średnia arytmetyczna, odchylenie standardowe [SD], błąd standardowy średniej [SE], wielkość próby [n]). Do porównywania średnich używano techniki analizy wariancji, a dla identyfikacji i opisu zależności pomiędzy zmiennymi stosowano regresję wieloraką i korelację Pearsona. Obliczenia wykonywano z użyciem pakietu statystycznego SPSS Dla potrzeb opisu i analizy form użytkowania ziemi na terenach OSOP wykorzystano dane z programu Corine Land Cover (CLC) z roku W szczególności analizowano z użyciem GIS dane CLC w strefach kołowych (tzw. buforach) o promieniu 1 km i 3 km wyznaczonych wokół znanych gniazd orlika krzykliwego, oraz o promieniu 3 km i 5 km wyznaczonych wokół 20 kolonii bociana białego. Zasięg stref wyznaczono arbitralnie, w oparciu o dostępne w literaturze przedmiotu informacje o użytkowaniu przestrzeni przez gatunki docelowe, traktując bufory jako przybliżenia obszarów żerowiskowych gatunków, użytkowanych w okresie lęgowym. Potencjalny wpływ zalesień na parametry demograficzne i liczebność populacji oceniano z użyciem techniki analizy żywotności populacji (population viability analysis, PVA; Burgman et al. 1993, Akcakaya et al. 1999). Model macierzowy wzrostu populacji orlika krzykliwego sparametryzowany z użyciem danych demograficznych dla niemieckiej populacji gatunku (jako jedynych dostępnych; Bohner & Langgemach 2002) oraz danych z terenu Ostoi Warmińskiej (zrealizowana rozrodczość) był analizowany z użyciem programu Vortex 9.92 (Lacy et al. 2008). 5. Zalesienia w zestawieniu z rozmieszczeniem kluczowych gatunków ptaków 5.1. Charakterystyka działek zalesionych w ramach Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata Łączna powierzchnia działek zalesionych od wiosny 2005 do wiosny 2007 w ramach PROW na terenie OSOP "Warmińskie Bociany" wynosiła ha. Średnia wielkość zalesionej działki wynosiła 6.73 ha (zakres: ha; SD=11.728, n=338). Rozkład wielkości działek był wybitnie prawoskośny 86.4% wszystkich działek było nie większych niż 10 ha, a 63.9% było nie większych niż 5 ha (ryc. 19). Działki zalesiane w poszczególnych latach istotnie różniły się wielkością (analiza wariancji: F 2,335 =3.791, P=0.02), w 2005 roku były niemal dwa razy większe niż w roku 2004 i 2006 (tab. 3). 28

29 Liczba przypadków Powierzchnia działki [ha] Rycina 19. Rozkład wielkości działek zalesionych w granicach OSOP "Warmińskie Bociany" w latach (n=338 działek) Tabela 3. Porównanie wielkości zalesianych działek w różnych latach. Przedstawiono wartości średnie, odchylenie standardowe (SD) oraz liczbę działek (n) Spośród 338 działek, 294 (87%) było położonych na gruntach sklasyfikowanych w 2000 r. w ramach programu Corine Land Cover jako grunty orne (kod CLC=211), 24 działki (7%) na gruntach sklasyfikowanych jako łąki i pastwiska (kod CLC=231), 16 działek (5%) na obszarach klasyfikowanych jako mozaika upraw z istotnym udziałem naturalnej roślinności (kod CLC=243), a 4 (1%) na terenach określanych jako mozaika upraw (kod CLC=242; mapa 1). Te proporcje (ryc. 20) były odmienne od proporcji deklarowanych w dokumentacji zalesień, gdzie udział zalesień na gruntach ornych wynosił 64%, a na trwałych użytkach zielonych 33% 29

