Katowice, 28 sierpnia 2017 roku. dr hab. prof. UŚ Magdalena Pastuch Instytut Języka Polskiego Uniwersytet Śląski

Transkrypt

1 dr hab. prof. UŚ Magdalena Pastuch Instytut Języka Polskiego Uniwersytet Śląski Katowice, 28 sierpnia 2017 roku Recenzja rozprawy doktorskiej mgr Karoliny Borowiec Na styku polszczyzny i czeszczyzny. O języku tekstów interferowanych w średniowieczu Wybór tematu pracy doktorskiej podyktowany jest zwykle wieloma względami, które mają różną wagę. Wśród nich na plan pierwszy wysuwają się, rzecz jasna, zainteresowania naukowe doktoranta. W przypadku recenzowanej rozprawy warto poświęcić nieco uwagi temu zagadnieniu, ponieważ Doktorantka dokonała wyboru nieoczywistego, decydując się na nie tyle na interpretację, co na reinterpretację wyznaczonego pola badawczego. Teksty (rękopisy) staropolskie, które są podstawą materiałową rozprawy, były przecież już przedmiotem badań, mają swoje transkrypcje i transliteracje, doczekały się wielostronnych analiz językowych, a nawet literaturoznawczych interpretacji. Wydawałoby się zatem, że dla historyka języka (szczególnie początkującego) nie za wiele jest do zrobienia. To jednak byłby sąd powierzchowny: krytyczna lektura istniejących opracowań w połączeniu z rozległą wiedzą historyczną, pozwoliły na wyznaczenie sobie celów, których realizacja doprowadziła właśnie w wielu przypadkach do podważenia, czasami nawet zanegowania istniejących sądów. Daje mgr Karolina Borowiec wyraz swoim wątpliwościom, pisząc: Zapisy te wciąż zaliczane są w poczet zabytków języka polskiego, tekstów staropolskich czy wręcz najstarszych tekstów w języku polskim, włączone zostały także do podstawy materiałowej m.in. Słownika staropolskiego (dalej: SSTP) oraz licznych opracowań dotyczących polszczyzny tego okresu i literatury polskiej w ogóle (s. 6) i dalej ( ) warto byłoby więc rozpatrzyć kwestię specyfiki piśmiennictwa polskiego na Śląsku z punktu widzenia panującej na tym terenie w XIV i XV wieku unii kulturalnej ( ), a przede wszystkim osadzić badania filologiczne w kontekście historycznym (s. 7). Taka postawa badawcza: wątpiąca, polemiczna, czasami nawet może obrazoburcza, a przez to odważna intelektualnie, zasługuje na uznanie. Rozprawa skomponowana została zgodnie z przytoczoną deklaracją o konieczności uwzględniania w analizie filologicznej ekstrajęzykowych danych historycznych. Dlatego też w części I (Wokół tekstów interferowanych) znalazł się bardzo istotny rozdział poświęcony 1

2 przedstawieniu sytuacji średniowiecznego Śląska. Na podkreślenie zasługuje rzetelne podejście do zastanej literatury historycznej, referowanej z perspektywy nie historyka, lecz lingwisty. Ten fragment, choć przecież z założenia prezentujący dokonania innych, zaświadcza o wysokim stopniu świadomości historycznej Doktorantki oraz umiejętności krytycznej lektury tekstu naukowego. Część I ma charakter wprowadzający, a zatem mamy tu też rozdziały charakteryzujące teksty, które stały się przedmiotem opisu (rozdz. 2) oraz szczegółowe przedstawienie wybranej metody opisu wraz z definicjami najważniejszych terminów (rozdz. 3.). Rozdział drugi jest również swego rodzaju prezentacją tzw. stanu badań nad poszczególnymi tekstami, gęsto inkrustowaną własnymi spostrzeżeniami (por. np. przypis 54, s. 46. czy zestawienie określeń dotyczących pieśni Cantilena inhonesta na s. 48). Choć w przywoływanej literaturze nie zawsze pojawiają się bezpośrednie sądy na temat przynależności danego utworu do dorobku polszczyzny / czeszczyzny średniowiecznej, to Autorka rozprawy stawia częstokroć niejako kropkę nad i, wysnuwając wnioski z przedstawionych danych. Dzięki temu zabiegowi czytelnik zyskuje jasny obraz tego, jakie jest stanowisko danego językoznawcy. Rozdział drugi ma zatem bardzo przejrzystą kompozycję: najpierw mamy przegląd literatury na temat danego zabytku (w kwestii ustalenia jego genezy), potem pojawiają się własne wnioski wynikające z tej lektury. W każdej pracy naukowej niezwykle ważne są deklaracje metodologiczne i metodyczne oraz zdefiniowanie podstawowych pojęć i terminów. W recenzowanej rozprawie ten obowiązek badacza został wypełniony w rozdziale trzecim. Doktorantka, zgodnie z przyjętą w językoznawstwie historycznym zasadą, odwołuje się do metod lingwistyki synchronicznej, podkreślając jednakże, iż proste przeniesienia nie mogą tu mieć miejsca. W podrozdziale Czynniki wpływające na kształtowanie się tekstu interferowanego Borowiec nawiązuje do ustaleń współczesnej socjolingwistyki (code-switching, code-mixing), podkreślając oczywiście wszelkie odmienności, jakie konieczne są w podejściu do materiału historycznego. Szkoda tylko, że przytoczone i omówione ustalenie socjolingwistów nie zostały w pełni zastosowane w części analitycznej pracy. Autorka wyraźnie deklaruje (s. 63), że podstawową metodą pracy jest analiza historycznojęzykowa, wykorzystująca zarówno wiedzę o systemie, jak i dane tekstowe. Wyniki badań, własne propozycje transliteracji i transkrypcji oraz wnioski z przeprowadzonych analiz prezentowane są w części drugiej recenzowanej rozprawy. Stanowi ona ponad ¾ całości dysertacji i jej kompozycja w pełni wynika z analizowanego materiału językowego. I choć specyfika każdego z tekstów wymaga nieco innego układu treści, to można 2

