I N S T Y T U T B A D A W C Z Y L E Ś N I C T W A

Transkrypt

1 I N S T Y T U T B A D A W C Z Y L E Ś N I C T W A Further Development and Implementation of an EU-level Forest Monitoring System (FutMon) Dalszy rozwój i wdrożenie systemu monitoringu lasu w Unii Europejskiej RAPORT KRAJOWY 29 Monitoring stanu lasu na 376 SPO I rzędu (L2) oraz uruchomienie wykonywania obserwacji, pomiarów i analiz chemicznych na 12 SPO monitoringu intensywnego (IM1) w roku 29 Program współfinansowany przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz przez Unię Europejską w ramach programu Life+ DOFINANSOWANO ZE ŚRODKÓW NARODOWEGO FUNDUSZU OCHRONY ŚRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ Koordynator tematu: Paweł Lech Zespół autorski: Robert Hildebrand, Leszek Kluziński, Anna Kowalska, Paweł Lech, Jadwiga Małachowska, Sławomir Ślusarski, Zbigniew Sierota, Jerzy Wawrzoniak, Józef Wójcik, Anna Żółciak Sękocin Stary, kwiecień 21 1

2 SPIS TREŚCI 1. CELE I ZAKRES PROJEKTU FURTHER DEVELOPMENT AND IMPLEMENTATION OF AN EU-LEVEL FOREST MONITORING SYSTEM (FUTMON) W POLSCE 3 2. METODYKA I ZAKRES WYKONANYCH PRAC W 29 ROKU Ocena stanu koron Określenie symptomów uszkodzeń drzew i przyczyn ich występowania Pomiar miąższości i przyrostu miąższości drzewostanów Chemizm liści/igieł (pobór próbek materiału roślinnego i wykonanie analiz 13 chemicznych) 2.5 Określenie składu gatunkowego roślinności runa Chemizm gleby Pomiar parametrów meteorologicznych Monitoring jakości powietrza Badania roztworów glebowych Pomiar depozytu mokrego Upowszechnianie wyników WYNIKI BADAŃ W 29 ROKU Ocena stanu drzew na SPO I rzędu Pomiar miąższości i przyrostu miąższości Skład chemiczny igliwia i liści Zróżnicowanie florystyczne roślinności na powierzchniach monitoringu 67 intensywnego 3.5 Wyniki badań gleby na SPO MI Pomiar parametrów meteorologicznych Poziom koncentracji NO 2 i SO 2, NH 3, O 3 w powietrzu na SPO MI w roku Badania roztworów glebowych Pomiar depozytu mokrego Podsumowanie badań na SPO MI w 29 roku ANEKS Upowszechnianie wyników Lista SPO I rzędu (L2) na których w ramach projektu FutMon w 29 roku wykonano ocenę stanu koron i uszkodzeń drzew 4.3 Lista SPO MI (IM1) na których prowadzono badania w 29 roku

3 1. CELE I ZAKRES PROJEKTU FURTHER DEVELOPMENT AND IMPLEMENTATION OF AN EU-LEVEL FOREST MONITORING SYSTEM (FutMon) W POLSCE Projekt FutMon realizowany jest w ramach instrumentu finansowego Unii Europejskiej Life+. Uczestniczą w nim 24 kraje europejskie reprezentowane łącznie przez 34 instytucje, odpowiedzialne w poszczególnych krajach za realizację monitoringu lasów. W Polsce projekt wykonywany jest przez Instytut Badawczy Leśnictwa, który występuje w roli beneficjenta stowarzyszonego. Koordynatorem projektu w Europie jest niemiecki Johann Heinrich von Thünen Institut z Hamburga. Budżet polskiej części projektu określono na , a wysokość refundacji z UE na Łączne dofinansowanie wkładu krajowego FutMon przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej wynosi 3 64 PLN i realizowane jest w 3 etapach. Wyróżniono następujące cele projektu FutMon: Budowa zdolności do koordynacji na poziomie UE zharmonizowanego systemu monitoringu lasów wykorzystującego istniejące i nowe techniki monitorowania na poziomie krajowym, regionalnym i UE. Zbieranie jakościowych i ilościowych danych o lasach odnoszących się do zmian klimatu, zanieczyszczeń powietrza, różnorodności biologicznej i stanu zdrowotnego lasów w ramach Europejskiego Centrum Informacji o Lasach (EFDAC). Dostarczanie danych użytecznych do trwałego zagospodarowania lasów odnoszących się do indykatorów trwałego zagospodarowania lasów przyjętych przez Ministerialną Konferencję Ochrony Lasów w Europie (MCPFE). Udostępnianie sieci powierzchni obserwacyjnych dla innych programów dostarczających informacji UE. Naukowa analiza danych i udostępnianie uzyskanych wyników o stanie zdrowotnym lasów i stanie gleb leśnych w relacji do zanieczyszczeń powietrza, zmian klimatycznych, pochłaniania węgla i różnorodności biologicznej. Pierwszy i najważniejszy cel projektu harmonizacja i integracja programu monitoringu lasów z innymi wielkopowierzchniowymi programami badawczymi dotyczącymi lasów (inwentaryzacja wielkopowierzchniowa, BioSoil) w Polsce został już częściowo osiągnięty, poprzez harmonizację sieci punktów obserwacyjnych inwentaryzacji i SPO I rzędu monitoringu lasów. Dlatego kluczowym zadaniem realizowanym w ramach FutMon w Polsce jest rozszerzenie zakresu obserwacji oraz liczby (do 12) powierzchni monitoringu 3

4 intensywnego. Dotychczas funkcjonowała jedna taka powierzchnia, zlokalizowana w Nadleśnictwie Chojnów (RDLP Warszawa). Realizacja polskiej części projektu w latach obejmuje następujące przedsięwzięcia i wynikające z nich działania: Monitoring na 376 stałych powierzchniach obserwacyjnych I rzędu (sieć europejska 16x16 km) (L2) obejmujący: Ocenę stanu koron (corocznie); Określenie symptomów uszkodzenia drzew oraz przyczyn ich wystąpienia (corocznie); Zakup, instalację aparatury pomiarowej oraz przeprowadzenie obserwacji/analiz chemicznych próbek z 12 powierzchni monitoringu intensywnego (SPO MI/IM1). Obserwacje i pomiary na tych powierzchniach obejmują: Ocenę stanu koron (corocznie); Określenie symptomów uszkodzenia drzew oraz przyczyn ich wystąpienia (corocznie); Pomiar miąższości i przyrostu miąższości; Analiza chemizmu liści/igieł (jednorazowo); Określenie składu gatunkowego roślinności runa (jednorazowo); Chemizm gleby (jednorazowo); Pomiary meteorologiczne (ciągłe); Pomiar koncentracji O 3, NH 3, NO 2 i SO 2 metodą pasywną (1-miesięczny okres ekspozycji próbników); Analizy chemiczne roztworów glebowych (miesięczny cykl pomiarów); Pomiar depozytu mokrego: opadów całkowitych i podkoronowych oraz spływu po pniu (określenie ph, Ca, Mg, K, Na, NH 4, Fe, Mn, Al, NO 3, SO 4, Cl, Cd, Cu, Pb, Zn w odstępach miesięcznych) Zarządzanie projektem i upowszechnianie wyników projektu. Realizacja projektu w roku 29 koncentrowała się na założeniu 11 nowych powierzchni obserwacyjnych monitoringu intensywnego oraz rozpoczęciu na 12 SPO MI (IM1) pełnego, przewidzianego zakresem badań programu pomiarów i analiz chemicznych. Wykonano ponadto obserwacje i oceny przewidziane do zrealizowania na 376 SPO I rzędu (L2). Przestrzenny rozkład na terytorium Polski europejskiej sieci stałych powierzchni obserwacyjnych I rzędu (SPO I rzędu) oraz powierzchni obserwacyjnych monitoringu intensywnego (IM1) przedstawia rycina 1. 4

5 Rycina 1. Położenie na terenie Polski 376 stałych powierzchni obserwacyjnych I rzędu (L2) oraz 12 powierzchni monitoringu intensywnego (IM1) objętych badaniami w ramach projektu FutMon 5

6 2. METODYKA I ZAKRES WYKONANYCH PRAC W 29 ROKU 2.1. Ocena stanu koron W roku 29 w ramach projektu FutMon ocenę stanu koron wg powyżej opisanej metodyki wykonano na 376 stałych powierzchniach obserwacyjnych I rzędu (L2) oraz na 12 powierzchniach monitoringu intensywnego (IM1). Ocenę przeprowadzono w okresie lipiec sierpień. Oceny stanu koron dokonuje się na podstawie szeregu cech morfologicznych 2 drzew próbnych zlokalizowanych na powierzchni obserwacyjnej L2 lub IM1. Podstawowymi kryteriami oceny są określane wizualnie defoliacja i stopień odbarwienia korony. Ponadto określa się gatunek i wiek drzew, ich stanowisko biosocjalne, pierśnicę, ocienienie i widoczność korony drzewa, liczbę roczników igliwia, długość igliwia bądź wielkość liści, proporcje przyrostu pędów, typ przerzedzenia korony, udział martwych gałęzi, obecność pędów wtórnych, urodzaj nasion i intensywność kwitnienia. Poniżej przedstawiono szczegółowe klasyfikacje odnoszące się do ocenianych cech: Stanowisko biosocjalne: 1 - drzewa górujące 2 - drzewa panujące 3 - drzewa współpanujące 4 - drzewa opanowane 5 - drzewa przygłuszone. Defoliacja ocena wizualna z dokładnością do 5%,. Odbarwienie ocena wizualna z dokładnością do 5%, Pierśnica drzew - mierzona z dokładnością do 1 mm. Ocienienie korony: 1 - korona znacząco ocieniona (lub w fizycznym kontakcie) z jednej strony 2 - korona znacząco ocieniona (lub w fizycznym kontakcie) z dwóch stron 3 - korona znacząco ocieniona (lub w fizycznym kontakcie) z trzech stron 4 - korona znacząco ocieniona z (lub w fizycznym kontakcie) z czterech stron 5 - korona z otwartą przestrzenią rozwoju bez śladów oddziaływania ocienienia 6 - drzewa przygłuszone. Widoczność korony: 1 - pełna widoczność korony 2 - częściowa widoczność korony 21 - większa część korony widoczna 22 - mniejsza część korony widoczna 3 - widoczny zarys korony 4 - korona niewidoczna. Liczba roczników igliwia podaje się liczbę roczników igliwia w środkowej części korony Długość igliwia lub wielkość liści ocenia się długość igliwia lub wielkość liści w środkowej części korony wyróżniając: 1 - skrócone lub zmniejszone 6

7 2 - normalne 3 - wydłużone lub powiększone. Proporcje przyrostu pędów ocenia się proporcje przyrostu pędów w górnej części korony: 1 - przyrost pędu głównego większy od przyrostu pędów bocznych 2 - przyrost pędu głównego równy przyrostowi pędów bocznych 3 - przyrost pędu głównego mniejszy od przyrostu pędów bocznych. Typ przerzedzenia korony: - w przypadku defoliacji mniejszej niż 1% 1 - peryferyjny 2 - odśrodkowy 3 - oddolny 4 - odgórny 5 - podwierzchołkowy 6 - równomierny 7 - lukowatość 8 - ulistnienie kępowe. Udział martwych gałęzi ocenia się górną połowę korony wyróżniając: - brak martwych gałęzi 1 - pojedyncze martwe gałęzie (do 1%) 2 - od 11% do 5% martwych gałęzi 3 - powyżej 5% martwych gałęzi. Pędy wtórne, urodzaj nasion, kwitnienie, określa się podając: - nie występuje 1 - występuje 2 - występuje obficie Określenie symptomów uszkodzeń drzew i przyczyn ich występowania Drugim, poza oceną stanu koron, istotnym elementem oceny stanu zdrowotnego drzew jest stwierdzenie występowania na drzewach uszkodzeń, dla których określa się symptomy, miejsce i nasilenie występowania oraz związany z uszkodzeniem czynnik sprawczy. Istnieje możliwość wpisania 3 rodzajów uszkodzeń, odnoszących się do jednego drzewa, w kolejności wg znaczenia danego uszkodzenia dla zdrowotności drzewa. Poniżej przedstawiono kody stosowane w ocenie występowania uszkodzeń drzew. Metodyka określania symptomów uszkodzeń drzew próbnych i przyczyn ich wystąpienia była szczegółowo omawiana na corocznym szkoleniu wykonawców, poprzedzającym prace terenowe. 7

8 Lokalizacja uszkodzeń Miejsce uszkodzenia Liście lub Igliwie Gałęzie, pędy, pączki Dokładniejsze określenie miejsca występowania uszkodzenia Kod (2 znaki) Lokalizacja w obrębie korony Bieżący rocznik igieł 11 Górna cz. korony Starsze igły 12 Dolna cz. korony Igły wszystkich roczników Liście (w tym gat. zimozielone) Niejednolita Cała korona Pędy tegoroczne 21 Górna cz. korony Dolna cz. korony Niejednolita Cała korona Gałęzie o grubości < 2 cm 22 Gałęzie o grubości 2-1 cm 23 Gałęzie o grubości > 1 cm 24 Pędy o zróżnicowanej grubości 25 Pęd wierzchołkowy 26 Kod (1 znak) Pączki 27 Pień, szyja Strzała w obrębie korony 31 korzeniowa Pień pomiędzy szyją korz. a koroną 32 Korzenie i szyja korz. (<25cm) 33 Cała strzała 34 Martwe drzewo 4 Brak uszkodzeń Brak oceny Symptomy uszkodzeń Uszkodzona część Liście lub Igliwie Symptomy Liście częściowo lub całkowicie zjedzone/brakujące Przebarwienie liści jasnozielone do żółtego Przebarwienie liści czerwone do brązowego (włączając nekrozy) Zbrązowienie liści Inne kolory Kod (2 znaki) Specyfikacja symptomów Kod (2 znaki) 1 Dziurawe, częściowo zjedzone, brakujące 31 Nadgryzienie brzegowe (liście, 32 igły) Całkowicie zjedzone, brakujące 33 Szkieletyzacja 34 Minowane 35 Przedwczesne opadanie 36 Ogólne 37 2 Plamy 38 Przebarwienia brzegowe 39 3 Przebarwienia taśmowe 4 Przejaśnienia 41 Przebarwienia wierzchołkowe 42 4 Częściowe 43 5 Wzdłuż naczyń 44 Mikrofilmia (nienaturalne drobne liście) 6 Inne nienaturalne rozmiary liści 7 Deformacje 8 Pofalowane 45 Zawijanie 46 Zwijanie 47 Skręcenie 48 Zginanie 49 Gallasówki 5 Więdnięcie 51 Inne deformacje 52 Inne symptomy 9 8

9 Gałęzie, Pędy, Pączki Oznaki występowania owadów 1 Czarny nalot na liściach 53 Gniazda 54 Imago, larwy, poczwarki, nimfy, grupy jaj 55 Oznaki występowania grzybów 11 Biały nalot na liściach 56 Owocniki na liściach 57 Inne oznaki 12 Zjedzone, utracone 1 Złamane 13 Martwe/obumierające 14 Zrzucone 15 Nekrozy 16 Rany (obdarcie kory, szczeliny) 17 Obdarcie kory 58 Szczeliny, pęknięcia 59 Inne rany 6 Wycieki żywicy (iglaste) 18 Wycieki (liściaste) 19 Zgnilizna 2 Deformacja 8 Więdnięcie 51 Zaginanie, zrzucanie, zakrzywianie 61 Narośla 62 Zrakowacenia 63 Czarcia miotła 64 Inne deformacje 52 Inne symptomy 9 Oznaki owadów 1 Otwory, trociny w otworach 65 Gniazda 54 Białe kropki, lub nalot 66 Imago, larwy, nimfy, poczwarka, grupy jaj 55 Oznaki grzybów 11 Owocniki grzybów 57 Inne oznaki 12 Strzała, Pień Rany (obdarcia kory, szczeliny 17 Obdarcie kory 58 Szczeliny, pęknięcia (od mrozu) 59 Inne rany 6 Wycieki żywicy (iglaste) 18 Wycieki (liściaste) 19 Zgnilizna 2 Deformacja 8 Narośla 62 Zrakowacenia 63 Podłużne grzbiety Inne deformacje 52 Pochylone 21 Przewrócone (z korzeniami) 22 Złamane 13 Części nekrotyczne 16 Inne symptomy 9 Oznaki owadów 1 Otwory, trociny w otworach 65 Białe kropki lub nalot 66 Imago, larwa, poczwarka, mimfa, grupa jaj 55 Oznaki grzybów 11 Owocniki grzybów 57 Pęcherze żółte - pomarańczowe 67 Inne oznaki 12 9

10 Kategoria czynnika sprawczego Dwa zera w kodzie czynnika sprawczego zastępuje się kodami z załączonego poniżej katalogu, dokładniej identyfikując (jeżeli to możliwe) dany czynnik. Lista kodów określających klasę czynnika sprawczego: Czynnik Kod Klasa czynnika Kod Uwagi (gatunek )* Jeleniowate 11 Dziki 12 1 Gryzonie 13 Ptaki 14 Zwierzęta domowe 15 Inne kręgowce 19 * wpisuje się jeżeli jest to możliwe, nazwę gatunkową w języku łacińskim lub polskim ZWIERZYNA O W A D Y Czynnik Kod Klasa czynnika Kod Uwagi (gatunek owada)* Liściożerne 21 Uszkadzające pień, gałęzie, 22 pędy Uszkadzający pączki 23 Uszkadzające kwiatostany, 24 2 owoce Owady ssące 25 Owady minujące 26 Galasówki 27 Inne owady 29 * wpisuje się w formularzu nazwę gatunkową owada w języku łacińskim lub polskim, jeżeli jest możliwe jej poprawne określenie G R Z Y B Y Kategoria czynników sprawczych Czynnik Kod Klasa czynnika Kod Uwagi (gatunek grzyba)* Osutki i rdze 31 Rdze pędów i pni 32 Więdnięcie 33 Rozkład i zgnilizna korzeni 34 Plamiastość liści 35 3 Antraknozy 36 Mączniaki 37 Więdnięcie naczyniowe 38 Zamieranie i rakowacenie 39 Deformacje 31 Inne grzyby 39 Kod Zwierzyna 1 Owady 2 Grzyby 3 Czynniki abiotyczne 4 Bezpośrednie działanie człowieka 5 Pożary 6 Zanieczyszczenia powietrza 7 Inne czynniki 8 (Badane ale) Niezidentyfikowane 999 1

11 * wpisuje się w formularzu nazwę gatunkową grzyba w języku łacińskim lub polskim, jeżeli jest możliwe jej poprawne określenie Czynnik Kod Klasa czynnika Kod Typ czynnika Kod Czynniki chemiczne 41 Zakłócenia pokarmowe - deficyt biogenów 411 Czynniki fizyczne 42 Lawiny 421 Susza 422 Zalewy 423 Mróz 424 Szron, sadź Oparzenia słoneczne 426 Pioruny 427 Osunięcia terenu 429 Śnieg, lód 43 Wiatry 431 Uszkodzenia zimowe 432 Płytka, uboga gleba 433 Inne czynniki 49 abiotyczne AB I O T Y C Z N E Czynnik Kod Klasa czynnika Kod Typ czynnika Kod Obiekty wbite 51 Niewłaściwe techniki sadzenia 52 Konserwacja terenu 53 B EZPOŚREDNIE ODDZIAŁYWANIA CZŁOWIEKA 5 Zabiegi hodowlane lub pozyskanie 54 Zranienia 541 Podkrzesywanie 542 Pozyskanie żywicy 543 Zdzieranie kory 544 Operacje hodowlane Mechaniczne uszkodzenia przez pojazdy Budowa dróg 56 Ubicie gleby 57 Niewłaściwe użycie środków 58 Pestycydy 581 chemicznych Sól do odsalania 582 Inne bezpośrednie działanie 59 człowieka Czynnik Kod Pożary 6 ZANIECZYSZ- CZENIA POWIETRZA Czynnik Kod Klasa czynnika Kod SO2 71 H2S 72 O PAN 74 F 75 HF 76 Inne 79 11