30 (pozostałe 3% stanowiły sady). Przyjmując, że oba wydzielenia klasyfikowane w CLC jako mozaiki typów użytkowaniaa są wyłącznie łąkami, sumaryczna proporcja zalesień na tak zdefiniowanych TUZ nie przekraczała 13%. Jest to ponad dwukrotnie mniej niż blisko 33% zadeklarowane we wnioskach o dopłaty do zalesień (tabela 4 i 5). Rycina 20. Udział procentowy powierzchni poszczególnych kategorii pokrycia terenu na zalesionych działkach prywatnych w Ostoi Warmińskiej (wg klasyfikacji Corine Land Cover 2000). Dane z tabeli 4 (338 działek o łącznej powierzchni ha). Kolorem niebieskim zaznaczono wydzielenie CLC "grunty orne zmeliorowane", czerwonym "pastwiska" (w praktyce obejmuje inne rodzaje TUZ, również łąki kośne), zielonym "obszary głównie rolnicze z zaroślami i zadrzewieniami śródpolnymi", fioletowym "uprawy wielozmianowe". Tabela 4. Klasyfikacja typów użytkowania działek w okresie poprzedzającym zalesienie wg wydzieleń Corine Land Cover (CLC) Przedstawiono wartości bezwzględne (n) oraz udziały procentowe (%). 30

31 Tabela 5. Klasyfikacja typów użytkowania działek w okresie poprzedzającym zalesienie wg dokumentacji do wniosków. Przedstawiono wartości bezwzględne (n) oraz udziały procentowe (%). Działki były położone stosunkowo blisko lasu (od 0 do 3.74 km; ryc. 21) średnio 0.53 km (SD=0.567, n=338). Ponad jedna czwarta działek (25.7%) przylegała do lasu, a kolejnych 32.3% było oddalonych od lasu o m. W sumie zatem 58% działek znajdowało się nie dalej niż 0.5 km, a 83% nie dalej niż 1 km od lasu. Liczba przypadków ,00 1,00 2,00 3,00 4,00 Odległość od lasu [km] Rycina 21. Rozkład odległości zalesionej działki od istniejącego lasu (wg Corine Land Cover 2000) 31

32 Zalesione działki przylegające bezpośrednio do lasu (zidentyfikowanego w oparciu o dane CLC) były średnio trzykrotnie większe ( ha; SE=1.999; n=87) niż działki nie przylegające do lasu (4.489 ha; SE=0.429; n=251; różnica istotna statystycznie, analiza wariancji: F 1, 336 =39.69, P<0.001). W obrębie działek nie przylegających do lasu, ich wielkość nieznacznie rosła w gradiencie odległości od lasu (współczynnik korelacji r=0.158, n=251, P=0.01), ale zależność ta objaśniała jedynie 2% zmienności powierzchni zalesionej działki w próbie. Odległość pomiędzy zalesianą działką a najbliższym gniazdem orlika krzykliwego wahała się w granicach od 0.3 do 8.5 km i średnio wynosiła 2.48 km (SD=1.426, n=338). Rozkład odległości (ryc. 22) był prawoskośny i 50% działek było położonych bliżej niż 2.2 km od gniazda. Blisko trzy czwarte (73.1%) działek znajdowało się w odległości nie przekraczającej 3 km od gniazda orlika, a 8.9% działek w odległości nie przekraczającej 1 km. Liczba przypadków ,0 2,0 4,0 6,0 8,0 10,0 Odległość do gniazda orlika [km] Rycina 22. Rozkład odległości pomiędzy zalesianą działką a najbliższym gniazdem orlika krzykliwego. Linią pionową zaznaczono próg odległości 3 km Odmiennie kształtowała się odległość zalesianych działek od największych skupisk lęgowych bociana białego (ryc. 23). Rozkład odległości był wyraźnie dwuszczytowy, z połową (45.6%) działek położonych bliżej niż 5 km od kolonii bocianów, zazwyczaj w odległości rzędu 3 km (od 32

33 1 do 4 km). Jedna czwarta (26%) działek znajdowała się nie dalej niż 3 km od kolonii bocianów. Druga połowa działek była położona dalej od kolonii bocianów, z reguły w odległości rzędu 6-8 km. Średnia odległość wynosiła 5.25 km (SD=2.70, n=338), przy zmienności wahającej się od 0.3 do 12 km. Liczba przypadków ,0 2,0 4,0 6,0 8,0 10,0 12,0 Odległość do kolonii bocianów [km] Rycina 23. Rozkład odległości pomiędzy zalesianą działką a najbliższą kolonią lęgową bocianów białych 5.2. Charakterystyka otoczenia gniazd orlika W obrębie OSOP "Ostoja Warmińska" zlokalizowano 80 gniazd orlika krzykliwego aktywnych w okresie zalesień (lata ) (mapa 2). W 1-kilometrowym buforze wokół gniazda dominowały grunty orne, zajmujące średnio niemal połowę powierzchni (46.0%). Lasy i zakrzewienia (kody CLC 311,312,313 i 324) zajmowały 42.7% wokół przeciętnego gniazda orlika. Udział łąk, pastwisk oraz innych gruntów rolniczych zawierających TUZ (kody CLC 231, 242 i 243) wynosił 10.5% powierzchni bufora 1 km wokół gniazda (tab.6; ryc. 24). 33