3 powiedzieć, że rozdziały są zbudowane w podobny sposób. W tym miejscu chciałabym wyraźnie określić swoją pozycję jako recenzentki tej części rozprawy, ponieważ jest ona nieco odmienna niż w innych razach. Owa odmienność ma swoje źródło w specyfice materiału poddanego analizie przez Doktorantkę. Są to, jak wiadomo, teksty rękopiśmienne znajdujące się w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu i w poznańskich zbiorach Archiwum PAN ( Pieśń o świętej Dorocie ). W tej partii recenzji odnoszę się zatem do tych cech pracy naukowej, które są mi dostępne bezpośrednio, to znaczy: metody analizy, sposobu prowadzenia wywodu, znajomości literatury lingwistycznej oraz relacji pomiędzy przesłankami a wnioskami. Nie odnoszę się natomiast do informacji, które są rezultatem bezpośredniego kontaktu z manuskryptem. Analizy poszczególnych tekstów przeprowadzone są w zasadzie w sposób analogiczny, pojawia się omówienie rękopisu, jego fotografia, transliteracja, uwagi o relacji między transliteracją a transkrypcją, po czym następuje pełna akrybii językowa analiza tekstu. Rozważania językoznawcze kończą się zawsze syntetycznym podsumowaniem i przedstawieniem wniosków. Rozdziały analityczne (część II rozprawy) mają zatem kompatybilną kompozycję, choć oczywiście podkreślana jest w nich odrębność i specyfika poszczególnych tekstów i poszczególnych rękopisów. I tak na przykład zdecydowanie najbardziej rozbudowany jest rozdział poświęcony pieśni (wierszu) Cantilena inhonesta, jako że to ten tekst doczekał się największej liczby opracowań i jego interpretacja wzbudza najwięcej kontrowersji. Autorka rozprawy przedstawia szczegółowo istniejące odczytania, przytacza sądy autorytetów (m.in. Jakobsona, Krzyżanowskiego, Rosponda, Wydry i Rzepki, Edera i Twardzika), aby przedstawić własną lekcję (s. 72), która jednak nieco odbiega od tych zaproponowanych. Doktorantka przekonująco uzasadnia własne wybory, odwołując się także do ustaleń paleograficznych. Tę ostatnią umiejętność, tak bardzo przydatną historykowi języka średniowiecza, nieczęsto posiadają językoznawcy, tym bardziej ci, którzy dopiero rozpoczynają swoją drogę naukową. We fragmencie dysertacji, który poświęcony jest temu najstarszemu erotykowi żakowskiemu zwraca uwagę jeszcze jeden fakt. Otóż wyniki badań językoznawców i literaturoznawców przedstawione są nie tylko bardzo rzetelnie, ale także krytycznie: Doktorantka tropi wszelkie nieścisłości czy niekonsekwencje (np. s. 84, 86, 98) i skrupulatnie je odnotowuje. Ważne jest też jednak, że ma pełną wiedzę o rozwoju badań lingwistycznych dotyczących średniowiecznej polszczyzny i świadomość, że pewne ustalenia (np. te sprzed kilkudziesięciu lat) nie mogły być inne. Zgodnie też z własnymi deklaracjami metodologicznymi (uwzględnianie uwarunkowań pozajęzykowych) zwraca uwagę na warstwowość analizowanych tekstów to jest ten moment, w którym pojawiają się odniesienia 3