12 I N N E Czynnik Kod Klasa czynnika Kod Uwagi (gatunek )* Parazyty, Epifity 81 Bakterie 82 Wirusy 83 8 Nicienie 84 Konkurencja 85 Mutacje 86 Inne (znane przyczyny ale nie wskazane na liście) 89 * wpisuje się w formularzu nazwę gatunkową w języku łacińskim lub polskim, jeżeli jest możliwe jej poprawne określenie Rozmiar (nasilenie) uszkodzenia Klasa Opis Kod % Brak 1 1 % Nieznaczne % Słabe % Umiarkowane % Silne % Bardzo silne % Ekstremalne 6 1 % Martwe drzewo Pomiar miąższości i przyrostu miąższości drzewostanów Powierzchnie monitoringu intensywnego zostały założone w 12 drzewostanach (5 sosnowych, 2 świerkowych, 3 bukowych i 2 dębowych). Na powierzchniach pomierzono pierśnice i wysokości wszystkich drzew o grubości co najmniej 5 cm. Dokładność pomiaru pierśnicy wynosiła,1 cm, wysokości,1 m. Przy pomiarze wysokości określono odległość i azymut od miejsca pomiaru do każdego drzewa, w celu zwiększenia dokładności przyszłych pomiarów. Na każdym drzewie dodatkowo zmierzono wysokość osadzenia korony, za podstawę korony uznając najniższe położenie żywej gałęzi. W przypadku, kiedy korona drzewa była przerywana, za jej podstawę przyjęto najniższe położenie żywej gałęzi o grubości u nasady wynoszącej 3 cm. Na drzewach pomierzono również szerokość korony, w kierunkach północ-południe i wschód-zachód, poprzez wykonanie czterech pomiarów na rzucie poprzecznym korony na gruncie. Dokładność pomiarów wynosiła,1 m. Dla poszczególnych drzew określono także występowanie uszkodzeń, uwzględniając metodykę i zasady oceny uszkodzeń i określania ich przyczyn na powierzchniach monitoringu I i II rzędu. 12

13 Położenie wszystkich pomierzonych drzew zostało zaznaczone na planie, uwzględniającym również współrzędne narożników powierzchni. Szczegółowe zasady wykonywania tych pomiarów przedstawiają się następująco: Pomiar pierśnic drzew Dotyczy wszystkich drzew o pierśnicy ponad 5 cm na powierzchni próbnej (dendrometrycznej). Wykonywany jest z dwóch prostopadłych do siebie kierunków średnicomierzem precyzyjnym z dokładnością do 1 mm. Drzewa rozwidlające się na wysokości poniżej 1.3 m powinny być traktowane (mierzone) jako dwa oddzielne drzewa. W przypadku wystąpienia dużych zgrubień (lub innych nieregularności pnia) na wysokości 1,3 m, pomiar powinien zostać wykonany nad i pod miejscem zgrubienia, a wynik uśredniony. Odnotowania wymaga fakt usunięcia drzewa. Pomiar wysokości drzew Pomiar przeprowadza się z dokładnością,5 m dla wszystkich drzew objętych pomiarem pierśnicy rosnących na powierzchni próbnej. Poza zmierzoną wysokością drzewa rejestruje się również odległość i azymut z miejsca wykonania pomiaru do danego drzewa, w celu wykonania pomiaru wysokości w następnym cyklu z tego samego miejsca. Położenie pomierzonych drzew w obrębie powierzchni dendrometrycznej Określenie położenia drzew w obrębie powierzchni dendrometrycznej dokonuje się w celu śledzenia zmian w drzewostanie oraz kontroli liczby drzew na powierzchni umożliwiające wskazywanie drzew usuwanych (zamierających) oraz drzew nowych (dorastających pomiędzy pomiarami do 5 cm pierśnicy). Określono je dokonując pomiarów odległości i azymutów pomiędzy sąsiadującymi drzewami Chemizm liści/igieł (pobór próbek materiału roślinnego i wykonanie analiz chemicznych) Próbki igieł lub liści pobrano z drzew na 12 powierzchniach monitoringu intensywnego według poniżej opisanej metodyki. Termin zbioru próbek igieł i liści Próbki liści pozyskuje się w okresie pełnego ulistnienia drzew, przed jesiennym starzeniem się i żółknięciem liści tj. w miesiącu lipcu do połowy sierpnia. Zbiór igieł wykonuje się natomiast w okresie spoczynku drzew, w miesiącach listopad-grudzień. Wybór drzew z których pozyskuje się liście/igły 13

14 Na każdej z powierzchni monitoringu intensywnego (IM1) próbki liści/igieł pozyskuje się z 5 drzew próbnych, przy zachowaniu następujących zasad: a) drzewa próbne były wybierane z nie ponumerowanych drzew znajdujących się w granicach powierzchni dendrometrycznej, b) drzewa próbne były rozmieszczone równomiernie na całej powierzchni monitoringu intensywnego (nie skupione w jednym miejscu), c) wybrane drzewa próbne należały do drzew górujących lub panujących w danym drzewostanie i były tego samego gatunku, jaki dominuje na danej powierzchni, d) defoliacja drzew próbnych powinna być zbliżona do średniej defoliacji drzew na powierzchni (dopuszczalna różnica ± 5%). Zasady pobierania gałęzi a) gałęzie pobieramy z drzew stojących z górnej części korony: - przy widocznych okółkach, pomiędzy 5 a 7 okółkiem, licząc od wierzchołka korony, - przy niewidocznych okółkach, należy koronę podzielić na trzy równe części i pobierać gałązki z najwyższej części korony, ale nie z samego wierzchołka, b) z każdego drzewa próbnego pobieramy 4 gałązki, każda z innej strony korony ( najlepiej w układzie głównych kierunków geograficznych), c) wszystkie gałązki pobieramy z zewnętrznej częci korony, igły lub liście powinny być w pełni rozwinięte i bez widocznych zniekształceń, d) pobierane gałązki gatunków iglastych muszą zawierać igły bieżącego przyrostu i ubiegłorocznego przyrostu, e) poboru gałązek dokonuje się na suchych (nie uschniętych) koronach drzew, w wypadku zebrania mokrych gałązek należy je dokładnie osuszyć przed pobraniem próbek. Sposób pobierania próbek liści/igieł a) z każdej z 4 gałęzi pobranych z 4 kierunków geograficznych drzewa próbnego pozyskujemy igliwie tegoroczne i łączymy je tworząc jedną próbkę o wadze świeżej masy nie mniejszej niż 5g, b) z tych samych gałęzi pozyskujemy igliwie ubiegłoroczne i łączymy je tworząc jedną próbkę o wadze świeżej masy nie mniejszej niż 5 g, c) z każdego drzewa próbnego w drzewostanach iglastych powstają 2 próbki (1 z igliwia tegorocznego i 1 z igliwia ubiegłorocznego), d) w drzewostanach liściastych pozyskujemy jedną próbkę liści zebraną z 4 gałązek pobranych z czterech kierunków geograficznych drzewa próbnego, o wadze świeżej masy nie mniejszej niż 5 g, e) przy oddzielaniu igieł i liści od gałązek oraz podczas pakowania należy chronić próbki przed zabrudzeniem glebą oraz innymi niepożądanymi zanieczyszczeniami. Dla każdego drzewa próbnego, z którego pobrano igliwie bądź liście wykonano ocenę defoliacji i odbarwienia wg wcześniej podanej metodyki. Obecnie trwają analizy składu chemicznego pojedynczych próbek (z każdego drzewa oddzielnie). Oznaczana jest zawartość N, P, K, Ca, Mg, S, B Fe, Mn, Zn, Cu, Pb, Cd oraz Al, 14

15 zgodnie z metodyką opracowaną przez ICP-Forests (Manual... Part IV, 26). Zawartość azotu w próbkach oznacza się metodą Kjeldahla, natomiast zawartość pozostałych makroelementów na spektrometrze emisyjnym ze źródłem ICP, po poddaniu próbek mineralizacji na mokro w mieszaninie stężonych kwasów azotowego i nadchlorowego, zmieszanych w stosunku objętościowym jak 4: Określenie składu gatunkowego roślinności runa Opis roślinności runa na 12 powierzchniach monitoringu intensywnego wykonano zgodnie z instrukcją ICP Forest część VIII (Assessment of Ground Vegetation) na powierzchni 4 arów (2x2m), które zostały wyznaczone w obrębie powierzchni monitoringu intensywnego (Ryc. 2). Powierzchnie do monitoringu szaty roślinnej odnowiono wymieniając, tam gdzie było to konieczne, kołki narożne jak i wcześniejsze oznaczenia stosowane na drzewach. Każdą powierzchnię sfotografowano aparatem cyfrowym. Opis roślinności realizowano na wszystkich dwunastu powierzchniach MI w aspekcie letnim roku 29 i wiosennym (21). Badania realizowano stosując następujące zasady: - Zdjęcie fitosocjologiczne wykonano na wyznaczonej powierzchni 4 m 2 (2x2) obejmującej kwadraty: 1, 2, 3 i 4 - Zastosowano 12 stopniową skalę ilościowości gatunków roślin stwierdzonych na powierzchni 4 m 2 : Stopień skali 15 pokrycie powierzchni zdjęcia w procentach r - < Poza ilościowością określano także żywotność gatunków wskazującą na złe lub bardzo dobre warunki bytowania (dotyczy wyłącznie gatunków runa). - Porosty i mchy występujące na martwym drewnie, na pniach i gałęziach drzew oraz na skałach i kamieniach zamieszczano poniżej głównego spisu z zaznaczeniem podłoża, na którym występują. Ich ilościowość określano w stosunku do powierzchni dostępnego substratu, a nie całej powierzchni monitoringowej. - Po wykonaniu zdjęcia fitosocjologicznego na powierzchni monitoringowej runa wykonano spis uzupełniający, obejmujący dodatkowe gatunki występujące w najbliższym otoczeniu

16 (do 5 m od granic powierzchni). Ich ilościowość podawano w nawiasach, np. Sorbus aucuparia (+). - Nazwę zespołu roślinnego określano według opracowania W. Matuszkiewicza (21) Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. - Wyróżniano następujące formy degeneracji fitocenozy: monotypizacja (forma degeneracji fitocenozy leśnej polegająca na ujednoliceniu wiekowym i gatunkowym jej drzewostanu); fruticetyzacja (forma degeneracji fitocenozy leśnej polegająca na masowym rozroście warstwy krzewów, np. masowym rozroście jeżyn lub malin pod drzewostanami sosnowymi na żyznych siedliskach); cespityzacja (forma degeneracji fitocenozy leśnej polegająca na masowym rozroście traw w runie, np. trzcinnika piaskowego lub śmiałka darniowego pod drzewostanami sosnowymi); juwenalizacja (forma degeneracji fitocenozy leśnej polegająca na utrzymywaniu zespołu roślinnego w młodym stadium rozwojowym, np. przez rytmiczne zręby zupełne i odnowienia; Ryc. 2. Szkic powierzchni monitoringu szaty roślinnej. 16

17 neofityzacja (forma degeneracji fitocenozy leśnej polegająca na wnikaniu do niej i zadomawianiu się gatunków obcych geograficznie, np. czeremchy amerykańskiej, robinii akacjowej, klonu jesionolistnego, niecierpka drobnokwiatowego, dębu czerwonego i innych); pinetyzacja (forma degeneracji fitocenozy leśnej polegająca na zjawiskach zachodzących pod wpływem uprawy drzewostanu gatunków iglastych (sosna, świerk) na siedliskach żyźniejszych niż odpowiadające im w naturze). - Zwarcia warstw (A, B, C, D) podawano w procentach z dokładnością do 5%, a dla pokrycia powierzchni mniejszego niż 5% przyjmowano znak +. W warstwie D znajdowały się wszystkie mchy i porosty naziemne, natomiast w pozostałych: do warstwy runa (C) zaliczano gatunki drzew i krzewów do,5 m wysokości, do warstwy krzewów (B) zaliczano gatunki drzew i krzewów oraz pnączy od,5 m do 5 m wysokości, do warstwy drzew (A) zaliczano gatunki drzewiaste i pnącza o wysokości większej niż 5 m. - Średnią wysokość drzew w poszczególnych podwarstwach drzewostanu określano na podstawie pomiaru 2-3 drzew każdego gatunku. - Gatunki roślin nie oznaczone w terenie zebrano i są w trakcie identyfikacji. Opis roślinności wykonano w 29 roku na wszystkich 12 powierzchniach monitoringu intensywnego (IM1) w aspekcie letnim. Z uwagi na opóźnienie podpisania umowy z koordynatorem projektu badania aspektu wiosennego zostały wykonane w kwietniu 21 roku Chemizm gleby Badania chemizmu gleb zrealizowano na 12 powierzchniach monitoringu intensywnego zgodnie z przyjętymi procedurami odnoszącymi się do: - pobierania próbek glebowych - opisu profilu glebowego i sposobu jego dokumentacji, - prac laboratoryjnych. Zasady pobierania próbek gleby na powierzchniach monitoringu intensywnego 1. Próbki z poziomów genetycznych Pobierać próbki o masie nie mniejszej niż,5 kg. 2. Próbki zbiorcze z określonych głębokości 2.1. Próchnica nadkładowa Próbki próchnicy nadkładowej pobierać przy użyciu ramki 25 x 25 cm z tych samych miejsc, z których pobierane będą próbki z warstw mineralnych. W celu określenia suchej masy próchnicy nadkładowej przypadającej na jednostkę powierzchni należy pobrać do jednego 17

18 worka płóciennego jedną ramkę z podpoziomu Ol, a do drugiego worka jedną ramkę z podpoziomu Of i Oh, lub Ofh (w zależności od typu próchnicy). Do celów oznaczenia składu chemicznego próbki próchnicy należy pobrać (przy użyciu ramki) z 5 miejsc, w których pobierane będą próbki z warstw mineralnych. Jedną próbkę należy pobrać osobno z podpoziomu Ol, a następnie drugą łączną próbkę z podpoziomów Of, Oh lub Ofh (w zależności od typu próchnicy). Ponieważ objętość próbek nie może być mniejsza niż 1 litr, w razie konieczności próbki trzeba pobierać je z większej niż 5 liczby miejsc Warstwy mineralne Próbki zbiorcze z warstw mineralnych o głębokości -5, 5-1, 1-2, 2-4 i 4-8 cm pobiera się przy użyciu świdra o średnicy co najmniej 8 cm z 24 punktów wybranych na powierzchni przez pobierającego, z tym, że odległość pomiędzy sąsiednimi punktami musi zawierać się w granicach 5 1 m. Jeżeli średnica świdra jest mniejsza, należy zwiększyć odpowiednio liczbę punktów. W przypadku gleb kamienistych do poboru próbek można używać szpadla. Przy wyborze punktów, z których pobierane będą próbki należy kierować się następującymi zasadami: - punkt powinien znajdować się co najmniej 1 m od pnia najbliższego drzewa, - punkt nie może znajdować się w miejscu takich zakłóceń jak nory zwierzęce, wykroty, ścieżki zwierzęce, itp. Do pięciu pojemników oznakowanych -5, 5-1, 1-2, 2-4 i 4-8 pobierać po kolei próbki z odpowiedniej głębokości z punktów 1-8 (spośród 24 wybranych w sposób opisany wyżej). Należy zwrócić uwagę, aby pobierać próbkę z głębokości całej warstwy. Po pobraniu próbek z ósmego, ostatniego punktu, zawartość każdego pojemnika dokładnie wymieszać i do płóciennego woreczka pobrać co najmniej,5 kg gleby. Tak samo postępować z próbkami z punktów 9-16, a następnie z próbkami z punktów Pobieranie prób zbiorczych i badanie fizykochemicznych właściwości gleb Próbki gleby do oznaczania suchej masy próchnicy nadkładowej oraz tak zwane próbki zbiorcze gleb z poziomów Ol, Ofh, -5, 5-1 cm, 1-2 cm, 2-4 cm i 4-8cm pobrano z powierzchni monitoringu intensywnego zgodnie z Instrukcją pobierania próbek glebowych. Wszystkie analizy właściwości fizycznych i fizykochemicznych gleb wykonywane są zgodnie z metodyką ICP-Forests (Manual... Part IIIa, 26). Opis profilu glebowego i klasyfikacja gleby Na powierzchniach monitoringu intensywnego wykonano odkrywkę glebową o głębokości 2, m lub do głębokości występowania skały litej, a następnie sporządzono opis powierzchni oraz opis profilu glebowego zgodnie z Instrukcją opisu profilu glebowego. 18

19 Obserwacje w terenie wprowadzono do Karty dokumentacji profilu glebowego. Pobrano próbki glebowe z każdego profilu, w których wykonywane są badania laboratoryjne w zakresie niezbędnym do klasyfikacji gleby zgodnie z systemem WRB 26 (IUSS Working Group WRB, 26) Pomiar parametrów meteorologicznych Automatyczna Stacja Meteorologiczna składa się z następujących elementów: Rejestratora Zestawu czujników Osprzętu Rejestrator RC-12 (Fot. 1) jest podstawowym elementem stacji. Do rejestratora podłączone są wszystkie czujniki. Dokonuje on zapisu w odstępach jednej minuty wszystkich parametrów mierzonych przez podłączone do niego czujniki. Wyniki pomiarów są zachowywane w pamięci rejestratora. Pamięć ta pozwala na przechowywanie danych z ponad 3 miesięcy. Po wypełnieniu pamięci najstarsze wyniki są kasowane, a na ich miejsce są zapisywane wyniki pomiarów bieżących. Wyniki można odczytywać bezpośrednio z wyświetlacza ciekłokrystalicznego umieszczonego na płycie czołowej rejestratora, z komputera podłączonego do rejestratora za przez linię RS232 lub ze strony internetowej Wyniki dostępne na stronie wymagają zalogowania. Rejestrator przystosowany jest do współpracy z modemem telefonicznym lub GPRS, co pozwala na transmisję do serwera przez dostępne systemy łączności. Rejestrator zasilany jest z sieci 23V i posiada baterię podtrzymującą pracę w przypadku przerw w zasilaniu z sieci. Zestaw czujników umieszczony jest w ogródku meteorologicznym przy pomocy osprzętu. Składa się on z: Typ czujnika HygroClip R3, producent: Rotronic Pt1, producent: TRAX elektronik CS 616-L, producent: Campbell SKS 111/S, producent: Skye UVB Sensor, producent: Skye PRW9, producent: TRAX elektronik KWG4, producent: TRAX elektronik OP2G, producent: TRAX elektronik 19 Mierzony parametr 1. Wilgotność i temperatura powietrza na wysokości +2m, +,5m 2. Temperatura powietrza przy gruncie na wysokości +,5m (w osłonie radiacyjnej) 3. Temperatura gruntu na głębokości: -,5m, -,1m, -,2m, -,5m 4. Wilgotności gleby 5. Promieniowanie padające 15cm 6. Promieniowanie UVB 7. Prędkość wiatru 8. Kierunek wiatru 9. Opad atmosferyczny czujnik impulsowy

20 Na osprzęt stacji (Fot. 2) składają się: Fundament Maszt stalowy ocynkowany o wysokości 1 m Wysięgnik pod czujniki wiatrowe Wysięgnik pod czujniki parametrów powietrza Wspornik i korpus deszczomierza Osłona radiacyjna 2 szt. (na wys.,5m oraz 2m) Kable, listwy zasilające itp. Czujniki i oprzyrządowanie umieszczone jest w ogródku meteorologicznym zabezpieczonym ogrodzeniem z siatki metalowej powlekanej rozpiętej na słupkach wkopanych w ziemię. Czujniki połączone są z rejestratorem zlokalizowanym w budynku leśnictwa za pomocą kabla niskoprądowego poprowadzonego pod ziemią. Stacja została wyposażona w bezobsługowe przetworniki wielkości fizycznych, dzięki czemu bieżąca obsługa nie wymaga kwalifikacji w zakresie elektronicznej techniki pomiarowej. Stacja dokonuje automatycznie pomiarów parametrów pogodowych według zadanego programu, wysyła je łączami internetowymi do serwera, gdzie dane są opracowywane i przesyłane na stronę internetową. Bieżąca kontrola wskazań sprowadza się do odczytywania danych z Internetu za pomocą komputera. Automatyczne stacje meteorologiczne usytuowane zostały w odległości od 1,5 do 4 km od powierzchni monitoringu intensywnego. W 29 roku uruchomiono pomiary parametrów meteorologicznych na wszystkich 12 powierzchniach monitoringu intensywnego (IM1). Dane pomiarowe dostępne są po zalogowaniu się na stronie internetowej firmy TRAX elektronik ( 2