34 Tabela 6. Powierzchnie różnych typów użytkowania ziemi (wydzieleń CLC) w otoczeniu 1 km wokół gniazda orlika krzykliwego. Podano wartości bezwzględne (wyrażone w ha), błąd standardowy (SE), odchyleniee standardowe (SD) oraz udział procentowy w powierzchni bufora (%). Dane dla 80 gniazd Rycina 24. Powierzchnie różnych typów użytkowania ziemi (wydzieleń CLC) w otoczeniu 1 km wokół gniazda orlika krzykliwego. Kolorem niebieskim oznaczono grunty orne, kolorem czerwonym wydzielenia w granicach krajobrazu użytkowanego rolniczo, które zawierają TUZ, kolorem zielonym lasy 34

35 W przypadku 22 gniazd (27.5% spośród 80 analizowanych) w promieniu 1 km w latach dokonano zalesienia na 44 działkach położonych na gruntach prywatnych. Średnio, dla tych 22 przypadków łączna powierzchnia zalesienia wynosiła ha (zakres ha; SD=15.886), co stanowi 4.33% całkowitej powierzchni 1-km bufora wokół gniazda (ryc. 25) i 8.02% powierzchni terenów użytkowanych rolniczo w tym buforze (kody CLC 211, 231, 242 i 243). Przyjmując wartości dla średniej działki zalesionej z tabeli 2, oraz średnie udziały wydzieleń CLC w buforze 1 km (tab. 4) przekłada się to na zalesienie 7.8% gruntów ornych (kod 211) i 8.4% gruntów klasyfikowanych w CLC jako pastwiska (kod 231). Liczba przypadków Powierzchnia zalesienia [ha] Rycina 25. Rozkład wielkości łącznej powierzchni zalesionej buforze 1 km w promieniu od gniazda orlika krzykliwego. Dane dla 22 gniazd, gdzie wykonano zalesienia W 3-kilometrowym buforze zakreślonym wokół gniazda orlika dominowały również podobnie jak w buforze o promieniu 1 km grunty orne (58.3%). Lasy i zakrzewienia (kody CLC 311,312,313 i 324) zajmowały 26.9% w 3-km otoczeniu przeciętnego gniazda orlika. Udział łąk, pastwisk oraz innych gruntów rolniczych zawierających TUZ (kody CLC 231, 242 i 243) wynosił 11.8% powierzchni bufora 3 km wokół gniazda (tab.7; ryc. 26). 35

36 Rycina 26. Udział różnych typów użytkowania ziemi (wydzieleń CLC) w otoczeniu 3 km wokół gniazda orlika krzykliwego. Kolorem niebieskim oznaczono grunty orne, kolorem czerwonym wydzielenia w granicach krajobrazu użytkowanego rolniczo, które zawierają TUZ, kolorem zielonym lasy, kolorem pomarańczowym brak danych. Tabela 7. Powierzchnie różnych typów użytkowania ziemi (wydzieleń CLC) w otoczeniu 3 km wokół gniazda orlika krzykliwego. Podano wartości bezwzględne (wyrażone w ha), błąd standardowy (SE), odchyleniee standardowe (SD) oraz udział procentowy w powierzchni bufora (%). Dane dla 80 gniazd 36

37 Liczba przypadków Powierzchnia zalesienia [ha] Rycina 27. Rozkład wielkości łącznej powierzchni zalesionej w buforze 3 km w promieniu od gniazda orlika krzykliwego. Dane dla 66 gniazd, gdzie wykonano zalesienia. W przypadku 66 gniazd (83% spośród 80 analizowanych) w latach wykonano zalesienia w 3-km buforze wokół gniazda (ryc. 27). Średnio, w tych strefach, gdzie zalesienia zostały wykonane, zajmowały one ha (od 0.29 do ha; SD=53.41), czyli 1.71% powierzchni 3-km bufora wokół gniazda względnie 2.45% powierzchni terenów użytkowanych rolniczo w tym buforze (kody CLC 211, 231, 242 i 243) Charakterystyka otoczenia kolonii bociana W latach na terenie OSOP istniało 20 kolonii bociana białego, definiowanych jako skupienia co najmniej 10 gniazd (mapa 3). Dominującą formą użytkowania ziemi w rejonie opisanym okręgiem o promieniu 3 km wokół centrum kolonii były grunty orne (59% powierzchni bufora), a udział lasów przekraczał 20% (tab. 8). 37