4 do wiedzy ekstralingwistycznej. Recenzowana dysertacja pokazuje, jak wiele można jeszcze powiedzieć o tekście, który, wydawałoby się, został dokładnie zanalizowany i zinterpretowany. W tym samym rozdziale (I) przedstawione zostały modlitwy zamieszczone na ostatniej karcie kodeksu I Q 466: Modlitwa Pańska, Pozdrowienie anielskie oraz Credo. Podrozdział 4., który jest im poświęcony rozpoczynają podobizny rękopisów oraz transliteracje tekstów. O ile jednak w podrozdziale trzecim transliteracja była przedmiotem polemiki, dyskutowano poszczególne jej wersje, o tyle tutaj zostały one pozostawione bez komentarza (s ), nie wiadomo nawet czyjego są autorstwa. W dalszym ciągu podrozdziału pojawiają się zestawienia istniejących transliteracji i transkrypcji, sądzę jednak, że dla porządku warto byłoby podać autora transliteracji zamieszczonych pod podobiznami. Rozdział II został w całości poświęcony Pieśni o świętej Dorocie. Autorka zbudowała go zgodnie z przyjętym schematem, poprzedzając jednak przedstawienie podobizny oraz transliteracji szczegółowymi informacjami o zabytku, odnoszącymi się także do jego formy gatunkowej. I tutaj Doktorantka nie podaje autora transliteracji, choć w przypisach z nią polemizuje (s , przypisy ). Przedstawione zestawienie transkrypcji czeskich, argumenty językowe oraz wiele argumentów natury pozajęzykowej (np. problem relacji pomiędzy przekładem a zapisem przez skrybę, którego rodzimy język jest inny niż język oryginału, zależność kształtu pieśni od czasu i miejsca wykonania) prowadzą do wniosku iż, wbrew wielu wcześniejszym ustaleniom, Pieśń o świętej Dorocie jest tekstem interferowanym. Naturalną konsekwencją tego stwierdzenie jest przeprowadzona w kolejnym podrozdziale analiza językowa Pieśni, której towarzyszą dociekania paleograficzne i, jak zwykle w przypadku recenzowanej rozprawy, dyskusja z zastanymi sądami, wskazywanie na wielość możliwych interpretacji. Ostatni rozdział poświęcono w całości rękopisom, które zawierają modlitwy katechizmowe (Modlitwa Pańska, Pozdrowienie anielskie, Credo). Tutaj można już mówić o pełnej analogii podrozdziałów: w każdym z nich mamy podaną transliterację, potem następuje analiza językowa, a na zakończenie formułowane są wnioski cząstkowe. Celem jest zatem, co wynika z takiego układu, porównanie wariantów tego samego tekstu. Cennym podsumowaniem jest zamieszczona w podrozdziale 7. tabela pokazująca zależności pomiędzy wariantami Modlitwy Pańskiej. Może tytuł tylko nieco niezgrabny i niejasny: W stronę filiacji modlitw katechizmowych. Czy określenie W stronę filiacji należy tu rozumieć jako próba wskazania filiacji (lepiej może: zależności)? Zresztą podobne uwagi należałoby zgłosić pod adresem tytułu podrozdziału W stronę transkrypcji. 4

5 Oczywistym zakończeniem każdej pracy naukowej jest przedstawienie wniosków wynikających z przeprowadzonych analiz. Otwarcie perspektyw badawczych oraz wskazanie konkretnych korzyści związanych z możliwym wykorzystaniem pracy w innych, pokrewnych dyscyplinach, to już wartości dodane. Obie one znalazły swój wyraz w końcowym rozdziale ocenianej dysertacji (Zakończenie). Konkluzje zostały podzielone na dwa zbiory: pierwszy to wnioski szczegółowe odnoszące się do analizowanych tekstów, drugi zaś wskazuje kierunki, jakimi podążać powinny współczesne badania filologiczne dotyczące tekstów z najdawniejszej polszczyzny. O ile wnioski zawarte w pierwszym ze zbiorów są w zasadzie podsumowaniem przedstawianych wcześniej wniosków cząstkowych, o tyle w tym drugim pojawia się bardzo wiele cennych uwag adresowanych do edytorów tekstów dawnych (np. 2, 4) czy propozycji zakresu badań kierowanych do historyków języka (3). Choć recenzja nie jest gatunkiem stricte naukowym, to i ona wymaga podsumowania. Poza sądami wartościującymi, odnoszącymi się do poszczególnych fragmentów dysertacji, które pojawiały się w tym tekście, należy na zakończenie explicite wskazać najważniejsze, całościowe zalety pracy oraz wskazać drobne niedociągnięcia (jest ich zdecydowanie mniej niż zalet). Recenzowana rozprawa jest pracą dojrzałą, świadczącą nie tylko o bardzo dobrym przygotowaniu Doktorantki do prowadzenia badań naukowych, ale także potwierdzającą Jej kompetencję w zakresie nowocześnie rozumianej historii języka. Pisząc o nowoczesnej historii języka jako dyscyplinie naukowej mam na myśli językoznawstwo historyczne w wymiarze interdyscyplinarnym i polimetodologicznym. Warto też podkreślić, że w przypadku Karoliny Borowiec dodatkowym atutem jest ukierunkowanie prac, które pozwala na włączenie badań polonistycznych do zakresów szerszych slawistycznych. Takie podejście jest niezbędne w dzisiejszym językoznawstwie diachronicznym. Wspomniana interdyscyplinarność realizuje się w pracy Borowiec na kilu poziomach. Najwyraźniej widać to w doborze danych: mają one proweniencję historyczną, paleograficzną, lingwistyczną, również leksykograficzną. Także osadzenie w literaturze naukowej (nie tylko językoznawczej) dowodzi, że Autorka wykracza poza ramy swojej dyscypliny naukowej, oczywiście z korzyścią dla prowadzonych analiz. Jeśli zaś chodzi o węższy, wyspecjalizowany zakres badawczy, czyli pogranicza językowe w historii języka, to z pewnością największym ociągnięciem jest tu wprowadzenie kategorii tekst interferowany, jej zdefiniowanie oraz zilustrowanie przykładami. Nie bez znaczenia jest także wkład Doktorantki w ciągle rozwijające się, potrzebujące nowych ustaleń, filologiczne edytorstwo tekstów średniowiecznych. 5