21 Fot. 1. Rejestrator RC12 w leśniczówce Fot. 2. Osprzęt automatycznej stacji meteorologicznej. 21

22 2.8. Monitoring jakości powietrza W roku 29 na 12 powierzchniach monitoringu intensywnego uruchomiono pomiary gazowych zanieczyszczeń powietrza. Badania te rozpoczęto w lipcu 29 roku, jednakże na wszystkich powierzchniach uzyskuje się pełny zestaw danych od listopada 29 roku (tabela 1). Pomiary gazowych zanieczyszczeń powietrza metodą pasywną prowadzone są w bezpośrednim otoczeniu stacji meteorologicznych lub punktów poboru prób opadów na otwartej przestrzeni. Każdą z 12 powierzchni monitoringu intensywnego wyposażono w 3 sztuki (niezależne powtórzenia) próbników pasywnych firmy Gradko International Limited, do oznaczeń tlenków siarki i azotu (typ próbnika DIF 5 RTU-RA SO 2 / NO 2 ), amoniaku (typ próbnika DIF 4 RTU NH 3 ) i ozonu (typ próbnika DIF 3 RTU O 3 ), które umocowano na wysokości ok. 2 m, zgodnie z instrukcją producenta (Fot. 1). W Nadleśnictwie Bielsko, ze względu na warunki geograficzne, eksponowane są 4 próbniki pasywne: 2 w sąsiedztwie stacji meteorologicznej i 2 na otwartej przestrzeni, w pobliżu kolektorów. Podobny schemat przyjęto w Nadleśnictwie Chojnów, gdzie w sierpniu 29 nastąpiła zmiana lokalizacji punktu pomiarowego na otwartej przestrzeni. Celem jest porównanie warunków na dotychczasowej, istniejącej od 23 roku, i nowej powierzchni oraz oszacowanie wpływu zmiany lokalizacji punktu pomiarowego na jakość uzyskiwanych wyników. Pomiary stężeń ozonu, ze względu na potencjalne uszkodzenia aparatu asymilacyjnego przez ten czynnik, prowadzone są jedynie w sezonie wegetacyjnym (od kwietnia do października), a pozostałe pomiary przez cały rok, z miesięcznym okresem ekspozycji. W listopadzie 29 wstrzymano na okres zimowy pomiary ozonu na wszystkich powierzchniach. Badania chemiczne wykonywane są przez producenta próbników pasywnych, firmę Gradko International Limited, England, wg metodyki producenta próbników. Oznaczenia zawartości zanieczyszczeń gazowych prowadzone są techniką chromatografii jonowej, metodami wewnętrznymi laboratorium badawczego Gradko. Nadzór nad pomiarami zanieczyszczeń powietrza pełni Pracownia Chemii Środowiska Leśnego IBL. Osoby zajmujące się obsługą powierzchni zostały przeszkolone w zakresie poboru próbek i postępowania z próbkami, otrzymały zestaw niezbędnych instrukcji terenowych. Wszelkie uwagi, jak i wyniki obserwacji i pomiarów wykonywanych w terenie są zamieszczane w Protokole poboru próbek, towarzyszącym próbkom od początku ekspozycji do przygotowania próbek do badań w laboratorium. 22

23 Tabela 1. Terminy rozpoczęcia pomiarów jakości powietrza, roztworów glebowych i depozytu mokrego na 12 powierzchniach monitoringu intensywnego Nr Data rozpoczęcia badań LP Nadleśnictwo pow. Jakość powietrza Roztwory glebowe Depozyt mokry Białowieża lipiec 29 wrzesień 29 wrzesień Suwałki listopad 29 listopad 29 listopad Zawadzkie lipiec 29 październik 29 październik Bielsko lipiec 29 listopad 29 grudzień Krotoszyn listopad 29 październik 29 październik Szklarska Por. październik 29 październik 29 październik Bircza listopad 29 listopad 29 listopad Łąck lipiec 29 wrzesień 29 wrzesień Strzałowo listopad 29 listopad 29 listopad Krucz lipiec 29 październik 29 październik Gdańsk lipiec 29 listopad 29 październik 29 (OP) listopad 29 (PK, PP) Chojnów 23 rok (NO 2, SO 2 ), lipiec 29 (O 3, NH 3 ) 23 rok 23 rok OP opady na otwartej przestrzeni PK opady podkoronowe PP spływ po pniu Fot. 1. Próbniki do pasywnego pomiaru stężenia zanieczyszczeń powietrza zainstalowane na powierzchni monitoringu intensywnego nr 513 w Nadleśnictwie Zawadzkie 23

24 2.9. Badania roztworów glebowych Na każdej z powierzchni pod okapem umieszczono w gruncie 2 sztuk lizymetrów kwarcowo-teflonowych PRENART: 1 sztuk w strefie korzeni drzew (25 cm) oraz 1 sztuk poniżej strefy korzeniowej (5 cm) w celu poboru próbek roztworów glebowych (Fot. 1). W Nadleśnictwie Szklarska Poręba, ze względu na małą miąższość profilu glebowego, lizymetry zainstalowano na głębokości 2 i 4 cm. Roztwory glebowe pobierane są w okresach bezmroźnych i bezśnieżnych z uwagi na dostępność lizymetrów oraz nie zamarzniętych roztworów do badań. Przed badaniami próby z poszczególnych głębokości są łączone wg stosunku objętościowego w 2 próby zbiorcze. Pobrane próbki są transportowane w sposób minimalizujący ryzyko przemian chemicznych, tj. z użyciem termoboksów z wkładami chłodzącymi, transportem własnym lub przesyłką kurierską, tak by skrócić czas między pobraniem próbki, a jej zbadaniem i/lub ewentualnym wstępnym utrwaleniem w laboratorium. Badania chemiczne prowadzone są w Pracowni Chemii Środowiska Leśnego IBL. Próby są przyjmowane i przygotowywane do badań wg udokumentowanej instrukcji własnej laboratorium, przechowywane przed badaniami i po badaniach wg udokumentowanej procedury własnej laboratorium, w kontrolowanych warunkach środowiskowych. Zapisy z obserwacji warunków środowiskowych w trakcie przechowywania próbek i prowadzonych badań są dostępne w laboratorium. W pobranych próbach mierzona jest: - objętość metodą wagową lub objętościową wg procedury własnej laboratorium, - odczyn - ph metodą potencjometryczną wg PN-C :1999, - przewodność metodą konduktometryczna wg PN-EN-27888:1999, - zawartość chlorków Cl -, azotanów NO - 3, N-NO 3, siarczanów SO 2-4, S-SO 4, ortofosforanów PO 3-4, P-PO 4 metodą chromatografii jonowej z supresją wg PN-EN ISO 134-1:29, - zawartość jonów amonowych NH + 4, N-NH 4 metodą chromatografii jonowej wg PN-EN ISO 14911:22, - zawartość Ca, Mg, Na, K, Fe, Al, Mn, Zn, Cu, Cd, Pb metodą atomowej spektrometrii emisyjnej ICP-OES wg wewnętrznej procedury badawczej opartej na PN-EN ISO 11885:29, - zasadowości ogólnej metodą miareczkową wg wewnętrznej procedury badawczej opartej na PN-EN ISO :21, - zawartości azotu ogólnego metodą katalitycznego spalania wg PN-EN 1226:24, - zawartości rozpuszczalnego węgle organicznego metodą katalitycznego spalania wg PN-EN 1484:1999. Zapewnienie jakości badań na poziomie laboratorium realizowane jest wg przewodnika: FutMon QA/QC Guide for Laboratory Work, dostępnego na stronie: 24

25 Kontrola i zapewnienie jakości prowadzonych badań obejmuje m.in. prowadzenie kart kontrolnych wartości średniej i materiałów certyfikowanych, uczestnictwo w badaniach biegłości / porównaniach międzylaboratoryjnych, badanie prób ślepych, próbki powtórzone, badanie materiału odniesienia, weryfikacje wzorcowania aparatury pomiarowej i in. Po skompletowaniu wyników analiz chemicznych, weryfikuje się poprawność badań przez zastosowanie testów jakościowych: stosunku Na/Cl, bilansu jonowego i porównania przewodności mierzonej i obliczonej. W przypadku wyników wątpliwych badania są powtarzane. Pracownia Chemii Środowiska Leśnego IBL w przeprowadzanych badaniach porównawczych ICP Forest (tzw. ring tests) osiągała bardzo dobre wyniki. Pracownia posiada również akredytację Polskiego Centrum Akredytacji. Fot. 1. Lizymetry zainstalowane w glebie na terenie powierzchni monitoringu intensywnego nr 26 w Nadleśnictwie Strzałowo 2.1. Pomiar depozytu mokrego Opady na otwartej przestrzeni: Próbki wody opadowej na otwartej przestrzeni pobierane są równolegle do 3 kolektorów o pojemności 3L, chronionych przed promieniowaniem słonecznym, nagrzewaniem i wzrostem glonów styropianowymi obudowami. Kolektory umieszczone są na 25

26 wysokości ok. 2 m na drewnianych słupach umocowanych w gruncie (Fot. 1). W okresie zimowym, na powierzchniach o najwyższych spodziewanych opadach śniegu tj. w Nadleśnictwach: Bielsko, Szklarska Poręba, Bircza i Suwałki, rolę kolektorów pełnią wiadra o pojemności 1 L. Kolektory na otwartej przestrzeni są zazwyczaj położone w pobliżu stacji meteorologicznej, poza zasięgiem koron drzew. Opady podkoronowe: Każdą z powierzchni pod okapem wyposażono w 25 kolektorów opadów podokapowych, każdy o powierzchni zbierającej ok. 2 cm 2, co zapewnia oszacowanie ilości depozytu większości badanych jonów, jak również objętości opadu podkoronowego z 2% błędem średniej przy 9% p.uf. na stanowiskach względnie jednorodnych. Kolektory o pojemności 5L z lejkami rozmieszczono w sposób systematyczny, na wysokości 1m nad poziomem gruntu (Fot. 2). Przed badaniami laboratoryjnymi próby według stosunku objętościowego łączono w próby zbiorcze, w ilości 5 sztuk na każdą powierzchnię. Na SPO w Nadleśnictwie Chojnów od 23 roku funkcjonują kolektory starego typu, o mniejszej objętości i powierzchni zbierającej. W sierpniu zainstalowano tam dodatkowo 3 szt. kolektorów nowego typu i prowadzone są roczne badania porównawcze obu rodzajów kolektorów. Próby wody z tych porównań nie są łączone, badania wykonuje się na pojedynczych próbkach opadu, co umożliwi, oprócz porównania metod szacowania depozytu, przeprowadzenie analizy przestrzennej zmienności ilości i składu chemicznego opadów podkoronowych. W okresie zimowym, na powierzchniach o najwyższych spodziewanych opadach śniegu tj. w Nadleśnictwach: Bielsko, Szklarska Poręba, Bircza i Suwałki, rolę kolektorów pełnią wiadra o pojemności 24 L, po 6 sztuk na każdej powierzchni, próby nie są łączone. Spływ po pniu: Ze względu na duży udział wody spływającej po pniach buka w ogólnym opadzie, na powierzchniach z drzewostanem bukowym w Nadleśnictwach Bircza i Gdańsk pomiary spływu po pniu włączone zostały do programu pomiarów depozytu. Wytypowano po 6 drzew, na których zainstalowano opaski silikonowe, odprowadzające wodę do kolektorów pojemności 9-17 L, umiejscowionych w gruncie, w bezpośrednim sąsiedztwie pni (Fot. 3). Wytypowane drzewa reprezentują drzewostan pod względem pierśnicowego pola przekroju, co umożliwi oszacowanie depozytu dopływającego do dna lasu ze spływem po pniu. Pomiary spływu po pniu w 29 roku wykonywane były na 2 powierzchniach monitoringu intensywnego z drzewostanami bukowymi, położonych w Nadleśnictwach Bircza i Gdańsk. 26

27 Pobrane próbki wody opadowej, podobnie jak ma to miejsce w przypadku próbek roztworów glebowych, podlegają analizom chemicznym w trakcie których określa się następujące parametry: - objętość metodą wagową lub objętościową wg procedury własnej laboratorium, - odczyn - ph metodą potencjometryczną wg PN-C :1999, - przewodność metodą konduktometryczna wg PN-EN-27888:1999, - zawartość chlorków Cl -, azotanów NO 3 -, N-NO 3, siarczanów SO 4 2-, S-SO 4, ortofosforanów PO 4 3-, P-PO 4 metodą chromatografii jonowej z supresją wg PN-EN ISO 134-1:29, - zawartość jonów amonowych NH 4 +, N-NH 4 metodą chromatografii jonowej wg PN-EN ISO 14911:22, - zawartość Ca, Mg, Na, K, Fe, Al, Mn, Zn, Cu, Cd, Pb metodą atomowej spektrometrii emisyjnej ICP-OES wg wewnętrznej procedury badawczej opartej na PN-EN ISO 11885:29, - zasadowości ogólnej metodą miareczkową wg wewnętrznej procedury badawczej opartej na PN-EN ISO :21, - zawartości azotu ogólnego metodą katalitycznego spalania wg PN-EN 1226:24,zawartości rozpuszczalnego węgle organicznego metodą katalitycznego spalania wg PN-EN 1484:1999 Fot. 1. Kolektory na otwartej powierzchni do pomiaru depozytu mokrego zainstalowane na powierzchni monitoringu intensywnego nr 45 w Nadleśnictwie Chojnów 27

28 Fot. 2. Kolektory podokapowe do pomiaru depozytu mokrego zainstalowane na powierzchni monitoringu intensywnego nr 26 w Nadleśnictwie Strzałowo (drzewostan sosnowy) Fot. 3. Instalacja do pomiaru spłuwu po pniu na powierzchni monitoringu intensywnego nr 116 w Nadleśnictwie Gdańsk (drzewostan bukowy) 28

29 2.11. Upowszechnianie wyników Działania podjęte w roku 29 zmierzające do upowszechniania wyników projektu polegały na: przygotowaniu dla każdej z powierzchni monitoringu intensywnego tablic informacyjnych zawierających opis celów i zakresu prowadzonych na niej badań, charakterystyki powierzchni oraz przykładowe wyników z okresu ; opracowaniu i zamieszczeniu na stronie internetowej IBL informacji dotyczącej projektu FutMon; przygotowaniu i przekazaniu do bazy danych monitoringu lasów w Europie wyników wykonanych ocen i pomiarów zebranych w roku 29 na stałych powierzchniach obserwacyjnych I rzędu (L2) i powierzchniach monitoringu intensywnego (IM1). Opracowaniu Raportu Krajowego za rok

30 3. WYNIKI BADAŃ W 29 ROKU 3.1. Ocena stanu drzew na SPO I rzędu Ocena stanu koron drzew W 29 roku w ramach projektu FutMon przeprowadzono w Polsce obserwacje na 376 SPO I rzędu (1 pow. na ok ha w sieci 16 x 16 km) oceniając łącznie 752 drzew próbnych. W całym programie monitoringu lasów w Polsce oceny drzew wykonano łącznie na 1923 powierzchniach oceny stanu koron i uszkodzeń objęły 3846 drzew 35 gatunków. Średnia defoliacja wszystkich gatunków razem wynosiła w roku 29 19,8%, iglastych razem 2,%, a liściastych razem - 19,6% (tabela 1). Ogółem (gatunki razem) udział drzew zdrowych (do 1% defoliacji) wynosi 24,2%, a udział drzew uszkodzonych (powyżej 25% defoliacji) - 17,7%. Gatunki liściaste charakteryzują się zarówno wyższym udziałem drzew zdrowych ( 27,3%) jak i drzew uszkodzonych (18,6%) niż gatunki iglaste (odpowiednio: 22,6% i 17,2%) - tabela 1. Spośród głównych gatunków lasotwórczych najniższą defoliacją w roku 29 cechował się buk (15,% średniej defoliacji), następnie jodła (16,9%), kategoria inne iglaste (18,1%) oraz olsza (18,2%). Najwyższą średnią defoliacją, wskazującą na niską zdrowotność, w roku 29 charakteryzował się dąb (23,3%), wysoką - świerk (23,1%). Pośrednie miejsca zajmują: kategoria inne liściaste (19,1%), sosna (19,8%) i brzoza (2,%) (tabela 1). Podobną kolejność monitorowanych gatunków drzew uzyskujemy porównując udział drzew zdrowych (do 1% defoliacji) oraz udział drzew uszkodzonych (powyżej 25% defoliacji). Najwyższy udział drzew zdrowych odnotowano dla buka (44,3%), wysoki dla jodły (39,4%), kategorii inne liściaste (33,7%), kategorii inne iglaste (33,2%) i olszy (3,5%). Najniższy udział drzew zdrowych stwierdzono dla dębu (14,1%), średni dla sosny (21,5%), brzozy (24,%) i świerka (24,3%). Drzewa uszkodzone najczęściej stwierdzono dla dębu (29,3%) i świerka (28,7%). Najniższym udziałem drzew uszkodzonych charakteryzował się buk (9,2%), niskim - olsza (14,1%) i jodła (15,5%). Nieco wyższy udział drzew uszkodzonych stwierdzono u sosny (16,3%), kategorii inne iglaste (16,8%), kategorii inne liściaste (17,7%) i brzozy (18,2%), wysoki - u świerka (28,7%), najwyższy - u dębu (29,3%) (tabela 1). Analiza frekwencji drzew w 1% przedziałach defoliacji dla poszczególnych gatunków wykazała, że większość gatunków charakteryzuje się najwyższą frekwencją drzew w przedziale 11-2% defoliacji (rycina 1). Wyjątek stanowią buk i jodła, dla których najwyższą frekwencję drzew, w zestawieniach: 1) wiek drzew powyżej 2 lat (rycina 1) oraz 2) wiek drzew od 21 do 6 lat (rycina 2), odnotowano w przedziale -1% defoliacji. 3

31 Odpowiednio wynosiła ona: dla buka - 44,3% wszystkich drzew oraz 54,9% drzew młodszych, dla jodły - 39,4% wszystkich drzew oraz 54,7% drzew młodszych. W przypadku wszystkich wyróżnionych gatunków w drzewostanach powyżej 6 lat najwyższy udział drzew odnotowano w przedziale 11-2% defoliacji (rycina 3). Na podstawie średniej defoliacji można ułożyć następującą kolejność gatunków ze względu na poziom zdrowotności, poczynając od najzdrowszych: buk, jodła, inne iglaste, olsza, inne liściaste, sosna, brzoza, świerk, dąb. Udział drzew zdrowych (do 1% defoliacji, klasa defoliacji ) w wieku powyżej 2 lat dla wszystkich monitorowanych gatunków razem wyniósł 24,2%, dla wieku do 6 lat - 25,7%, a dla wieku powyżej 6 lat - 22,5%. Procent drzew uszkodzonych (powyżej 25% defoliacji, klasa defoliacji 3-5 ) dla drzew powyżej 2 lat wyniósł 17,7%, dla drzew o wieku do 6 lat - 15,7%, a dla drzew o wieku powyżej 6 lat 19,8% (ryciny 4-6). Średnia defoliacja wszystkich drzew wynosiła 19,8%, młodszych - 19,2%, natomiast starszych - 2,4% (tabele 1-3). Taki układ udziału drzew zdrowych i uszkodzonych oraz średniej defoliacji w grupach wiekowych wskazuje na niewielkie obniżanie się kondycji wraz ze wzrostem wieku drzew. Powyższa zależność ujawnia się znacznie mniej wyraźnie w odniesieniu do gatunków iglastych razem, natomiast zdecydowanie mocniej w odniesieniu do gatunków liściastych razem. Różnice udziału drzew zdrowych, udziału drzew uszkodzonych oraz różnica średniej defoliacji, odnoszące się do drzew młodszych w porównaniu ze starszymi, są znacznie wyższe w przypadku gatunków liściastych razem (odpowiednio: 5,5%, 8,2% i 2,5%) niż iglastych razem (odpowiednio 1,9%, 2,% i,5%). Spadek kondycji zdrowotnej drzew z wiekiem odnotowano także analizując poszczególne monitorowane gatunki drzew. Wśród gatunków iglastych największy spadek kondycji związany z wiekiem zaobserwowano u jodły, duży u świerka, dość duży dla gatunków z kategorii inne iglaste. Najmniejsze różnice w poziomie zdrowotności pomiędzy drzewami młodszymi i starszymi wśród gatunków iglastych stwierdzono u sosny. U jodły drzewa młodsze (do 6 lat) charakteryzowały się udziałem drzew zdrowych równym 54,7%, udziałem drzew uszkodzonych 9,% i średnią defoliacją - 13,4%. W wieku powyżej 6 lat jodła wykazywała znacznie niższy udział drzew zdrowych (34,1%), dużo wyższe: udział drzew uszkodzonych (17,8%) oraz średnią defoliację (18,1%) - (tabele 2-3). Nieco niższe różnice, ale również dość duże zaobserwowano u świerka. Drzewa tego gatunku w wieku do 6 lat wykazują 31,6% udziału drzew zdrowych, 22,4% udziału drzew uszkodzonych oraz średnią defoliację równą 21,1%. Świerk w wieku powyżej 6 lat charakteryzował się znacznie niższym udziałem drzew zdrowych (18,9%), znacznie wyższym udziałem drzew uszkodzonych (33,4%) oraz wysoką średnią defoliacją, równą 24,6% (tabele 2-3). Różnice 31