38 Tabela 8. Powierzchnie różnych typów użytkowania ziemi (wydzieleń CLC) w otoczeniu 3 km wokół kolonii gniazdowych bociana białego. Podano wartości bezwzględne (wyrażone w m 2 ), błąd standardowy (SE), odchylenie standardowe (SD) oraz udział procentowy w powierzchni bufora (%). Dane dla 20 kolonii W 3-kilometrowym otoczeniu wokół kolonii zalesienia wykonano w 15 przypadkach (75% kolonii). Średnio, w pojedynczym buforze 3 km, w którym występowały zalesienia, objęły one ha ( ha; SD=40.529; n=15; ryc. 28.), czyli 1.57% jego powierzchni całkowitej, względnie 2.73% jego powierzchni użytkowanej rolniczo (kody CLC 211, 231, 242 i 243). W buforze o promieniu 5 km wokół kolonii dominowały grunty orne (blisko 53%), a udział lasów przekraczał 22% (tabela 9). Zalesienia wykonano w 17 spośród 20 stref o promieniu 5 km wokół kolonii bociana. Średnio, w pojedynczym buforze 5 km zalesiono ha ( ha, SD=126.11, n=17; ryc. 29), czyli 1.32% całkowitej powierzchni tak wyznaczonej strefy kołowej lub 2.08% jej powierzchni użytkowanej rolniczo. 38

39 Liczba przypadków Powierzchnia zalesienia [ha] Rycina 28. Rozkład wielkości łącznej powierzchni zalesionej w buforze 3 km w promieniu od kolonii bocianów. Dane dla 15 kolonii, gdzie wykonano zalesienia w tak zdefiniowanym otoczeniu kolonii Tabela 9. Powierzchnie różnych typów użytkowania ziemi (wydzieleń CLC) w otoczeniu 5 km wokół kolonii gniazdowych bociana białego. Podano wartości bezwzględne (wyrażone w m 2 ), błąd standardowy (SE), odchylenie standardowe (SD) oraz udział procentowy w powierzchni bufora (%). Dane dla 20 kolonii 39

40 Liczba przypadków Rycina 29. Rozkład wielkości łącznej powierzchni zalesionej w buforze 5 km w promieniu od kolonii bocianów. Dane dla 17 kolonii, gdzie wykonano zalesienia w tak zdefiniowanym otoczeniu kolonii 600 Powierzchnia zalesienia [ha] 5.4. Czy zalesienia mogą mieć wpływ na parametry KSO populacji orlika? Wzrost powierzchni zalesionej w otoczeniu gniazd orlika może negatywnie oddziaływać na sukces gniazdowy par eksponowanych na te zmiany siedliskowe. Zalesienia redukują bowiem powierzchnię dostępnych żerowisk orlika, szczególnie gdy są dokonywane na terenach poprzednio użytkowanych jako TUZ lub na nieużytkach, czyli w siedliskach najbardziej wydajnych jako żerowiska tego gatunku (ryc. 8). Zmniejszanie powierzchni żerowisk w najbliższym otoczeniu gniazda, czyli w buforze 1 km może potencjalnie silniej oddziaływać na samice tego gatunku, które generalnie żerują bliżej gniazda, szczególnie w okresie inkubacji. Tutaj spadek powierzchni żerowisk odnotowany dla jednej czwartej gniazd orlika kształtował się na poziomie ok. 8% powierzchni istniejących tam pierwotnie TUZ. Redukcja obszarów żerowiskowych w promieniu 3 km może potencjalnie oddziaływać na żerowanie samców oraz samic w okresie karmienia podrastających piskląt. Spadek powierzchni dogodnych łowisk powinien się przekładać na niższą efektywność żerowania dorosłych orlików mierzoną ilością lub jakością pokarmu pozyskiwanego w jednostce czasu. To z kolei może się przekładać poprzez niższą częstotliwość karmień na kondycję piskląt i w konsekwencji prawdopodobieństwo ich dożycia do okresu lotności. W rezultacie, na poziomie parametrów demograficznych populacji, może się obniżyć zrealizowana produktywność mierzona liczbą piskląt opuszczających gniazdo przeciętnej pary (ponieważ orlik 40