6 Chciałabym też w tym miejscu odnieść się do jednej z propozycji edytorskiej Autorki Karolina Borowiec pisze: Najlepszym i najbezpieczniejszym wyjściem zwłaszcza w wydaniu naukowym byłoby pozostawienie tekstu w transliteracji (s. 130). Na szczęście zauważa niebezpieczeństwa i w zasadzie wycofuje się choć niejednoznacznie z tego pomysłu. Myślę, że ta propozycja jest nie do obronienia. Moją uwagę zwrócił też to już uwaga polemiczna, nie krytyczna sposób podejścia do materiału historycznego, jaki prezentuje Doktorantka. Otóż na wielu stronach tej pracy pojawiają się leksykalne sygnały niepewności, (zob. s : bardzo możliwe, należy do tej kwestii podchodzić ostrożniej, należy dopuścić, wymowę raczej beznosówkową sugerują zapisy, mniej prawdopodobna to tylko przykłady z dwóch zaledwie stron. W pracy stawiane są hipotezy (np. s ), ale nie mówi się o potwierdzeniu hipotez, tylko o ich podtrzymaniu (s. 235). Nie negując takiego podejścia, chciałabym podyskutować z Doktorantką o możliwościach historii języka jako dyscypliny naukowej. Czy jest szansa teraz bądź w przyszłości na pełne potwierdzenie hipotez. Od czego to zależy? Pozostałe uwagi krytyczne mają różną wagę i odnoszą się do warstwy formalnej rozprawy. Pozwolę sobie je wypunktować: 1. czasami niepotrzebne powtórzenia danych (zob. np. s. 106), 2. niejasny przypis 7 na stronie 10., 3. błędy interpunkcyjne: s. 24, 141., 4. niezręczne stylistycznie bądź niejasne tytuły podrozdziałów, zob. np. Sytuacja etniczna a zagadnienia świadomości narodowej i regionalnej oraz języka, 5. błędy literowe: s. 25, 62 (przypis 73), 69, 130, 240. Jak widać, jest tych usterek niewiele. Praca została napisana rzetelnym, naukowym językiem i bardzo starannie opracowana edytorsko. Rozprawa doktorska mgr Karoliny Borowiec spełnia z naddatkiem wszelkie wymagania stawiane rozprawom doktorskim. Autorka podjęła temat bezdyskusyjnie dyskusyjny, trudny, wymagający zarówno kompetencji badawczych w zakresie językoznawstwa, jak i umiejętności paleograficznych oraz edytorskich. Przygotowana praca jest znaczącym wkładem w rozwój badań polszczyzny średniowiecznej, szczególnie w zakresie tzw. tekstów interferowanych. Nowatorstwo rozprawy polega przede wszystkim na uzasadnionym i udokumentowanym wprowadzeniu tej ostatniej kategorii do terminologii językoznawczej. Z pełnym przekonaniem wnoszę o dopuszczenie mgr Karoliny Borowiec do kolejnych etapów przewodu doktorskiego. Dodatkowo też 6

7 rekomenduję recenzowaną rozprawę do druku oraz wnioskuję o jej wyróżnienie. Praca powinna stać się podstawą publikacji, która z pewnością uzupełniłaby dorobek polskiego językoznawstwa historycznego oraz była znaczącą wskazówką dla edytorów piśmiennictwa średniowiecznego. 7