32 między zdrowotnością drzew młodszych i starszych na poziomie średnim zaobserwowano u drzew z kategorii inne iglaste. Udział drzew zdrowych, udział drzew uszkodzonych oraz średnia defoliacja wśród młodszych drzew tej kategorii wynosiły odpowiednio: 38,1%, 15,1% i 17,6% natomiast wśród starszych odpowiednio: 23,6%, 2,1% oraz 19,1%. Sosna to gatunek, u którego różnice w poziomie zdrowotności pomiędzy drzewami młodszymi i starszymi były niewielkie. Dla drzew do 6 lat udział drzew zdrowych wynosił 21,9%, udział drzew uszkodzonych - 16,%, a średnia defoliacja - 19,8%. Drzewa powyżej 6 lat charakteryzowały się niewiele niższym udziałem drzew zdrowych (21,%), nieco wyższym udziałem drzew uszkodzonych (16,6%) oraz nieznacznie wyższą średnią defoliacją (19,9%) (tabele 2-3). Wśród gatunków liściastych największy spadek kondycji związany z wiekiem zaobserwowano u dębu, duży u brzozy, buka i gatunków z kategorii inne liściaste. Najmniejsze różnice w poziomie zdrowotności pomiędzy drzewami młodszymi i starszymi wśród liściastych obserwowano u olszy. Dąb w wieku do 6 lat wykazywał 19,6% udział drzew zdrowych, 17,6% udział drzew uszkodzonych oraz średnią defoliację równą 2,2%,. Starsze dęby (powyżej 6 lat) charakteryzowały się znacznie niższym udziałem drzew zdrowych (1,4%), znacznie wyższym udziałem drzew uszkodzonych (37,4%) i najwyższą wśród wszystkich analizowanych gatunków średnią defoliacją wynoszącą 25,4% (tabele 2-3). Wśród młodszych brzóz drzew zdrowych było 26,1%, uszkodzonych - 14,9%, a ich średnia defoliacja wynosiła 19,%. U starszych brzóz wykazano znacznie mniej (19,6%) drzew zdrowych, dużo więcej drzew uszkodzonych (25,%) oraz wyższą średnią defoliację równą 21,9%. Buk w wieku do 6 lat wykazywał 54,9% udział drzew zdrowych, 8,8% drzew uszkodzonych, a średnią defoliację równą 13,3%. Starsze buki charakteryzowały się niższym udziałem drzew zdrowych (39,5%) oraz nieco wyższym udziałem drzew uszkodzonych (9,3%), ich średnia defoliacja była wyższa, wynosiła 15,8% (tabele 2-3). Gatunki z kategorii inne liściaste charakteryzowały się 36,9% udziałem drzew zdrowych młodszych oraz 28,9% udziałem drzew zdrowych starszych. Udział drzew uszkodzonych młodszych wynosił 16,4%, natomiast uszkodzonych starszych - 19,5%. Średnia defoliacja drzew z gatunków tej kategorii wynosiła 17,9% wśród młodszych oraz 2,7% wśród starszych. Najmniejsze różnice w poziomie zdrowotności pomiędzy drzewami młodszymi i starszymi wśród liściastych obserwowano u olszy. Udział drzew zdrowych wynosił 29,7% wśród młodszych i 31,3% wśród starszych, udział drzew uszkodzonych - odpowiednio: 12,2% i 15,9%, a średnia defoliacja: 17,8% i 18,5% (tabele 2-3). 32

33 Ocena uszkodzeń drzew na stałych powierzchniach obserwacyjnych monitoringu lasu w roku 29 Występowanie uszkodzeń drzew Przeciętna liczba uszkodzeń przypadająca na 1 drzewo wskazuje, że wszystkie główne gatunki lasotwórcze cechuje obniżona zdrowotność wyrażona wysokim wartościami tego parametru (tabela 4). W roku 29 średnia liczba uszkodzeń przypadająca na jedno drzewo była niemal taka sama jak w roku 28 (odpowiednio,78 i,76 uszkodzeń). Największą wartością tego parametru cechowała się olsza i świerk (odpowiednio 1,24 i 1,19 uszkodzenia na 1 drzewie). Te 2 gatunki również w roku poprzednim cechowały się największymi wskaźnikami liczby uszkodzeń przypadających średni na jedno drzewo. W przypadku dębu na 1 drzewo przypadało przeciętnie nieco ponad 1 uszkodzenie (1,2), zaś dla buka, brzozy i iglastych oraz liściastych gatunków domieszkowych nieco miej (w zakresie,78-,84). Na jedną sosnę przypadało przeciętnie,66 uszkodzenia, tyle samo co w roku 28, zaś na 1 jodłę,69 (w roku poprzednim,59). Wraz z wiekiem obserwowano wzrost nasilenia występowania uszkodzeń w przypadku większości głównych gatunków lasotwórczych. U sosny przeciętna liczba uszkodzeń przypadających na 1 drzewo zwiększała się z,55 w wieku 21-4 lat do,86 dla drzew w wieku powyżej 8 lat, u świerka odpowiednio z,92 do 1,36, jodły z,17 do,9, dębu z,91 do 1,12, buka z,56 do,85 i brzozy,69 do 1,26. W przypadku domieszkowych gatunków iglastych i liściastych oraz olszy takich zależności nasilenia występowania uszkodzeń od wieku nie zaobserwowano (tabela 4). Na charakter występujących zagrożeń wskazuje zestawienie dla poszczególnych gatunków drzew najczęściej stwierdzanych symptomów i lokalizacji uszkodzeń zarejestrowanych jako pierwsze (najważniejsze) dla danego drzewa oraz związanych z nimi czynników sprawczych (tabela 5). Zwraca uwagę bardzo wysoki odsetek drzew, dla których pomimo wykonanej oceny nie udało się określić czynnika sprawczego. Jest to najczęściej występujące wskazanie w przypadku wszystkich wyróżnionych gatunków z wyjątkiem olszy i dębu. W przypadku sosny udział określenia badano, nie zidentyfikowano wyniósł 33,2% (w roku 28 37,8%), świerka 22,7% (w roku 28 22,4%), jodły 41,4% (w roku 28 4,7%), innych gatunków iglastych 4,% (w roku 28 38,%), buka 24,1% (w roku 28 27,3%), brzozy 33,3% (w roku 28 4,4%), liściastych gatunków domieszkowych 22,1% (w roku 28 23,2%), jak również łącznie dla wszystkich stwierdzonych uszkodzeń 28,8% (w roku 28 32,6%). W przypadku olszy i dębu najczęściej występującym czynnikiem sprawczym były owady (odpowiednio 54,2% oraz 32,5%), podobnie jak miało miejsce w roku 28. Najczęściej identyfikowanymi symptomami uszkodzeń w przypadku większości gatunków drzew był ubytek igieł/liści, jedynie na świerku najczęściej stwierdzanym 33

34 symptomem były wycieki żywicy, zaś na jodle deformacje. Organem, którego najczęściej dotyczyły uszkodzenia był pień pomiędzy szyją korzeniową i koroną (dotyczyło to świerka, jodły, innych gatunków iglastych oraz buka) oraz igły bądź liście (dla sosny, dębu, brzozy, olszy i innych gatunków liściastych). Stwierdzić zatem można, że układ najczęściej występujących lokalizacji, symptomów i czynników sprawczych uszkodzeń w roku 29 był podobny jak w roku 28. Charakterystyka uszkodzeń pod względem głównych kategorii czynników sprawczych i symptomów uszkodzenia Wśród symptomów uszkodzenia zdecydowanie największym udziałem cechował się ubytek igieł/liści (39,6%) (tabela. 6). 3-, 4-krotnie rzadziej występowały deformacje (14,33%), rany (13,32%) oraz martwe, obumierające gałęzie (1,88%). Udział pozostałych symptomów był znacząco niższy i zawierał się w przedziale od 5,45% ( wycieki żywicy ) do % ( zrzucone gałęzie ). U sosny, domieszkowych gatunków iglastych i wszystkich wyróżnionych gatunków drzew liściastych najliczniej reprezentowanym symptomem uszkodzenia był ubytek igieł/liści (od 32,63 do 6,12%), zaś u świerka wycieki żywicy i rany (w obu przypadkach powyżej 2%), oraz u jodły deformacje (17,35%). Bardzo niskim udziałem wśród symptomów uszkodzenia (poniżej 1%) cechowały się u wszystkich wyróżnionych gatunków lasotwórczych nienaturalne rozmiary liści/igieł, zrzucone gałęzie, nekrozy oraz wycieki na drzewach liściastych (tabela 6). W porównaniu do roku 28 w roku 29 odnotowano mniej uszkodzeń występujących na sośnie, świerku oraz domieszkowych gatunkach liściastych oraz więcej uszkodzeń występujących na pozostałych gatunkach drzew. Największy wzrost liczby uszkodzeń dotyczył olszy (18,78%), jodły (16,9%), brzozy (12,34%) oraz dębu (9,36%). Spośród wyróżnionych głównych kategorii czynników sprawczych najwyższym udziałem, poza kategorią badano, nie zidentyfikowano (28,77% wszystkich uszkodzeń) cechowały się inne przyczyny (w tym przede wszystkim konkurencja )(24,66%), owady (18,25%) i bezpośrednie oddziaływanie człowieka (11,68%) (tabela 7). Inne przyczyny odpowiadały za 3,2% wszystkich uszkodzeń sosny, 26,84% uszkodzeń domieszkowych gatunków iglastych, 25,35% uszkodzeń brzozy oraz 23,58% uszkodzeń domieszkowych gatunków liściastych. Owady zidentyfikowano jako przyczynę 54,21% uszkodzeń olszy i 32,52% uszkodzeń dębu. Bezpośrednie oddziaływanie człowieka wskazywano jako czynnik sprawczy odpowiednio 2,17% i 18,76% uszkodzeń świerka i buka. Grzyby uznano za sprawców łącznie 8,83% wszystkich uszkodzeń, a najczęściej były wskazywane jako przyczyna uszkodzeń jodły (16,59% uszkodzeń drzew tego gatunku), domieszkowych gatunków liściastych (16.46%), świerka (15,27%) oraz buka (14,62%). Czynniki abiotyczne 34

35 były przyczyną łącznie 5,96% uszkodzeń oraz 9,77% uszkodzeń buka i 9,74% uszkodzeń jodły. Zwierzęta kręgowe zidentyfikowano jako sprawców tylko 1,29% wszystkich uszkodzeń, zaś w przypadku uszkodzeń świerka 6,12%. Zanieczyszczenia powietrza i pożary były kategoriami o najmniejszym udziale wśród wszystkich czynników sprawczych odpowiednio,35% i,21%. Pomimo ciągle wysokiego odsetka uszkodzeń, dla których nie udało się określić przyczyny, który w roku 29 wynosił 28,77% na uwagę zasługuje fakt obniżenia się tej wartości w porównaniu do roku 28 o ponad 4%. W przypadku jodły odsetek uszkodzeń o nieokreślonych przyczynach osiągnął wartość 41,4%, domieszkowych gatunków iglastych 4,% zaś brzozy i sosny odpowiednio 33,28% i 33,21% (tabela 7). Wysoki odsetek uszkodzeń, dla których nie zidentyfikowano czynnika sprawczego, wskazuje na potrzebę doskonalenia metodyki identyfikacji przyczyn występowania uszkodzeń drzew. Podsumowanie Stan koron drzew w roku 29 był podobny jak w roku poprzednim. Średnia defoliacja wszystkich gatunków była umiarkowana (19,8%). Spośród analizowanych głównych lasotwórczych gatunków drzew najwyższą defoliacją cechował się dąb i świerk (odpowiednio 23,3% i 23,1%), a najniższą buk i jodła (15,% i 16,9%). Wraz z wiekiem drzew defoliacja wzrastała u wszystkich gatunków, najbardziej w przypadku dębu (o 5,2%) i jodły (o 4,7%), najmniej natomiast u olszy (o,7%) i sosny (o,1%). Przeprowadzona ocena uszkodzeń drzew leśnych w Polsce w 29 roku wykazała, że większość gatunków lasotwórczych cechuje obniżona zdrowotność wyrażająca się bardzo wysokim, ponad 5% udziałem uszkodzonych drzew. Średnia liczba uszkodzeń przypadająca na 1 drzewo również była bardzo wysoka (,78), co oznacza że była o,2 wyższa niż w roku 28. W przypadku trzech gatunków (olsza, świerk i dąb) była większa niż 1, a dla pozostałych mieściła się w przedziale,66-,84. Najczęściej uszkadzanymi organami drzew był pień od szyi korzeniowej do podstawy korony (u sosny, świerka, jodły, domieszkowych gatunków iglastych, buka i domieszkowych gatunków liściastych) oraz liście (u dębu, brzozy i olszy). Największym udziałem wśród wyróżnionych symptomów uszkodzeń cechował się ubytek igieł/liści (39,6%), która to kategoria dominowała u wszystkich wyróżnionych gatunków drzew z wyjątkiem świerka i jodły, u których najczęściej stwierdzanymi symptomami uszkodzenia były odpowiednio wycieki żywicy i deformacje. Wśród zidentyfikowanych czynników sprawczych największym udziałem (15,1%) charakteryzowały się inne czynniki (24,66%) (a wśród nich przede wszystkim konkurencja) oraz owady (18,25%). 35

36 Tabela 1. Procentowy udział drzew (wiek powyżej 2 lat) w klasach defoliacji oraz średnia defoliacja wg gatunków na SPO I rzędu - 29 rok Klasyfikacja Gatunki Klasy defoliacji Procent defoliacji sosna świerk jodła inne iglaste razem iglaste buk dąb brzoza olsza inne liściaste razem liściaste razem gatunki - bez defoliacji - 1% 21,5 24,3 39,4 33,2 22,6 44,3 14,1 24, 3,5 33,7 27,3 24,2 1 - lekka defoliacja 11-25% 62,2 47, 45,1 5, 6,2 46,6 56,5 57,8 55,4 48,6 54,1 58,1 2 - średnia defoliacja 26-6% 15,8 25,9 15,2 15,4 16,6 8,7 28,8 17,5 13,1 15,7 17,7 16,9 3 - duża defoliacja > 6%,4 1,8,2 1,4,5,5,4,5,9 1,7,8,6 4 - drzewa martwe,1 1,1,1,,2,,1,1,,3,1,2 Klasy 1-3 > 1% 78,4 74,6 6,5 66,8 77,2 55,7 85,7 75,9 69,4 66, 72,6 75,7 Klasy 2-3 > 25% 16,2 27,6 15,4 16,8 17, 9,2 29,2 18, 14, 17,4 18,4 17,5 Klasy 2-4 > 25% i drz. martwe 16,3 28,7 15,5 16,8 17,2 9,2 29,3 18,2 14,1 17,7 18,6 17,7 Klasy 3-4 > 6% i drz. martwe,5 2,9,3 1,4,7,5,5,7 1, 2,,9,8 Średnia defoliacja 19,8 23,1 16,9 18,1 2, 15, 23,3 2, 18,2 19,1 19,6 19,8 Liczba drzew próbnych

37 Tabela 2. Procentowy udział drzew (wiek 21-6 lat) w klasach defoliacji oraz średnia defoliacja wg gatunków na SPO I rzędu - 29 rok Klasyfikacja Gatunki Klasy defoliacji Procent defoliacji sosna świerk jodła inne iglaste razem iglaste buk dąb brzoza olsza inne liściaste razem liściaste razem gatunki - bez defoliacji - 1% 21,9 31,6 54,7 38,1 23,5 54,9 19,6 26,1 29,7 36,9 29,9 25,7 1 - lekka defoliacja 11-25% 62,1 46, 36,3 46,8 6,2 36,3 62,8 59, 58,1 46,7 55,4 58,5 2 - średnia defoliacja 26-6% 15,5 19,6 8,2 12,9 15,5 8,4 17,5 14,4 11,2 14,8 14, 15, 3 - duża defoliacja > 6%,4 1,3,8 2,2,5,4,1,3,9 1,3,6,5 4 - drzewa martwe,2 1,5,,,2,,,1,1,3,1,2 Klasy 1-3 > 1% 77,9 66,9 45,3 61,9 76,2 45,1 8,4 73,7 7,2 62,8 7, 74,1 Klasy 2-3 > 25% 15,8 2,9 9, 15,1 16, 8,8 17,6 14,7 12,1 16,1 14,6 15,5 Klasy 2-4 > 25% i drzewa martwe 16, 22,4 9, 15,1 16,3 8,8 17,6 14,9 12,2 16,4 14,7 15,7 Klasy 3-4 > 6% i drzewa martwe,5 2,8,8 2,2,7,4,1,5 1, 1,6,7,7 Średnia defoliacja 19,8 21,1 13,4 17,6 19,7 13,3 2,2 19, 17,8 17,9 18,4 19,2 Liczba drzew róbnych

38 Tabela 3. Procentowy udział drzew (wiek powyżej 6 lat) w klasach defoliacji oraz średnia defoliacja wg gatunków na SPO I rzędu - 29 rok Klasyfikacja Gatunki Klasy defoliacji Procent defoliacji sosna świerk jodła inne iglaste razem iglaste buk dąb brzoza olsza inne liściaste razem liściaste razem gatunki - bez defoliacji - 1% 21, 18,9 34,1 23,6 21,6 39,5 1,4 19,6 31,3 28,9 24,4 22,5 1 - lekka defoliacja 11-25% 62,3 47,7 48,1 56,2 6,1 51,2 52,2 55,4 52,7 51,6 52,7 57,7 2 - średnia defoliacja 26-6% 16,2 3,5 17,6 2,1 17,6 8,8 36,6 24, 14,9 17, 21,8 19, 3 - duża defoliacja > 6%,4 2,1,,,5,5,6,9 1, 2,2 1,,6 4 - drzewa martwe,1,8,1,,1,,2,1,,3,1,1 Klasy 1-3 > 1% 78,9 8,3 65,8 76,4 78,3 6,5 89,4 8,3 68,7 7,8 75,5 77,3 Klasy 2-3 > 25% 16,5 32,6 17,6 2,1 18,1 9,3 37,2 24,9 15,9 19,2 22,8 19,6 Klasy 2-4 > 25% i drz. martwe 16,6 33,4 17,8 2,1 18,3 9,3 37,4 25, 15,9 19,5 22,9 19,8 Klasy 3-4 > 6% i drz. martwe,4 2,9,1,,6,5,8 1, 1, 2,5 1,1,8 Średnia defoliacja 19,9 24,6 18,1 19,1 2,2 15,8 25,4 21,9 18,5 2,7 2,9 2,4 Liczba drzew próbnych

39 Tabela 4. Występowanie uszkodzeń na drzewach poszczególnych gatunków w wyróżnionych klasach wieku Gatunek Liczba uszkodzeń na 1 drzewie w klasach wieku >8 Łączna liczba uszkodzeń Średnia liczba uszkodzeń na 1 drzewie Sosna,55,62,6, ,66 Świerk,92 1,14 1,2 1, ,19 Jodła,17,52,63,9 657,69 Inne iglaste,78,8,79,81 38,8 Dąb,91,9,99 1, ,2 Buk,56,69,82,85 142,78 Brzoza,69,7,95 1,26 314,81 Olsza 1,32 1,13 1,26 1, ,24 Inne liściaste,88,83,77, ,84 Razem 29,69,71,76, ,78 Razem 28,66,7,74, ,76 Tabela 5. Najczęściej występujące lokalizacje, symptomy i czynniki sprawcze uszkodzeń występujących na drzewach poszczególnych gatunków G atunki Liczba uszkodzeń Najczęściej występująca lokalizacja Najczęściej występujący symptom Najczęściej występujący czynnik sprawczy Miejsce Liczba % Nazwa Liczba % Nazwa Liczba % Sosna Świerk 2796 Jodła 657 Inne iglaste 38 Igły wszystkich roczników ,1 Ubytek igieł ,9 Pień pomiędzy szyją korz. a koroną Pień pomiędzy szyją korz. a koroną Pień pomiędzy szyją korz. a koroną ,7 Wycieki żywicy 82 28, ,2 Deformacje , ,5 Ubytek igieł ,6 Badane nie zidentyfiko ,2 Badane nie zidentyfiko. Badane nie zidentyfiko. Badane nie zidentyfiko , , , Dąb 35 Liście ,4 Ubytek igieł ,9 Owady ,5 Buk 142 Pień pomiędzy szyją korz. a koroną ,9 Ubytek igieł 49 35, Brzoza 314 Liście ,1 Ubytek igieł ,4 Badane nie zidentyfiko. Badane nie zidentyfiko , ,3 Olsza 342 Liście ,3 Ubytek igieł ,1 Owady ,2 Inne liściaste 1938 Liście Ubytek igieł ,4 Inne czynniki, konkurencja ,6 Łącznie Pień pomiędzy szyją korz. a koroną ,3 Ubytek igieł ,1 Badane nie zidentyfiko ,8 39