41 ma z reguły jedno pisklę, oznacza to w praktyce niższe prawdopodobieństwo sukcesu gniazdowego). Warto w tym kontekście podkreślić, że o ile ptaki mogą teoretycznie kompensować obniżoną dostępność pokarmu dla piskląt większą aktywnością łowiecką rodziców, to w praktyce nierzadko nie "decydują się" na taki krok. Koszty ponoszone przez rodziców mogą bowiem u gatunków długowiecznych być większe niż zyski z wyprowadzenia aktualnego lęgu. Jest tak dlatego, że koszty ponoszone przez długowiecznego rodzica (obniżone prawdopodobieństwo dożycia do kolejnego roku) obejmują również ryzyko nie wyprowadzenia przez niego wielu kolejnych lęgów w następnych latach. W konsekwencji, optymalna ewolucyjnie strategia rozrodcza gatunków długowiecznych (takich jak orlik) może obejmować jedynie ograniczone zwiększanie nakładów na bieżącą reprodukcję z uwagi na spadek tzw. resztowej wartości reprodukcyjnej osobnika (residual reproductive value; patrz np. Stearns 1992, Daan & Tinbergen 1997). Mniej prawdopodobne, choć niewykluczone, jest więc bezpośrednie oddziaływanie na przeżywalność ptaków dorosłych, które muszą w takiej sytuacji wydatkować więcej energii na żerowanie (dłuższe loty na bardziej oddalone żerowiska, więcej lotów w celu uzyskania tej samej ilości pokarmu na mniej wydajnych żerowiskach). Działanie takiego mechanizmu udowodniono jednak dla innego gatunku ptaka szponiastego pustułki (Daan et al. 1996). Kluczową kwestią jest czy zalesienia o obserwowanych na badanym terenie parametrach rzeczywiście oddziałują na wydajność łowiecką orlików. Brak danych o zrealizowanej produktywności lęgów orlika na terenie OSOP Ostoja Warmińska w latach uniemożliwia bezpośrednią odpowiedź na pytanie, czy wzrost lesistości w obserwowanym zakresie może się przełożyć na spadek produktywności orlików. Jednak znając frakcję lokalnej populacji orlika narażoną na ewentualne negatywne oddziaływania zalesień w buforze 1 km i 3 km wokół gniazda, można w oparciu o symulacje wygenerować kilka możliwych scenariuszy zmian liczebności populacji w zależności od możliwych wartości spadku produktywności w gniazdach dotkniętych wpływem zalesień. Scenariusz bazowy (referencyjny) zakłada, że produktywność gniazd narażonych na negatywne oddziaływania zalesień zlokalizowanych buforze 1 km lub 3 km jest taka sama, jak wieloletnia średnia dla całej populacji orlika w ostoi warmińskiej, czyli 0.68 młodego/parę. Oznacza to efektywny brak wpływu zalesień na produktywność orlików w tym scenariuszu. Scenariusze alternatywne zakładają, że produktywność orlików gniazdujących w terytoriach, gdzie nie wykonano zalesień w otoczeniu gniazda (1 km lub 3 km) pozostaje na poziomie średniej wieloletniej (0.68 młodego/parę). Natomiast w rewirach narażonych na możliwe negatywne oddziaływania zalesień produktywność spada w zależności od scenariusza do 0.6, 0.5, 0.4,. młodego na parę. Przekłada się to na spadek średniej produktywności w całej populacji z poziomu 0.68 jak dotąd (i w scenariuszu bazowym) do poziomu wynoszącego odpowiednio 0.66, 0.63, 0.60 młodego/parę (bufor 1 km), względnie 0.61, 0.53, 0.45,. młodego/parę (bufor 3 km). W oparciu o takie scenariusze prognozowano zmiany liczebności lokalnej populacji orlika liczącej 100 par, w ciągu najbliższych 30 lat, wykorzystując pozostałe dane demograficzne ustalone dla populacji gniazdującej w Brandenburgii (Bohner & Langgemach 2004). Jako próg utraty korzystnego stanu ochrony populacji (KSO) uznano spadek przekraczający 30% populacji 41