40 Tabela 6. Liczba i udział symptomów uszkodzenia na drzewach poszczególnych gatunków Kod Symptomy uszkodzenia Jedn. Sosna Świerk Jodła Inne igl. Dąb Buk Brzoza Olsza Inne liśc. Razem uszkodzeń 1 Ubytek igieł/liści Przebarwienia igieł/liści Nienaturalne rozmiary liści/igieł 8 Deformacje 9 Inne symptomy 1 11 Oznaki wyst. owadów Oznaki wyst. grzybów 12 Inne oznaki 13 Złamane gałęzie Martwe /obumierające Zrzucone gałęzie, pędy, pączki 16 Nekrozy 17 Rany 18 Wycieki żywicy 19 Wycieki na drz. liściastych 2 Zgnilizna 21 Pochylone 22 Przewrócone szt % 37,89 15,92 14, 32,63 5,89 34,95 44,43 6,12 34,42 39,6 szt %,95,72 15,53 2,89 4,95 1,14 2,55,3 4,95 1,94 szt %,8,26,7,7,3,12 szt % 17,63 8,19 17,35 1, 9,61 12,55 14,11 11,97 8,67 14,33 szt % 3,37 1,36 1,37 5,79,82,57 3,6,72 1,8 2,41 szt %,57 2,65 14,76,26,3,64,19,33,15,93 szt %,76,11,76 2,36,78,16,43 2,17,84 szt %,71,7 1,22 1,32,46,64,82,41,6 szt % 1,33 2,58 1,52,79,36,71,45,3,36 1,8 szt % 1,17 12,84 11,87 1,79 14,52 8,42 1,92 5, 18,68 1,88 szt. 1 1 %,1, szt %,57,57,3,2 1,14,25,49,36,5 szt % 13,92 22,3 13,24 12,11 8,3 26,39 9,14 5,59 13,47 13,32 szt % 5,39 28,72 5,63 16, ,44 szt % ,2,5,71,2,57,25 szt % 3, 3,97 2,28 1,58 4,66 11,13 6,31 8,48 9,91 4,81 szt % 3,64,29,15 5, 1,54 1, 6,37 5,49 4,8 3,49 szt %,1,3,1 Łączna liczba symptomów szt

41 Tabela 7. Liczba i udział wyróżnionych kategorii czynników sprawczych na uszkodzonych drzewach poszczególnych gatunków Kod Czynniki sprawcze Jedn. Sosna Świerk Jodła Inne igl. Dąb Buk Brzoza Olsza Inne liśc. Razem 1 Zwierzęta kręgowe 2 Owady 3 Grzyby 4 Abiotyczne 5 Bezpośrednie dział. człowieka 6 Pożary 7 Zanieczyszczeni a powietrza 8 Inne czynniki 999 Niezidentyfikowane szt % 1,14 6,12,91,53,2,21,19,69,98 1,29 szt % 9,34 11,16 15,83 9,47 32,52 15,76 2,67 54,21 23,1 18,25 szt % 6,7 15,27 16,59 3,95 11,54 14,62 6,75 8,12 16,46 8,83 szt % 5,57 8,5 9,74 5,26 3,74 9,77 6,66 5,62 5,6 5,96 szt % 13,75 2,17 9,44 13,68 5,8 18,76 6,56 4,37 7,89 11,68 szt %,22,3,14,51,13,57,21 szt %,5,57,26,7,57,3,36,35 szt % 3,2 15,99 6,9 26,84 19,97 16,5 25,35 16,11 23,58 24,66 szt % 33,21 22,68 41,4 4, 26,85 24,11 33,28 1,75 22,8 28,77 Razem czynników spr. szt

42 6 Procent drzew sosna św ierk jodła inne iglaste buk dąb brzoza olsza inne liściaste Przedział defoliacji Rycina 1. Udział drzew monitorowanych gatunków w 1% przedziałach defoliacji w 29 roku. Wiek powyżej 2 lat. 6 Procent drzew sosna św ierk jodła inne iglaste buk dąb brzoza olsza inne liściaste Przedział defoliacji Rycina 2. Udział drzew monitorowanych gatunków w 1% przedziałach defoliacji w 29 roku. Wiek 21-6 lat. 6 Procent drzew sosna św ierk jodła inne iglaste buk dąb brzoza olsza inne liściaste Przedział defoliacji Rycina 3. Udział drzew monitorowanych gatunków w 1% przedziałach defoliacji w 29 roku. Wiek powyżej 6 lat. 42

43 1 9 8 klasa 4 Procent drzew klasa 3 klasa 2 klasa 1 klasa 1 sosna świerk jodła inne iglaste buk dąb brzoza olsza inne liściaste iglaste liściaste razem Rycina 4. Udział drzew monitorowanych gatunków w klasach defoliacji w 29 roku. Wiek powyżej 2 lat klasa 4 Procent drzew klasa 3 klasa 2 klasa 1 klasa 1 sosna świerk jodła inne iglaste buk dąb brzoza olsza inne liściaste iglaste liściaste razem Rycina 5. Udział drzew monitorowanych gatunków w klasach defoliacji w 29 roku. Wiek 21-6 lat. Wszystkie formy własności klasa 4 Procent drzew klasa 3 klasa 2 klasa 1 klasa 1 sosna świerk jodła inne iglaste buk dąb brzoza olsza inne liściaste iglaste liściaste razem Rycina 6. Udział drzew monitorowanych gatunków w klasach defoliacji w 29 roku. Wiek powyżej 6 lat. Wszystkie formy własności. 43

44 3.2. Pomiar miąższości i przyrostu miąższości Powierzchnie monitoringu intensywnego zostały założone w 12 drzewostanach (5 sosnowych, 2 świerkowych, 3 bukowych i 2 dębowych). Pomiary dendrometryczne wykonane zgodnie z opisaną wcześniej metodyką pozwoliły na charakterystykę poszczególnych powierzchni pod względem podstawowych parametrów taksacyjnych drzewostanu. Wyniki pomiarów przedstawiono w poniższej tabeli 1 oraz na rycinach 1 i 2. Rozkład przestrzenny drzew na wybranych powierzchniach przedstawiono natomiast na rycinach 3-8. Charakterystyka drzewostanów na powierzchniach monitoringu intensywnego Gdańsk (nr EU 116, WISL 71/15) powierzchnia została założona w 94 - letnim dwupiętrowym drzewostanie bukowym, położonym w Krainie Bałtyckiej, na siedlisku lasu mieszanego świeżego (LMśw). Wielkość powierzchni wynosi,84 ha i znajduje się na niej 471 drzew. Pierwsze piętro tworzy 359 buków, 26 sosen, 8 gat. domieszkowych. W piętrze drugim rośnie 78 5-letnich buków. Od ostatniej inwentaryzacji na powierzchni usunięto 3 drzew. Przeciętna pierśnica buków znajdujących się w Ip wynosi 33,8 cm, a średnia wysokość równa jest 29,4 m. Te same miary wynoszą odpowiednio: dla sosny - 38,5 cm i 28 m, dla dębu 28,6 cm i 25 m. Przeciętna pierśnica buków znajdujących się w IIp wynosi 12,9 cm, a średnia wysokość równa jest 15,9 m. Średnia długość koron buka znajdującego się w Ip drzewostanu równa jest 12,5 m, co stanowi 44,1 % średniej wysokości drzew. Średnia szerokość koron kształtuje się na poziomie 6,8 m. Średnia powierzchnia koron wynosi 143,4 m 2, a ich średnia objętość równa jest 176,3 m 3. Średnia długość koron sosny równa jest 7,5 m, co stanowi 27,8 % średniej wysokości drzew. Średnia szerokość koron kształtuje się na poziomie 4,8 m. Średnia powierzchnia koron wynosi 65,4 m 2, a ich średnia objętość równa jest 59,2 m 3. Miąższość grubizny całego drzewostanu wynosi 59 m 3 /ha, w tym miąższość Ip bukowego kształtuje się na poziomie 533 m 3 /ha, IIp bukowego 7 m 3 /ha, miąższość sosny wynosi 44 m 3 /ha, a gat. domieszkowych - 6 m 3 /ha. Suwałki (nr EU 23; WISL 15/1) powierzchnia została założona w 7 - letnim drzewostanie świerkowym, położonym w Krainie Mazursko-Podlaskiej, na siedlisku lasu świeżego (Lśw). Wielkość powierzchni wynosi, 56 ha i znajduje się na niej 236 drzew (212 świerków, 24 domieszkowych). Od ostatniej inwentaryzacji na powierzchni usunięto 168 drzew. Przeciętna pierśnica świerka wynosi 33,4 cm, jego średnia wysokość 28,3 m. Średnia długość koron świerka równa jest 14,8 m, co stanowi 55,6 % średniej wysokości 44

45 drzew. Średnia szerokość koron kształtuje się na poziomie 2,6 m. Średnia powierzchnia koron wynosi 16 m 2, a ich średnia objętość równa jest 29,7 m 3. Miąższość grubizny całego drzewostanu wyniosła 428 m 3 /ha: świerka 398 m 3 /ha, pozostałych gatunków 3 m 3 /ha. Strzałowo (nr UE 26; WISL 83/7) powierzchnia została założona w 63 - letnim drzewostanie sosnowym, położonym w Krainie Mazursko-Podlaskiej, na siedlisku boru mieszanego świeżego (BMśw). Wielkość powierzchni wynosi,56 ha i znajdują się na niej 433 drzewa, w tym 341 sosen i 92 sztuki podrostu (Bk, Lp, Brz, Lsz). Od ostatniej inwentaryzacji na powierzchni usunięto 82 drzewa (So). Przeciętna pierśnica drzewostanu wynosi 3 cm, średnia wysokość równa jest 27,5 m. Średnia długość koron sosny równa jest 7,8 m, co stanowi 29,4 % średniej wysokości drzew. Średnia szerokość koron kształtuje się na poziomie 2,4 m. Średnia powierzchnia koron wynosi 32 m 2, a ich średnia objętość równa jest 15,6 m 3. Miąższość grubizny drzewostanu sosnowego równa jest 5 m 3 /ha, miąższość gatunków domieszkowych wynosi 5 m 3 /ha. Białowieża (nr EU 212, WISL - 7/1) powierzchnia została założona w 78 - letnim drzewostanie świerkowo-sosnowym z podrostem świerkowym, położonym w Krainie Mazursko-Podlaskiej, na siedlisku boru mieszanego świeżego (BMśw). Wielkość powierzchni wynosi,9975 ha i znajdują się na niej 192 drzewa. Od ostatniej inwentaryzacji na powierzchni usunięto 21 drzew. Drzewostan główny tworzą 432 sosny, 314 świerków i 1 gat. domieszkowych. W skład podrostu świerkowego w wieku 35 lat wchodzi 336 drzew. Przeciętna pierśnica sosny wynosi 32,5 cm, a jej średnia wysokość 29,7 m. Średnia długość koron sosen równa jest 8,4 m, co stanowi 28,9 % średniej wysokości drzew. Średnia szerokość koron kształtuje się na poziomie 3,6 m. Średnia powierzchnia koron wynosi 49 m 2, a ich średnia objętość równa jest 33,4 m 3. Przeciętna pierśnica świerka wynosi 19,4 cm, jego średnia wysokość 19 m. Średnia długość koron świerka równa jest 14,8 m, co stanowi 78,7 % średniej wysokości drzew. Średnia szerokość koron kształtuje się na poziomie 4,4 m. Średnia powierzchnia koron wynosi 16 m 2, a ich średnia objętość równa jest 33,4 m 3. Miąższość grubizny całego drzewostanu wyniosła 576 m 3 /ha: sosny 467 m 3 /ha, świerka 93 m 3 /ha, podrostu świerkowego 13 m 3 /ha i pozostałych gatunków 3 m 3 /ha. Krucz (nr EU 312; WISL 6/8) powierzchnia została założona w 73 - letnim drzewostanie sosnowym, położonym w Krainie Wielkopolsko-Pomorskiej, na siedlisku boru świeżego (Bśw). Wielkość powierzchni wynosi,3223 ha. Na powierzchni badawczej znajduje się 4 45

46 sosen. Od ostatniej inwentaryzacji na powierzchni usunięto 26 drzew. Przeciętna pierśnica drzewostanu sosnowego wynosi 2,2 cm, średnia wysokość równa jest 18,9 m. Średnia długość koron sosny równa jest 3,8 m, co stanowi 2,3 % średniej wysokości drzew. Średnia szerokość koron kształtuje się na poziomie 3, m. Średnia powierzchnia koron wynosi 21,4 m 2, a ich średnia objętość równa jest 12,3 m 3. Miąższość grubizny drzewostanu równa jest 332 m 3 /ha. Krotoszyn (nr EU 322; WISL 44/9) powierzchnia została założona w 87 - letnim drzewostanie dębowym, z grabem w drugim piętrze, położonym w Krainie Wielkopolsko- Pomorskiej, na siedlisku lasu świeżego (Lśw). Wielkość powierzchni wynosi,75 ha i znajdują się na niej 431 drzewa (343 dęby, 8 grabów, 8 świerków). Od ostatniej inwentaryzacji na powierzchni usunięto 86 drzew. Przeciętna pierśnica dębu wynosi 31,3 cm, średnia wysokość równa jest 26,3 m. Przeciętna pierśnica grabu wynosi 16,2 cm, średnia wysokość równa jest 15,7 m. Średnia długość koron dębu równa jest 9 m, co stanowi 34,3 % średniej wysokości drzew. Średnia szerokość koron kształtuje się na poziomie 5,2 m. Średnia powierzchnia koron wynosi 83,1 m 2, a ich średnia objętość równa jest 83,9 m 3. Miąższość grubizny drzewostanu dębowego równa jest 365 m 3 /ha, miąższość drugiego piętra grabowego wynosi 16 m 3 /ha, miąższość świerka 4 m 3 /ha, łącznie dla całego drzewostanu 381 m 3 /ha. Łąck (nr EU 326; WISL 53/6) powierzchnia została założona w 1 - letnim drzewostanie dębowym, położonym w Krainie Wielkopolsko-Pomorskiej, na siedlisku lasu mieszanego świeżego (LMśw). Wielkość powierzchni wynosi,895 ha i znajduje się na niej 386 drzew, w tym 375 dębów. Od ostatniej inwentaryzacji na powierzchni usunięto 23 drzewa. Przeciętna pierśnica drzewostanu dębowego wynosi 29,9 cm, średnia wysokość równa jest 24,9 m. Średnia długość koron dębu równa jest 9 m, co stanowi 37,8 % średniej wysokości drzew. Średnia szerokość koron kształtuje się na poziomie 4,8 m. Średnia powierzchnia koron wynosi 74,1 m 2, a ich średnia objętość równa jest 65,5 m 3. Miąższość grubizny drzewostanu kształtuje się na poziomie 381 m 3 /ha. Chojnów (nr EU 45; WISL 1/17) została założona w 72 - letnim drzewostanie sosnowym, z podrostem dębowym, położonym w Krainie Mazowiecko-Podlaskiej, na siedlisku boru mieszanego świeżego (BMśw). Wielkość powierzchni wynosi,42 ha i znajduje się na niej 489 drzew (368 sosen, 16 dębów, 15 gat. domieszkowych). Od ostatniej inwentaryzacji na powierzchni usunięto 1 drzew. 46

47 Przeciętna pierśnica sosen wynosi 21,1 cm, a średnia wysokość równa jest 19,2 m. Pierśnica podrostu dębowego równa jest 1,6 cm, a jego wysokość kształtuje się na poziomie 9 m. Średnia długość koron sosny równa jest 5,3 m, co stanowi 28,3 % średniej wysokości drzew. Średnia szerokość koron kształtuje się na poziomie 3,1 m. Średnia powierzchnia koron wynosi 29,4 m 2, a ich średnia objętość równa jest 17,1 m 3. Miąższość grubizny całego drzewostanu wynosi 285 m 3 /ha, w tym miąższość sosny równa jest 262 m 3 /ha, podrostu dębowego 1 m 3 /ha, a miąższość gatunków domieszkowych - 13 m 3 /ha. Zawadzkie (nr EU 513; WISL 116/2) powierzchnia została założona w 63 letnim drzewostanie sosnowym, położonym w Krainie Śląskiej, na siedlisku boru mieszanego świeżego (BMśw). Wielkość powierzchni wynosi, 3563 ha i znajduje się na niej 29 drzew. Od ostatniej inwentaryzacji na powierzchni usunięto 81 drzew. Przeciętna drzewostanu wynosi 24,8 cm, jego średnia wysokość 23,1 cm. Średnia długość koron sosny równa jest 6,3 m, co stanowi 28 % średniej wysokości drzew. Średnia szerokość koron kształtuje się na poziomie 4, m. Średnia powierzchnia koron wynosi 43,4 m 2, a ich średnia objętość równa jest 3,9 m 3. Miąższość grubizny drzewostanu sosnowego wyniosła 46 m 3 /ha. Szklarska Poręba (nr EU 71; WISL 85/13) powierzchnia została założona w 75 - letnim drzewostanie świerkowym, położonym w Krainie Sudeckiej, na siedlisku boru mieszanego górskiego świeżego (BMGśw). Wielkość powierzchni wynosi,595 ha i znajdują się na niej 272 drzewa. Od ostatniej inwentaryzacji na powierzchni usunięto 79 drzew. Przeciętna pierśnica świerka wynosi 29,9 cm, średnia wysokość równa jest 18 m. Średnia długość koron świerka równa jest 8,6 m, co stanowi 48,2 % średniej wysokości drzew. Średnia szerokość koron kształtuje się na poziomie 4,4 m. Średnia powierzchnia koron wynosi 64,4 m 2, a ich średnia objętość równa jest 5,1 m 3. Miąższość grubizny drzewostanu równa jest 267 m 3 /ha. Bielsko (nr EU 81; WISL 2/2) powierzchnia została założona w drzewostanie świerkowym, położonym w Krainie Karpackiej, na siedlisku lasu mieszanego górskiego świeżego (LMGśw). Wielkość powierzchni wynosi,8 ha. W latach świerka, znajdującego się na powierzchni, całkowicie wycięto (361 drzew), pozostawiając jedynie buki w liczbie 34 sztuk. Wiek drzewostanu bukowego wynosi obecnie 68 lat. Przeciętna pierśnica buka kształtuje się na poziomie 26,7 cm, jego średnia wysokość 2,9 m. Średnia długość koron buka równa jest 1,8 m, co stanowi 56,7 % średniej wysokości drzew. Średnia 47

48 szerokość koron kształtuje się na poziomie 6,4 m. Średnia powierzchnia koron wynosi 125,1 m 2, a ich średnia objętość równa jest 155,2 m 3. Miąższość grubizny drzewostanu wynosi 2 m 3 /ha. Bircza (nr EU 84; WISL 18/4) powierzchnia została założona w 12 letnim drzewostanie bukowym z podrostem jodłowym, położonym w Krainie Karpackiej, na siedlisku lasu wyżynnego świeżego (LWYŻśw). Wielkość powierzchni wynosi 1,5 ha. Na powierzchni znajduje się 49 drzew, w tym 344 buki, 22 jodły w wieku 12 lat i 119 sztuk podrostu jodłowego, w wieku ok. 3 lat. Od ostatniej inwentaryzacji na powierzchni usunięto 16 drzew. Przeciętna pierśnica buka wynosi 36 cm, a jej średnia wysokość 28 m. 12 letnia jodła charakteryzuje się przeciętną pierśnicą wynoszącą 3,8 cm i wysokością 24,3 m. Pierśnica podrostu jodłowego równa jest 12,2 cm, a jego wysokość kształtuje się na poziomie 9,5 m. Średnia długość koron buka równa jest 1,5 m, co stanowi 44,8 % średniej wysokości drzew. Średnia szerokość koron kształtuje się na poziomie 8,4 m. Średnia powierzchnia koron wynosi 162,1 m 2, a ich średnia objętość równa jest 249,1 m 3. Średnia długość koron 12- letniej jodły równa jest 11,9 m, co stanowi 65,4 % średniej wysokości drzew. Średnia szerokość koron kształtuje się na poziomie 6,6 m. Średnia powierzchnia koron wynosi 122,6 m 2, a ich średnia objętość równa jest 131,1 m 3. Miąższość grubizny piętra bukowego wyniosła 364 m 3 /ha, jodłowego 18 m 3 /ha, podrostu jodłowego 3 m 3 /ha, łącznie dla całego drzewostanu 385 m 3 /ha. 48

49 Tabela 1. Cechy taksacyjne 12 powierzchni monitoringu intensywnego Kraina przyrodniczo leśna Mazursko - Podlaska Mazowiecko - Podlaska Nr WISL Pow. Dg H Lk Uk Dk Pk Vk Vg Wie STL Gat. ld [ha] k [cm] [m] [m] [%] [m] [m²] [m³] [m³/ha] 7/1,9975 BMśw 15/1,56 Lśw Karpacka 2/2,8 LMGś w Śląska 116/2,3563 BMśw Karpacka 18/4 1,5 Wielkopolsko - Pomorska Mazursko - Podlaska Wielkopolsko - Pomorska Wielkopolsko - Pomorska LWYŻ św 53/6,895 LMśw 83/7,56 BMśw 6/8,3223 Bśw 44/9,75 Lśw Sudecka 85/13,595 BMGś w Bałtycka 71/15,84 LMśw Mazowiecko - Podlaska 1/17,42 BMśw ld - liczba drzew na powierzchni Dg - przeciętna pierśnica H - średnia wysokość Lk - średnia długość korony Uk - wskaźnik udziału długości korony w wysokości drzewa Dk - średnia szerokość korony Pk - średnia powierzchnia korony Vk - średnia objętość korony Vg - miąższość grubizny So ,5 29,7 8,4 28,9 3,6 49, 33,4 467 Św ,4 18,8 14,8 78,7 4,4 16, 33,4 93 podrost (Św) ,7 11,6 13 gat. dom Św ,4 28,3 14,8 55,6 2,6 16, 29,7 398 gat. dom Bk ,7 2,9 1,8 56,7 6,4 125,1 155, So ,8 23,1 6,3 28, 4, 43,4 3, Bk , 28, 1,5 44,8 8,4 162,1 249,1 364 Jd ,8 24,3 11,9 65,4 6,6 122,6 131,1 18 podrost (Jd) ,2 9, Db ,9 24,9 9, 37,8 4,8 74,1 65,5 372 gat. dom So , 27,5 7,8 29,4 2,4 32, 15,6 5 podrost (Bk,Lp,Brz) So ,2 18,9 3,8 2,3 3, 21,4 12, Db ,3 26,3 9, 34,3 5,2 83,1 83,9 365 II p Gb ,2 15,7 16 Św Św ,9 18, 8,6 48,2 4,4 64,4 5, Ip Bk ,8 29,4 12,5 44,1 6,8 143,4 176,3 533 Ip So ,5 28, 7,5 27,8 4,8 65,4 59,2 44 II p Bk ,9 15,9 7 gat. dom So ,1 19,2 5,3 28,3 3,1 29,4 17,7 262 podrost (Db) ,6 9, 1 gat. dom

50 6 5 V [m3/ha] So Św Bk Jd DB Gb podrost gat. dom. Pow. Rycina 1. Udział miąższości poszczególnych gatunków na powierzchniach badawczych Udział korony [%] 1% 9% 8% 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% % So Św Bk DB korona Pow. Rycina 2. Procentowy udział długości korony w wysokości drzew dla gatunków drzew panujących na powierzchniach Oznaczenie numerów powierzchni na wykresach 1 i 2 odpowiada następującym SPO MI wg EU i WISL: 1 Białowieża (212; 7/1); 2 Suwałki (23; 15/1); 3 Bielsko (81; 2/2); 4 Zawadzkie (513; 116/2); 5 Bircza (84; 18/4); 6 Łąck (326; 53/6); 7 Strzałowo (26; 83/7); 8 Krucz (312; 6/8); 9 Krotoszyn (322; 44/9); 1 Szklarska Poręba (71; 85/13); 11 Gdańsk (116; 71/15); 12 Chojnów (45; 1/17) 5

51 So Db Brz Rycina 3. Rozkład przestrzenny drzew na SPO MI w Nadleśnictwie Chojnów So Św Brz Rycina 4. Rozkład przestrzenny drzew na SPO MI w Nadleśnictwie Białowieża 51

52 Db Św Gb Rycina 5. Rozkład przestrzenny drzew na SPO MI w Nadleśnictwie Krotoszyn So Rycina 6. Rozkład przestrzenny drzew na SPO MI w Nadleśnictwie Zawadzkie 52

53 Św Rycina 7. Rozkład przestrzenny drzew na SPO MI w Nadleśnictwie Szklarska Poręba Bk Jd Gb Rycina 8. Rozkład przestrzenny drzew na SPO MI w Nadleśnictwie Bircza 53

54 3.3. Skład chemiczny igliwia i liści Zawartość składników pokarmowych w organach asymilacyjnych oraz stosunki pomiędzy poszczególnymi składnikami informują o stanie odżywienia drzew (Burg, 199). Zakłócenia mineralnego odżywiania drzew, spowodowane różnymi czynnikami, są przyczyną tzw. nowego typu uszkodzeń lasu new type of forest decline obserwowanego ze szczególnym nasileniem w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku (Cape i in., 199; Liu, Huttl, 1991). W wielu regionach Europy stwierdza się, że organy asymilacyjne zamierających drzew wykazują niską zawartość magnezu, połączoną często z wysoką koncentracją azotu (Hanschel i in., 1988; Huttl, Wisniewski, 1987; Zech, Popp, 1983). Wysokie stężenie pewnych pierwiastków w tkankach organów asymilacyjnych może być przyczyną zatrucia spowodowanego wysokim poziomem immisji. Długotrwałe oddziaływanie dwutlenku siarki jak również tlenków azotu powoduje zmianę relacji pomiędzy zawartością makroelementów w glebie, ich dostępnością dla drzew a składem chemicznym igliwia bądź liści. Wpływ związków siarki i azotu na ekosystemy leśne wyraża się głównie w oddziaływaniach powodujących zakwaszenie jak również, w przypadku azotu, eutrofizację środowiska glebowego. Gazowe związki azotu (NO, NO 2 ) są pobierane głównie bezpośrednio przez aparat asymilacyjny, podczas gdy azot amonowy i azotanowy (NH + 4 i NO - 3 ) docierający do gleby głównie w postaci mokrego depozytu jest pobierany przez system korzeniowy. Również dwutlenek siarki (SO 2 ) jest pobierany przez organy asymilacyjne w znacznych ilościach. Badania w warunkach kontrolowanych wskazują, że ponad 5% dwutlenku siarki może być pochłaniana przez aparaty szparkowe i akumulowane w komórkach. Mokry depozyt związków siarki docierając do gleby powoduje jej zakwaszenie i uwalnianie toksycznego dla korzeni glinu. Wysoka zawartość glinu ogranicza pobieranie Ca i Mg przez drzewa, co może powodować zakłócenie bilansu pokarmowego drzewostanu. Niekorzystne warunki chemiczne w strefie korzeniowej gleby mogą być przyczyną zaburzeń w pobieraniu składników pokarmowych, co w konsekwencji może doprowadzić do zachwiania ich równowagi w roślinie (Wójcik, 1999). Z powyższych powodów analiza chemiczna organów asymilacyjnych drzew jest niezwykle ważna. Powinna być ona przeprowadzana w regularnych interwałach czasowych, gdyż tylko w takim przypadku możliwe jest określenie potencjalnych zależności między zmianami kondycji drzewostanów a zmianami stanu ich odżywienia. Wychodząc z powyższego założenia powierzchnie obserwacyjne programu FutMon objęto monitoringiem składu chemicznego organów asymilacyjnych drzew. 54

55 Stan badań poziomu odżywienia drzewostanów w Europie O stanie odżywienia drzew można wnioskować na podstawie zawartości składników pokarmowych w organach asymilacyjnych. W tym celu, w wielu krajach, dla poszczególnych gatunków drzew leśnych, opracowano graniczne zawartości tych składników, przy których poziom odżywienia drzew jest niedostateczny, optymalny, lub nadmierny (Burg, 199; Burg, Schaap, 1994; Taylor, 1991). Jako jeden z pierwszych, już w 1964 roku, kryteria stanu odżywienia sosny i świerka dla najważniejszych makroelementów na podstawie składu chemicznego igieł bieżącego rocznika opracował Gussone (Gussone, 1964). W niektórych landach niemieckich wprowadzono bardziej szczegółową skalę sześciostopniową, określając graniczne zawartości makroelementów, przy których poziom odżywienia drzew jest krytyczny, niedostateczny, optymalny (dolny, średni i górny) oraz nadmierny (tabela 1). Stosunkowo słabo rozpoznane są kryteria stanu odżywienia drzew mikroelementami. Kryteria takie podaje Carter (1992), jednak wartości opracowanych przez niego liczb granicznych nie są specyficzne dla poszczególnych gatunków. Na podstawie badań Burga (1985 i 199) oraz Bergmana (1993) trójklasowy podział zawartości składników pokarmowych w organach asymilacyjnych podstawowych gatunków drzew leśnych opracowano dla lasów Austrii (tabele 2-5). Dla świerka, będącego głównym gatunkiem lasotwórczym w Austrii opracowano również klasy zawartości ołowiu i kadmu w organach asymilacyjnych (tabela 6). Oceną stanu odżywienia drzew zajmował się również międzynarodowy program Ocena wpływu zanieczyszczeń powietrza na lasy (ICP-Forests), w ramach którego na podstawie analiz próbek zebranych w 1995 roku powstał raport na temat stanu odżywienia drzew w skali całej Europy (Forest Foliar..., 1997). W opracowaniu tym podano trzy klasy zawartości makroelementów dla podstawowych gatunków drzew leśnych. Ponieważ w Polsce nie opracowano dotąd granicznych zawartości makroelementów w organach asymilacyjnych poszczególnych gatunków drzew, ocenę stanu odżywienia drzewostanów na powierzchniach projektu FutMon oparto na liczbach granicznych opracowanych w innych krajach. Liczby zaproponowane przez ICP-Forests dla całej Europy, ze względu na ich małą dokładność pominięto. Wnioskowanie na temat stanu odżywienia drzewostanów sosnowych oparto na klasyfikacji obowiązującej w Dolnej Saksonii, natomiast drzewostanów świerkowych, bukowych i dębowych na klasyfikacji austriackiej. Wyboru powyższych liczb granicznych dokonano w oparciu o niepublikowane dane na temat wymagań pokarmowych podstawowych gatunków drzew leśnych Polski, 55

56 zgromadzone w Instytucie Badawczym Leśnictwa oraz w oparciu o fragmentaryczne dane literaturowe. Przy ocenie stanu odżywienia drzew niezmiernie ważne są również wzajemne proporcje między zawartością poszczególnych składników pokarmowych w organach asymilacyjnych. Odchylenia od tych proporcji świadczą o nieprawidłowościach w odżywianiu roślin i prowadzą do ograniczenia ich wzrostu i rozwoju (Hanschel et al., 1988, Huttl, Wisniewski, 1987). W badaniach polskich brak jest zdefiniowanych optymalnych proporcji między składnikami pokarmowymi, dlatego też w dalszych rozważaniach dotyczących Św i So oparto się na normach obowiązujących w Austrii (tabela 7), a dla Bk i Db na opracowaniu Biino i Tazzi (1998). Wyniki badań na SPO MI w 29 roku W tabelach 8-9 przedstawiono średni dla pięciu drzew skład chemiczny bieżącego rocznika igieł sosny i świerka oraz masę tysiąca igieł (MTI), a w tabelach 1-11 średni dla pięciu drzew skład chemiczny liści buka i dębu. Drzewostany sosnowe Sosna jest gatunkiem panującym na powierzchniach Strzałowo, Krucz, Białowieża, Chojnów oraz Zawadzkie. Zawartość azotu w igłach bieżącego rocznika sosen powierzchni Strzałowo zawierała się w klasie optymalnego zaopatrzenia w ten składnik. Na pozostałych powierzchniach igły zawierały nadmiar tego składnika pokarmowego (rycina 1). Stan odżywienia drzew fosforem na powierzchniach Strzałowo, Białowieża i Zawadzkie był optymalny, natomiast na powierzchniach Krucz i Chojnów składnik ten występował w nadmiarze (rycina 2). Stosunkowo niewielkie potrzeby pokarmowe sosny w stosunku do wapnia spowodowały, że w żadnym z badanych drzewostanów sosnowych nie stwierdzono niedoborów tego składnika (rycina 3). Również poziom zaopatrzenia sosny w potas na wszystkich powierzchniach był optymalny (rycina 4). Drzewostany sosnowe w Polsce zajmują głównie bielice, gleby bielicowe i rdzawe, a więc najuboższe gleby piaszczyste o bardzo niskiej zawartości minerałów ilastych, stanowiących główne źródło magnezu. Toteż, zaopatrzenie drzewostanów na powierzchniach Strzałowo, Krucz i Zawadzkie było krytycznie niskie, a na powierzchniach Białowieża i Chojnów kształtowało się na granicy niedoboru (rycina 5). Notowany w Niemczech proces znacznego wzbogacenia w potas gleb piaszczystych, na skutek immisji lotnych popiołów (Wolff i Hausmann, 1997) wydaje się nie mieć obecnie znaczenia w Polsce. 56

57 Wysoki poziom odżywienia drzew azotem przy niższej zawartości potasu i zwłaszcza magnezu, spowodował zakłócenia równowagi między tymi składnikami w organach asymilacyjnych. Nieco zbyt szeroki stosunek azotu do potasu stwierdzono w igłach sosny z powierzchni Krucz, Białowieża, Chojnów i Zawadzkie, a zdecydowanie zbyt szeroki stosunek azotu do magnezu oraz potasu do magnezu stwierdzono w igłach z wszystkich powierzchni sosnowych (rycina 6). Liczne badania wykazały istnienie ścisłego związku między faktem braku równowagi między zawartością azotu i zawartością innych makroelementów (a zwłaszcza magnezu) w organach asymilacyjnych drzew a symptomami tzw. nowego typu uszkodzeń lasu new type of forest decline (Cape i in., 199; Huttl i Wisniewski, 1987; Liu i Huttl, 1991; Zech i Popp, 1983) Drzewostany sosnowe w Polsce rosnące na bielicach, glebach bielicowych oraz rdzawych, wytworzonych z utworów piaszczystych są dobrze zaopatrzone w azot różnego pochodzenia przy równoczesnym nagminnym braku magnezu. Taki stan powoduje zakłócenia proporcji między makroelementami w roślinie i może być przyczyną złego stanu drzewostanów. Na uwagę zasługuje duże zróżnicowanie masy tysiąca igieł (MTI) sosen rosnących na poszczególnych powierzchniach (tabele 8, 9). MTI dla powierzchni Strzałowo wynosiła jedynie 8,5 g, dla powierzchni Krucz i Białowieża około14,5 g, dla powierzchni Chojnów 22,1 g, a dla powierzchni Zawadzkie aż 31,8 g suchej masy igieł. Drzewostany świerkowe Zaopatrzenie drzewostanów świerkowych z powierzchni Suwałki oraz Szklarska Poręba w azot było odpowiednio wystarczające i optymalne, w fosfor, potas i wapń optymalne, a w magnez wystarczające (rycina 7). Wzajemne relacje między zawartością poszczególnych makroelementów w kilku przypadkach odbiegały jednak od wartości przyjętych za optymalne. Wyraźnie zbyt szeroki stosunek N:Mg oraz nieco zbyt szeroki stosunek Ca:Mg stwierdzono w igłach świerka z obydwu powierzchni. Igły świerka z powierzchni Szklarska Poręba cechował ponadto wyraźnie zbyt szeroki stosunek K:Mg (rycina 8). Zawartość ołowiu w organach asymilacyjnych świerka na obydwu powierzchniach zawierała się w zakresie zawartości minimalnych, podczas gdy zawartość kadmu w igłach z powierzchni Suwałki mieściła się w klasie wartości lekko podwyższonych, a w igłach z powierzchni Szklarska Poręba w klasie wartości średnio podwyższonych (rycina 9). Drzewostany bukowe 57

58 Zaopatrzenie drzewostanów bukowych na powierzchniach Gdańsk i Bircza w azot i wapń mieściło się w zakresie odżywienia wystarczającego. Zaopatrzenie w fosfor było odpowiednio niedostateczne i wystarczające, a zaopatrzenie w magnez drzewostanów na obydwu powierzchniach zbliżało się do granicy niedoboru (rycina 1). Mimo iż zaopatrzenie drzewostanów bukowych w pojedyncze składniki pokarmowe w niektórych przypadkach było niedostateczne, bądź bliskie niedostatecznego, nie stwierdzono zaburzeń we wzajemnych relacjach między składnikami (rycina 11). Prawdopodobnie liczby graniczne, opracowane przez Biino i Lazzi (1998) dla warunków siedliskowych typowych dla Włoch, nie są odpowiednie dla warunków panujących w naszym kraju. Drzewostany dębowe Poziom odżywienia azotem drzewostanów dębowych z powierzchni Łąck i Krotoszyn był optymalny (rycina 12), a zaopatrzenie tych drzewostanów w fosfor, potas, wapń i magnez było wystarczające. Podobnie jak w przypadku drzewostanów bukowych, w drzewostanach dębowych nie stwierdzono żadnych zaburzeń w proporcjach między poszczególnymi składnikami pokarmowymi (rycina 13). Wnioski Drzewostany sosnowe charakteryzują się zbyt wysokim poziomem zaopatrzenia w azot i krytycznie niskim lub na granicy niedoboru poziomem odżywienia magnezem. Wysoka zawartość azotu różnego pochodzenia, przy niskiej zawartości potasu i zwłaszcza magnezu, powoduje zakłócenia równowagi między tymi składnikami w organach asymilacyjnych i może stać się przyczyną złego stanu drzewostanów. Zaopatrzenie drzewostanów świerkowych w makroelementy jest optymalne lub co najmniej wystarczające. Drzewostany te cechuje jednak zbyt szeroki stosunek azotu do magnezu. Poziom odżywienia drzewostanów bukowych i dębowych jest z reguły wystarczający, obserwuje się jednak niepokojąco niski poziom zaopatrzenia drzewostanów bukowych w magnez i częściowo w fosfor. Zawartość ołowiu w organach asymilacyjnych drzew na wszystkich powierzchniach projektu FutMon zawiera się w klasie wartości minimalnych. Zawartość kadmu w organach asymilacyjnych mieści się w klasie wartości lekko lub średnio podwyższonych, a w igłach sosny z powierzchni Zawadzkie w klasie wartości bardzo podwyższonych. 58

59 Literatura: Biino, U. Tazzi, C : Analisi nutrizionale delle foglie. In: A. Ballarin Denti, S. M. Cocucci, F. Sartori (Eds), Monitoraggio delle foreste sotto stress ambientale. Fondazione Lombardia per l Ambiente: Burg, J. van den 1985: Foliar analysis for determination of tree nutrient status - A compilation of literature data. Rijksinstituut voor onderzoek in de bos - en landschapsbouw "De Dorschkamp" Wageningen Rapport nr. 414, 615. Burg, J. Van den 199: Foliar analysis for determination of tree nutrient status - a compilation of literature data. 2. Literature De Dorschkamp, Institute for Forestry and Urban Ecology. Wageningen, The Netherlands. Rapport nr Burg, J., Schaap, W. (ed.) 1994: Directive for application of mineral fertilizers and liming as effective measures for forest vitality (in Dutch). Report No. 16 of the Information Centre for Nature Management, Ministry of Agriculture, Nature Management and Fisheries, Wageningen. 63. Cape, J.N., Freer-Smith, P.H., Paterson, I.S., Parkinson J.A., Wolfenden, J. 199: The nutritional status of Picea abies (L.) Karst. Across Europe, and implications for forest decline. Trees: Structure and Function 4, Carter, R. 1992: Diagnosis and Interpretation of Forest Stand Nutrient Status. [In:] Forest Fertilization Sustaining and Improving Nutrition and Growth of Western Forests. H.N. Chappell, G.F. Weetman, R.E. Miller (eds.). Gussone, H., A. 1964: Faustzahlen für die Düngung im Walde. BLV Bayerischer Landwirtschaftsverlag München-Basel-Wien. Hanschel, R., Kaupenjohann, M., Horn, R., Zech, W. 1988: Acid rain studies in the Fichtelgebirge (NE-Bavaria, [w:] Mathy, P. (red.) Air pollution and ecosystems. Riedel, Dordrecht, Huttl, R.F., Wisniewski, J. 1987: Fertilization as a tool to mitigate forest decline asociated with nutrient deficiences. Water, Air and Soil Pollution 32, Liu, J.C., Huttl, R.F. 1991: Relations between damage symptoms and nutritional status of Norway spruce stands (Picea abies Karst) in southwestern Germany. Fertilizer Research 27, Taylor, C.,N.,A. 1991: Forest fertilization in Great Britain. Forestry Commission Bulletin 95. Her Majesty s Stationery Office, London. Wolff, B., Hausmann, T. 1997: Results of analytical examinations of needles/leaves in Germany. [w:] Stefan, K., Furst, A., Hacker, R., Bartels, U. Forest Foliar Condition in Europe. EC-UN/ECE-FBVA, Brussels, Geneva, Vienna, 1997, Wójcik, J. 1999: Stan odżywienia drzewostanów sosnowych na podstawie badań monitoringowych. Instytut Badawczy Leśnictwa. Materiały I konferencji leśnej Stan i perspektywy badań z zakresu hodowli lasu. Sękocin, maja Zech, W., Popp, E. 1983: Magnesiummangel einer der Grunde fur das Fichten- und Tannensterben in NO-Bayern. Forstw. Cbl. 12, Forest Foliar Condition in Europe. Results of large-scale foliar chemistry surveys (survey 1995 and data from previous years). EC-UN/ECE-FBVA, Brussels, Geneva, Vienna

60 Tabela 1. Graniczne zawartości makroelementów w igłach sosny, obowiązujące w Dolnej Saksonii (Minutes, 1995). Klasa N P K Ca Mg S [g/kg] Krytyczna < 11 < 1. < 3.5 < 1.5 <.7 - Niedobór < 13 < 1.2 < 4. < 2. <.9 < 1.2 Optimum dolne średnie górne Nadmiar > 17 > 2.* > 1.* > 5. > 3.* > 2.3 *) najwyższa stwierdzona zawartość - nadmiar nieznany Tabela 2. Kryteria poziomu zaopatrzenia w składniki pokarmowe na podstawie ich zawartości w igłach bieżącego rocznika. Sosna (Pinus sylvestris i Pinus nigra) Pierwiastek Jednostka Niedobór Zawartość wystarczająca Zawartość optymalna Azot g/kg < 13, 13,1-16, > 16, Fosfor g/kg < 1,1 1,2-1,3 > 1,3 Potas g/kg < 4,2 4,3-5, > 5, Wapń g/kg <,5,6-2,9 > 2,9 Magnez g/kg <,6 >,6 Tabela 3. Kryteria poziomu zaopatrzenia w składniki pokarmowe na podstawie ich zawartości w igłach bieżącego rocznika. Świerk (Picea abies). Pierwiastek Jednostka Niedobór Zawartość Zawartość wystarczająca optymalna Azot g/kg < 13, 13,1-15, > 15, Fosfor g/kg < 1,1 1,2-1,3 > 1,3 Potas g/kg < 3,3 3,4-4,2 >4,2 Wapń g/kg < 1, 1,1-3,6 > 3,6 Magnez g/kg <,7,8-1,1 > 1,1 Tabela 4. Kryteria poziomu zaopatrzenia w składniki pokarmowe na podstawie ich zawartości w liściach. Buk (Fagus sylvatica) Pierwiastek Jednostka Niedobór Zawartość Zawartość wystarczająca optymalna Azot g/kg < 19, 19,-25, > 25, Fosfor g/kg < 1,5 1,5-3, > 3, Potas g/kg < 1, 1,-15, > 15, Wapń g/kg < 3, 3,-15, > 15, Magnez g/kg < 1,5 1,5-3, > 3, 6

61 Tabela 5. Kryteria poziomu zaopatrzenia w składniki pokarmowe na podstawie ich zawartości w liściach. Dąb (Quercus sp.) Pierwiastek Jednostka Niedobór Zawartość Zawartość wystarczająca optymalna Azot g/kg < 15, 15,-25, > 2,5 Fosfor g/kg < 1, 1,-3, > 3, Potas g/kg < 5, 5,-13, > 13, Wapń g/kg < 4, 4,-15, > 15, Magnez g/kg < 1, 1,-2,5 > 2,5 Tabela 6. Klasy zawartości ołowiu i kadmu w igłach świerka bieżącego rocznika. Pierwiastek Jednostka Zawartość: minimalna normalna lekko podwyższona średnio podwyższona znacząco podwyższona Ołów mg/kg < 3, 3,-5,9 6,-11,9 12,-2, >2, Kadm mg/kg <,5,5-,9,1-,14,15-,2 >,2 Tabela 7. Proporcje między makroelementami w igłach świerka bieżącego rocznika (Hüttl, 1985): Proporcja N:P N:K N:Ca N:Mg K:Ca K:Mg Ca:Mg Wartość optymalna ,8-2,4 2,2-6,4 2,5-5, Tabela 8. Skład chemiczny bieżącego rocznika igieł sosny (wartości średnie dla 5 drzew) na powierzchniach projektu FutMon. Powierzchnia N P K Ca Mg S B Cu Fe Mn Zn Cd Pb MTI [g/kg [mg/kg] [g] Strzałowo 14,8 1,8 6,4 2,9,8 1,2 25,1 8,1 45, ,,2 < 1 8,5 Krucz 18, 2, 6, 3,6,8 1,4 22,6 8,3 54, ,4,3 < 1 14,6 Białowieża 17,8 1,9 5,8 2,9,9 1,3 18,4 4,8 42, ,8,1 < 1 14,4 Chojnów 19,5 2,2 5,9 4,4 1,1 1,6 36,3 7,6 57, ,6,3 < 1 22,1 Zawadzkie 17,8 1,7 6,1 3,2,8 1,4 43,8 8,7 68, ,5,7 1,7 31,8 Tabela 9. Skład chemiczny bieżącego rocznika igieł świerka (wartości średnie dla 5 drzew) na powierzchniach projektu FutMon. Powierzchnia N P K Ca Mg S B Cu Fe Mn Zn Cd Pb MTI [g/kg [mg/kg] [g] Suwałki 14,7 1,9 5,7 4,8,9 1, 25, 6,8 42, ,5,1 < 1 3,5 Szklarska Poręba 15,7 2,1 7,3 4,3,8 1,4 11,8 8,9 73, ,6,2 1,3 3,6 61

62 Tabela 1. Skład chemiczny bieżącego liści buka (wartości średnie dla 5 drzew) na powierzchniach projektu FutMon. N P K Ca Mg S B Cu Fe Mn Zn Cd Pb Powierzchnia [g/kg] [mg/kg] Gdańsk 23,6 1,8 7,3 7,1 1,7 1,6 24,2 11,2 86, ,8,2 1,1 Bircza 21,9 1,1 1,2 1,7 1,8 1,6 32,7 9,8 98, ,1,2 < 1 Tabela 11. Skład chemiczny bieżącego liści dębu (wartości średnie dla 5 drzew) na powierzchniach projektu FutMon. N P K Ca Mg S B Cu Fe Mn Zn Cd Pb Powierzchnia [g/kg] [mg/kg] Łąck 25,9 2,2 7,5 7,5 1,8 1,8 29,9 9,1 79, ,5,1 1,5 Krotoszyn 25,8 2, 1, 8,5 2,2 1,9 34,8 13,6 125, ,9,1 1, 2 15 Zawartość N [g/kg] 1 5 Strzałowo Krucz Białowieża Chojnów Zawadzkie Powierzchnia Rycina 1. Zawartość azotu w bieżącym roczniku igieł sosny Zawartość P [g/kg] Strzałowo Krucz Białowieża Chojnów Zawadzkie Powierzchnia Rycina 2. Zawartość fosforu w bieżącym roczniku igieł sosny. 62

63 Zawartość Ca [g/kg] Strzałowo Krucz Białowieża Chojnów Zawadzkie Powierzchnia Rycina 3. Zawartość wapnia w bieżącym roczniku igieł sosny Zawartość K [g/kg] Strzałowo Krucz Białowieża Chojnów Zawadzkie Powierzchnia Rycina. 4. Zawartość potasu w bieżącym roczniku igieł sosny Zawartość Mg [g/kg] Strzałowo Krucz Białowieża Chojnów Zawadzkie Powierzchnia Rycina 5. Zawartość magnezu w bieżącym roczniku igieł sosny. 63

64 25. Wartość stosunku między składnikami N:P N:K N:Mg K:Mg. Strzałowo Krucz Białowieża Chojnów Zawadzkie Powierzchnia Rycina 6. Proporcje między makroelementami w igłach sosny bieżącego rocznika Zawartość makroelementów [g/kg] N P K Ca Mg 2.. Suwałki Szklarska Poręba Powierzchnia Rycina 7. Zawartość makroelementów w bieżącym roczniku igieł świerka Wartość stosunku między składnikami N:P N:K N:Ca N:Mg K:Ca K:Mg Ca:Mg 5.. Suwałki Szklarska Poręba Powierzchnia Rycina 8. Proporcje między makroelementami w bieżącym roczniku igieł świerka. 64

65 Zawartość [mg/kg].8.6 Cd Pb.4.2. Suwałki Szklarska Poręba Powierzchnia Rycina 9. Zawartość kadmu i ołowiu w bieżącym roczniku igieł świerka Zawartość makroelementów [g/kg] N P K Ca Mg. Gdańsk Powierzchnia Rycina 1. Zawartość makroelementów w liściach buka. Bircza 2. Wartość stosunku między składnikami N:P N:K N:Ca N:Mg K:Ca K:Mg Ca:Mg. Gdańsk Bircza Powierzchnia Rycina 11. Proporcje między makroelementami w liściach buka. 65

66 Zawartość makroelementów [g/kg] N P K Ca Mg 5.. Łąck Powierzchnia Rycina 12. Zawartość makroelementów w liściach dębu. Krotoszyn Wartość stosunku między składnikami N:P N:K N:Ca N:Mg K:Ca K:Mg Ca:Mg 2.. Łąck Krotoszyn Powierzchnia Rycina 13. Proporcje między makroelementami w liściach dębu. 66

67 3.4. Zróżnicowanie florystyczne roślinności na powierzchniach monitoringu intensywnego Dwanaście powierzchni intensywnego monitoringu lasów reprezentowało 9 zespołów roślinnych (tabela 1). Najczęstszym typem lasu są grądy, które stwierdzono na czterech powierzchniach (nadleśnictwa Suwałki, Strzałowo, Krotoszyn, Łąck). Na dwu powierzchniach w Chojnowie i Zawadzkiem wystąpił kontynentalny bór mieszany. Pozostałe typy lasu, tj. żyzna buczyna niżowa, trzcinnikowo-świerkowy bór mieszany świeży, subatlantycki bór sosnowy świeży, górnoreglowa świerczyna sudecka, dolnoreglowy bór świerkowo-jodłowy, żyzna buczyna karpacka, reprezentują indywidualne powierzchnie. Pod względem bogactwa gatunkowego drzew i krzewów wyróżniają się zespoły grądów subkontynentalnych, gdzie liczba gatunków waha się w przedziale 1-14 (tabela 2). Tylko jeden gatunek drzewa (świerk) stwierdzono w górnoreglowej świerczynie sudeckiej. Rośliny zielne runa są najbardziej zróżnicowane pod względem składu gatunkowego w grądzie subkontynentalnym na powierzchni położonej w Nadleśnictwie Suwałki, gdzie wystąpiło aż 45 taksonów. Najuboższe pod względem bogactwa gatunkowego były powierzchnie borowe, tj. 212, 45 i 71. Średnio wystąpiło 2 gatunków roślin zielnych na jedną powierzchnię SPO. Nieco odmiennie przedstawia się bogactwo gatunkowe mchów i porostów. Mchy i porosty naziemne najuboższe florystycznie były w nadleśnictwach Chojnów i Gdańsk, natomiast najwięcej gatunków wystąpiło w Łącku na siedlisku grądu subkontynentalnego. Przeciętnie stwierdzano na powierzchni 9 gatunków mchów i porostów. Mchy i porosty występujące na pniach drzew żywych pod względem składu gatunkowego były najuboższe w Nadleśnictwie Krucz na siedlisku Bśw (Leucobryo-Pinetum), natomiast najwyższą różnorodność gatunkową w tej grupie roślin stwierdzono w grądach i buczynach. Martwe drewno, a przede wszystkim jego ilość i stopień rozkładu decyduje o różnorodności gatunków mchów i porostów związanych z tym typem substratu. Największe bogactwo gatunkowe mchów i porostów na martwym drewnie występowało w górskich borach i buczynach, natomiast najniższe w borach nizinnych. Ze względu na ogólną liczbę gatunków roślin stwierdzonych na 12 powierzchniach MI wyróżniał się grąd subkontynentalny w nadleśnictwie Suwałki, gdzie stwierdzono 95 taksonów. Najmniejsze zróżnicowanie gatunkowe wystąpiło w borze wysokogórskim (Nadl. Szklarska Poręba) i borze mieszanym Nadleśnictwa Chojnów. W tabeli 3 zestawiono wartości wskaźników ekologicznych wyliczonych na podstawie występowania gatunków roślin zielnych runa występujących na powierzchni zdjęć fitosocjologicznych. Do analizy wzięto pod uwagę 4 podstawowe wskaźniki, które 67

68 charakteryzują warunki świetlne pod okapem drzewostanu, oraz trzy parametry odnoszące się do właściwości siedliska: wilgotność, żyzność (trofizm) i kwasowość. Wartości wskaźników przedstawiają się następująco (Zarzycki i in. 22): Wskaźnik świetlny (L): 1 - głęboki cień (jak np. szczawik zajęczy (Oxalis acetosella), 2 - umiarkowany cień (jak np. przytulia wonna (Galium odoratum), nerecznica samcza (Dryopteris filix-mas), 3 - półcień (jak np. trzcinnik leśny (Calamagrostis arundinacea), 4 - umiarkowane światło (jak np. brodawnik zwyczajny (Leontodon hispidus), 5 - pełne światło (jak np. piaskownica zwyczajna (Ammophila arenaria). Wskaźnik wilgotności gleby (W): 1 - bardzo sucha (jak np. ostnica włosowata (Stipa capillata), 2 - sucha (jak np. jastrzębiec kosmaczek (Hieracium pilosella), macierzanka piaskowa (Thymus serpyllum), 3 - świeża (jak np. gajowiec żółty (Galeobdolon luteum), 4 - wilgotna (jak np. skrzyp leśny (Equisetum sylvaticum), ostrożeń łąkowy (Cirsium rivulare), 5 - mokra (jak np. knieć błotna (Caltha palustris), 6 - woda (jak np. rzęsa drobna (Lemna minor). Wskaźnik trofizmu (żyzności) gleby/wody (Tr): 1 - gleba/woda skrajnie uboga (skrajnie oligotroficzna) - np. torfowiska wysokie, piaski luźne, bór suchy (jak np. rosiczka okrągłolistna (Drosera rotundifolia), sporek wiosenny (Spergula morisonii), 2 - gleba/woda uboga (oligotroficzna) - np. bór świeży sosnowy (jak np. borówka brusznica (Vaccinium vitis-idaea), 3 - gleba/woda umiarkowanie uboga (mezotroficzna) - np. las mieszany, grądy wysokie, acydofilne dąbrowy i buczyny (jak np. turzyca orzęsiona (Carex pilosa), 4 - gleba/woda zasobna (eutroficzna) - np. grądy niskie, żyzne buczyny (jak np. podagrycznik pospolity (Aegopodium podagraria), 5 - gleba/woda bardzo zasobna (skrajnie żyzna, przenawożona) (jak np. pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica). Wskaźnik kwasowości gleby/wody (R): 1 - gleba silnie kwaśna, ph < 4 (jak np. żurawina błotna (Oxycoccus palustris), borówka brusznica (Vaccinium vitis-idaea), 2 - gleba kwaśna, 4 <= ph < 5 (jak np. kruszyna pospolita (Frangula alnus), przytulia okrągłolistna (Galium rotundifolium), 68

69 3 - gleba umiarkowanie kwaśna, 5 <= ph < 6 (jak np. turzyca orzęsiona (Carex pilosa), podagrycznik pospolity (Aegopodium podagraria), 4 - gleba obojętna, 6 <= ph < 7 (jak np. łopian większy (Arctium lappa), pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica), 5 - gleba zasadowa, ph > 7 (jak np. smagliczka kielichowata (Alyssum alyssoides). Pod względem warunków świetlnych największą wartość wskaźnika (L) stwierdzono na powierzchni w nadleśnictwo Bielsko (81), gdzie doszło do rozpadu drzewostanu macierzystego, co jest związane z powszechnym zamieraniem świerczyn w Beskidzie Śląskim i tym samym zanikiem piętra warstwy drzew (por. tabela 3). Natomiast maksymalne ocienienie występowało w żyznej buczynie karpackiej nadleśnictwa Bircza. Wskaźnik wilgotności gleby największe wartości osiągnął na powierzchni 71 (Nadleśnictwo Szklarska Poręba) i 84 (Nadleśnictwo Bircza). Najniższe wartości wskaźnika wilgotności stwierdzono na powierzchni 312 z zespołem Leucobryo-Pinetum. Żyzność siedlisk określona na podstawie gatunków runa była najwyższa na powierzchni 84 z żyzną buczyną karpacką, a najbardziej oligotroficzne warunki siedliskowe stwierdzono znów na powierzchni 312 w nadleśnictwie Krucz. Podobnie do trofizmu, przedstawiało się zróżnicowanie kwasowości gleb. Do charakterystyki roślinności pod względem liczebności i dynamiki populacji roślin zielnych runa zastosowano wskaźnik A liczebność stanowisk, przyjęty na podstawie opracowania Zarzyckiego i in. 22. Wartość wskaźnika jest interpretowana w sposób następujący: A - Liczebność stanowisk 1 - bardzo mała liczba stanowisk (do kilkunastu), 2 - mała liczba stanowisk (do stu), 3 - duża liczba stanowisk, ale głównie zgrupowanych w jednym regionie, 4 - duża liczba stanowisk w wielu regionach kraju, 5 - gatunek pospolity na terenie całej Polski. Analizowano 115 gatunków roślin zielnych, które wystąpiły na 12 powierzchniach SPO MI. Gatunki charakteryzowały się zakresem wskaźnika od 2 5 (tabela 4). Najwięcej gatunków rzadkich (wskaźnik 2 - do stu stanowisk w kraju) wystąpiło na powierzchniach górskich górnoreglowej świerczyny sudeckiej oraz dolnoreglowym borze świerkowo-jodłowym. Gatunki charakteryzujące się wskaźnikiem 3 - duża liczba stanowisk, ale głównie zgrupowanych w jednym regionie, wystąpiły również zasadniczo na siedliskach górskich i wyżynnych nadleśnictw Szklarska Poręba, Bielsko i Bircza. W pozostałych powierzchniach (Gdańsk, Suwałki, Strzałowo, Krucz, Łąck) spotykano je pojedynczo. Zasadniczą część 69

70 gatunków zielnych stanowiły taksony spotykane w Polsce na dużej liczbie stanowisk, a więc gatunki pospolite. Zwarcie (procentowe pokrycie powierzchni) analizowanych zbiorowisk na 12 powierzchniach przedstawia tabela 5. Drzewostany dwupiętrowe wystąpiły na 4 zdjęciach fitosocjologicznych, natomiast 1 powierzchnia reprezentowała drzewostan 3 piętrowy. Warstwa krzewów (B) pokrywała od 8% powierzchni. Brak tej warstwy stwierdzono na powierzchni z borem świeżym (Krucz) i borem wysokogórskim (Szklarska Poręba). Największe zwarcie krzewów wystąpiło w grądzie nadleśnictwa Strzałowo i borze mieszanym nadleśnictwa Chojnów. Roślinność runa (C) największe pokrycie wykazywała na powierzchni z dolnoreglowym borem świerkowo-jodłowym nadleśnictwa Bielsko (rozpad drzewostanu świerkowego), a najniższe w borze sosnowym świeżym nadleśnictwa Krucz. Mchy i porosty naziemne największe pokrycie osiągały w borach i borach mieszanych, a najniższe na siedliskach najżyźniejszych, tj. grądów i buczyn. Tabela 1. Jednostki potencjalnej roślinności naturalnej na powierzchniach SPO MI. Nr SPO Nadleśnictwo UE Zespół roślinny Typ siedliskowy lasu 116 Gdańsk Galio odorati-fagetum Żyzna buczyna niżowa Lśw 23 Suwałki Tilio-Carpinetum Grąd subkontynentalny Lśw 26 Strzałowo Tilio-Carpinetum Grąd subkontynentalny LMśw 212 Białowieża Calamagrostio-Piceetum Trzcinnikowo-świerkowy bór mieszany świeży BMśw 312 Krucz Leucobryo-Pinetum Subatlantyncki bór sosnowy świeży Bśw 322 Krotoszyn Galio-Carpinetum Grąd środkowoeuropejski Lśw 326 Łąck Tilio-Carpinetum Grąd subkontynentalny LMśw 45 Chojnów Querco roboris-pinetum Kontynentalny bór mieszany BMśw 513 Zawadzkie Querco roboris-pinetum Kontynentalny bór mieszany BMśw 71 Szklarska P. Calamagrostio villosae-piceetum Górnoreglowa świerczyna sudecka BWGśw 81 Bielsko Abieti - Piceetum Dolnoreglowy bór świerkowo-jodłowy LMGśw 84 Bircza Dentario glandulosae-fagetum Żyzna buczyna karpacka Lwyżśw 7

71 Tabela 2. Liczba gatunków roślin stwierdzona na powierzchniach SPO MI. Nr UE SPO Grupa gatunków 116 Gdańsk Galio-Fagetum 23 Suwałki Tilio- Carpinetum 26 Strzałowo Tilio- Carpinetum 212 Białowieża Calamagrostio- Piceetum 312 Krucz Leucobryo- Pinetum 322 Krotoszyn 326 Łąck Zespół roślinny Galio- Carpinetum Tilio- Carpinetum 45 Chojnów Querco-Pinetum 513 Zawadzkie Querco-Pinetum 71 Szklarska P. Calamagrostio- Piceetum 81 Bielsko Abieti-Piceetum 84 Bircza Dentario- Fagetum Średnia arytmetyczna Drzewa i krzewy Rośliny zielne Mchy i porosty naziemne Mchy i porosty na pniach drzew żywych Mchy i porosty na martwym drewnie Razem Tabela 3. Wskaźniki ekologiczne wyliczone na podstawie opracowania Zarzyckiego i in. 22*. Nr UE SPO i Nadleśnictwo Wskaźnik ekologiczny 116 Gdańsk 23 Suwałki 26 Strzałowo 212 Białowieża 312 Krucz 322 Krotoszyn 326 Łąck 45 Chojnów 513 Zawadzkie 71 Szklarska P. 81 Bielsko 84 Bircza Typ siedliskowy lasu Lśw Lśw LMśw BMśw Bśw Lśw LMśw BMśw BMśw BWGśw LMGśw Lwyż św Światło (L) 2,8 3,2 2,8 2,9 3,5 3, 3,3 3,1 3, 2,7 3,6 2,4 Wilgotność (W) 3, 3,3 3,1 3, 2,6 3,3 2,8 2,9 3,1 3,4 3,3 3,4 Żyzność (Tr) 3, 3,5 3,3 3, 2, 3,2 2,9 2,2 2,8 2,5 3,2 3,6 Kwasowość (R) 3,1 3,7 3,7 3,4 2,5 3,4 3,5 2,5 3, 2,4 3,3 3,7 * Zarzycki K., Trzcińska-Tacik H., Różański W., Szeląg Z., Wołek J., Korzeniak U. 22. Ekologiczne liczby wskaźnikowe roślin naczyniowych Polski. Różnorodność biologiczna Polski vol. 2. Inst. Bot. W. Szafer., Kraków. 71

72 Tabela 4. Frekwencja gatunków ze względu na ich stopień rzadkości - liczebność stanowisk w skali kraju. Nr UE SPO i Nadleśnictwo Wskaźnik A 116 Gdańsk 23 Suwałki 26 Strzałowo 212 Białowieża 312 Krucz 322 Krotoszyn 326 Łąck 45 Chojnów 513 Zawadzkie 71 Szklarska P. 81 Bielsko 84 Bircza Frekwencja (liczba wystąpień gatunków roślin zielnych) Frekwencja (% w stosunku do ogólnej liczby gatunków roślin zielnych) Tabela 5. Zwarcie warstw fitocenozy. Nr UE SPO i Nadleśnictwo Warstwa 116 Gdańsk 23 Suwałki 26 Strzałowo 212 Białowieża 312 Krucz 322 Krotoszyn 326 Łąck 45 Chojnów 513 Zawadzkie 71 Szklarska P. 81 Bielsko 84 Bircza Zwarcie (%) A A A A B C D

73 Wypełniony przykładowy formularz zdjęcia fitosocjologicznego. 73

74 Dokumentacja fotograficzna powierzchni monitoringu intensywnego w 29 roku Fot. 1. Powierzchnia nr 71/15 (UE 116) w Nadleśnictwie Gdańsk. Fot. 2. Powierzchnia nr 15/1 (UE 23) w Nadleśnictwie Suwałki. 74

75 Fot. 3. Powierzchnia nr 83/7 (UE 26) w Nadleśnictwie Strzałowo. Fot. 4. Powierzchnia nr 7/1 (UE 212) w Nadleśnictwie Białowieża 75

76 Fot. 5. Powierzchnia nr 6/8 (UE 312) w Nadleśnictwie Krucz. Fot. 6. Powierzchnia nr 44/9 (UE 322) w Nadleśnictwie Krotoszyn. 76

77 Fot. 7. Powierzchnia nr 53/6 (UE 326) w Nadleśnictwie Łąck. Fot. 8. Powierzchnia nr 1/17 (UE 45) w Nadleśnictwie Chojnów. 77

78 Fot. 9. Powierzchnia nr 116/2 (UE 513) w Nadleśnictwie Zawadzkie. Fot. 1. Powierzchnia nr 85/3 (UE 71) w Nadleśnictwie Szklarska Poręba. 78

79 Fot. 11. Powierzchnia nr 2/2 (UE 81) w Nadleśnictwie Bielsko. Fot. 12. Powierzchnia nr 18/4 (UE 84) w Nadleśnictwie Bircza. 79

80 3.5. Wyniki badań gleby na SPO MI Jesienią 28 oraz wiosną 29 na każdej SPO wykonano odkrywkę glebową o głębokości 2, m lub do głębokości występowania skały litej, a następnie sporządzono opis powierzchni oraz opis profilu glebowego zgodnie z obowiązującą instrukcją do opisu profilu glebowego. Obserwacje w terenie wprowadzono do karty dokumentacji profilu glebowego. Z każdego poziomu genetycznego profilu pobrano próbki glebowe, a następnie wykonano w nich następujące badania laboratoryjne: barwa gleby w stanie wilgotnym oraz w stanie suchym wg skali barw Munsella, uziarnienie metodą pipetową (PN-ISO 11277:25), odczyn metodą potencjometryczną w zawiesinie CaCl 2 (PN-ISO 139:1997), zawartość węglanów w próbkach o ph > 5,5 metodą Scheiblera, zawartość węgla organicznego metodą analizy elementarnej (PN-ISO 1694:22), zawartość azotu ogólnego metodą analizy elementarnej (PN-ISO 13878:22), zawartość wymiennych form Ca, Mg, K i Na (S) w wyciągu octanu amonu, kwasowość hydrolityczną metodą Kappena, pojemność sorpcyjną (T) jako sumę wymiennych form Ca, Mg, K, Na oraz kwasowości hydrolitycznej, stopień wysycenia kompleksu sorpcyjnego zasadami (V) z wzoru V = 1S/T. Wszystkie badania wykonano w Samodzielnej Pracowni Chemii Środowiska Leśnego IBL, posiadającej certyfikat akredytacji PCA nr AB 74. Na podstawie opisu profilu glebowego oraz ww. badań laboratoryjnych dokonano klasyfikacji gleb wg Klasyfikacji gleb leśnych Polski (2) oraz wg systemu WRB (26). Pobrano ponadto tak zwane próbki zbiorcze gleb z głębokości Ol, Ofh, -5, 5-1, 1-2, 2-4 i 4-8 cm do oznaczania właściwości fizykochemicznych. Z każdej SPO pobrano po trzy próbki zbiorcze - każda z nich składała się z ośmiu próbek pojedynczych. W każdej próbce zbiorczej oznaczono 39 parametrów charakteryzujących fizykochemiczne i chemiczne właściwości gleby. Wyniki tych badań dla poszczególnych powierzchni przedstawiono poniżej. 8

81 Gdańsk nr EU 116; WISL 71/15 Klasyfikacja gleb leśnych Polski (2): Gleba rdzawa brunatna (RDbr) wytworzona z piasku wodnolodowcowego na glinie zwałowej. WRB (26): Endogleyic Dystric Arenosol Poziom Granica [cm] Barwa górna dolna mokra sucha Ol -3-1 Of -1 A 8 1YR 3/1 2.5Y 5/2 BbrBv 8 4 1YR 5/8 2.5Y 7/6 BvC YR 7/8 2.5Y 8/4 Cg YR 4/4 2.5Y 7/4 Poziom genetyczny ph Uziarnienie Ił Pył Piasek C N T V [%] [%] [cmol/kg] [%] Ol 28,62 1,47 Of ,29,13 A 3,48 LS 3,52 12,65 83,83 1,87,11 8,87 3,26 BbrBv 4,21 LS 3,16 13,5 83,79,41,4 4,82 1,82 BvC 4,11 LS 3,58 13,98 82,44,2,2 3,85 2,62 Cg 4,27 LS 4,92 15,76 79,32,9,1 3,2 4,18 81

82 Suwałki nr EU 23; WISL 15/1 Klasyfikacja gleb leśnych Polski (2): Gleba brunatna właściwa (BRw) wytworzona z gliny zwałowej. WRB (26): Haplic Cambisol Poziom Granica [cm] Barwa górna dolna mokra sucha Ol -1,5 -,5 Ofh -,5 Abr 15 1YR 4/3 1YR 5/2 Bbr YR 4/6 1YR 6/4 C ,5YR 4/6 7,5YR 5/6 IIC YR 4/6 1YR 5/4 G Y 6/4 5Y 8/4 Poziom genetyczny ph Uziarnienie Ił Pył Piasek C N T V [%] [%] [cmol/kg] [%] Ol 31,24 1,24 Ofh 4,27 18,73,92 Abr 3,6 SL 4,93 24,14 7,93 1,43,13 9, 5,29 Bbr 4,1 SL 5,3 22,41 72,29,4,4 4,19 15,5 C 5,9 LS 6,76 7,16 86,8,17,2 5,27 77,22 IIC 7,4 SL 15, 12,94 72,6 2,15,4 26,73 97,34 G 7,5 SL 14,66 26,77 58,57,79,1 18,76 97,23 82

83 Strzałowo nr EU 26; WISL 83/7 Klasyfikacja gleb leśnych Polski (2): Gleba płowa brunatna (Pbr) wytworzona z piasku wodnolodowcowego. WRB (26): Haplic Lixisol Poziom Granica [cm] Barwa górna dolna mokra sucha Ofh -1 Ap 1 2,5Y 4/3 2,5Y 5/2 Eet ,5Y 7/6 2,5Y 8/4 Bt YR 5/6 1YR 6/8 Bbr ,5Y 4/4 2,5Y/6 4 C YR 5/6 1YR 5/8 Poziom genetyczny ph Uziarnienie Ił Pył Piasek C N T V [%] [%] [cmol/kg] [%] Ofh 4,32 29,5,94 Ap 4,44 LS 4,41 1,65 84,94 1,4,9 7,42 36,68 Eet 5,45 LS 2,96 11,9 85,95,12,1 2,42 54,5 Bt 6,8 LS 8,6 11,96 79,98,15,1 7,85 87,9 Bbr 5,3 LS 4,91 12,58 82,51,51,4 4,81 48,48 C 6,9 S 4,22 5,8 89,98,7,1 5,44 87,51 83

84 Białowieża nr EU 212; WISL 7/1 Klasyfikacja gleb leśnych Polski (2): Gleba rdzawa brunatna (RDbr) wytworzona z piasku zwałowego. WRB (26): Epidystric Arenosol Poziom Granica [cm] Barwa górna dolna mokra sucha Ol -3-2 Ofh -2 A 7 2.5Y 3/2 2.5Y 5/2 BvBbr Y 6/3 2.5Y 6/6 BbrC Y 6/1 2.5Y 7/4 C Y 3/3 1YR 5/6 IIC YR 6/2 2.5Y 8/4 Poziom genetyczny ph Uziarnienie Ił Pył Piasek C N T V [%] [%] [cmol/kg] [%] Ol 42,3 1,45 Ofh 3,56 25,13 1,14 A 3,53 LS 3,44 12, 84,56 3,26,19 13,62 8,9 BvBbr 4,58 LS 2,51 11,28 86,21,594,5 2,88 24,87 BbrC 4,58 S 2,13 9,45 88,42,11,1 1,32 85,62 C 7,38 S 2,88 9,22 87,9,6,1 2,11 1, IIC 5,46 SL 1,33 14,12 75,55,4,1 6,34 9,5 84

85 Krucz nr EU 312; WISL 6/8 Klasyfikacja gleb leśnych Polski (2): Gleba bielicowa właściwa (Bw) wytworzona z piasku eolicznego. WRB (26): Thapto Arenosolic Epidystric Arenosol Poziom Granica [cm] Barwa górna dolna mokra sucha Ol -7-4 Of -4-2 Oh -2 AEes 2 7.5YR 5/1 2.5Y 6/3 Bfe YR 6/6 2.5Y 7/6 C YR 7/3 2.5Y 8/6 Ab YR 6/1 2.5Y 8/4 Bb YR 7/6 2.5Y 7/3 II C YR 8/2 2.5Y 8/3 Poziom genetyczny ph Uziarnienie Ił Pył Piasek C N T V [%] [%] [cmol/kg] [%] Ol 41,57 1,32 Of 2,78 39,36 1,29 Oh 2,87 28,98 1,22 AEes 3,35 S 1,57 3,25 95,18 1,22,6 4,8 1,64 Bfe 4,41 S,7 2,22 97,8,39,3 1,76 1,94 C 4,53 S,61 2,31 97,8,14,1,76 23,46 Ab 4,41 S 2,14 5,71 92,15,91,1 1,17 53,57 Bb 5,9 S 1,89 4,25 93,86,8,1,61 82,21 II C 4,48 S 1,62 4,47 93,91,5,1,33 51,23 85

86 Krotoszyn nr EU 322; WISL 44/9 Klasyfikacja gleb leśnych Polski (2): Gleba opadowo glejowa właściwa (OGw) wytworzona z gliny zwałowej. WRB (26): Acric Eutric Stagnosol Poziom Granica [cm] Barwa górna dolna mokra sucha Ol -5-4 Ofh -4 Aa 5 5YR 4/2 5YR 6/2 AaGg 5 2 1YR 6/8 1YR 7/8 Gg YR 5/4 1YR 7/6 GgCgca YR 6/6 1YR 7/6 Cgca YR 4/2 5YR 6/2 Poziom genetyczny ph Uziarnienie Ił Pył Piasek C N T V [%] [%] [cmol/kg] [%] Ol 4,8 44,35 2,39 Ofh 3,3 37, 2, Aa 3,15 L 13,11 46, 4,89 21,47 1,3 17,14 24,62 AaGg 3,42 SL 6,59 21, 72,41 1,2,5 4,74 5,21 Gg 3,89 SCL 27,75 19,76 52,49,31,3 15,11 56,26 GgCgca 4,86 LS 11,28 4,23 84,49,8,1 5,9 96,1 Cgca 7,41 SCL 23,4 23,4 53,2,76,2 36,96 99,73 86

87 Łąck nr EU 326; WISL 53/6 Klasyfikacja gleb leśnych Polski (2): Gleba rdzawa brunatna (RDbr) wytworzona z piasku wodnolodowcowego. WRB (26): Epidystric Arenosol Poziom Granica [cm] Barwa górna dolna mokra sucha Ol -2-1 Ofh -1 ABbr 12 2,5Y 6/1 2,5Y 5/2 BvBbr YR 7/8 2,5Y 6/4 BvC ,5YR 8/8 2,5Y 7/4 C ,5Y 7/3 2,5Y 7/6 IIC ,5YR 4/3 2,5Y 6/6 IIIC ,5Y 7/1 2,5Y 8/4 Poziom genetyczny ph Uziarnienie Ił Pył Piasek C N T V [%] [%] [cmol/kg] [%] Ol 43,73 1,17 Ofh 4,56 22,1 1,8 ABbr 3,46 S 2,9 9,44 88,47 2,29,14 7,12 2,99 BvBbr 4,9 S 2,14 8,66 89,2,41,3 4,19 2,43 BvC 4,2 S 2,9 6,7 91,84,33,2 2,31 6,35 C 4,46 S 2,21 5,3 92,76,27,2 2, 22,83 IIC 7, LS 7,4 1,3 82,93,11,11 5,22 97,2 IIIC 7,38 SL 5,88 19,8 74,32,7,1 4,67 1, 87

88 Chojnów nr EU 45; WISL 1/17 Klasyfikacja gleb leśnych Polski (2): Gleba rdzawa bielicowa (RDb) wytw. z piasku wodnolodowcowego na glinie zwałowej. WRB (26): Dystric Arenosol Poziom Granica [cm] Barwa górna dolna mokra sucha Ol -7-5 Of -5-1 Oh -1 AEes Y 6/1 2.5Y 5/2 BfeBv YR 7/8 2.5Y 6/3 BvC 5 8 5Y 8/6 2.5Y 8/6 C Y 7/1 2.5Y 8/2 IICg N 8/1 2.5Y 8/2 Poziom genetyczny ph Uziarnienie Ił Pył Piasek C N T V [%] [%] [cmol/kg] [%] Ol 43,82 1,69 Of 3,57 38,93 1,5 Oh 3,51 29,53 1,32 AEes 3,62 S 1,19 3,44 95,37 1,53,8 5,24 4,22 BfeBv 4,33 S 1,66 2,83 95,51,53,4 3,17 2,76 BvC 4,31 S 1, 3,24 95,76,25,2 1,83 3,77 C 4,25 S,87 2,69 96,44,14,1 1,4 4,23 IICg 3,75 SL 9,45 16,99 73,56,9,1 7,56 5,12 88

89 Zawadzkie nr EU 513; WISL 116/2 Klasyfikacja gleb leśnych Polski (2): Gleba rdzawa bielicowa (RDb) wytworzona z piasku wodnolodowcowego. WRB (26): Dystric Arenosol Poziom Granica [cm] Barwa górna dolna mokra sucha Ol -8-5 Ofh -5 AEes 15 2,5Y 4/2 2,5Y 5/2 BvBhfe ,5Y 5/6 2,5Y 6/6 Bv ,5Y 6/8 2,5Y 7/6 BvC ,5Y 8/6 2,5Y 8/4 C ,5Y 8/3 2,5Y 8/2 Poziom genetyczny ph Uziarnienie Ił Pył Piasek C N T V [%] [%] [cmol/kg] [%] Ol 3,61 44,51 1,5 Ofh 3,8 4,31 1,7 AEes 3,28 S 1,13 3,97 94,9 1,87,6 9,11 4,94 BvBhfe 3,93 S 1,34 2,52 96,14,83,4 5,44 2,93 Bv 4,3 S,77 2,2 97,21,23,2 2,16 2,69 BvC 4,46 S,,43 99,57,4,1 1,17 2,43 C 4,55 S, 2,33 97,67,3,1,97 2,35 89

90 Szklarska Poręba nr EU 71; WISL 85/13 Klasyfikacja gleb leśnych Polski (2): Gleba brunatna kwaśna (BRk) wytworzona z gliny rezydualnej wytworzonej z granitów. WRB (26): Skeletic Cambic Umbrisol Poziom Granica [cm] Barwa górna dolna mokra sucha Ol -8-7 Ofh -7 AEesBbr 25 1YR 3/2 1YR 4/2 Bbr YR 4/3 1YR 5/3 BbrBhfe YR 3/4 1YR 4/4 C ,5Y 5/6 2,5Y 7/6 Poziom genetyczny ph Uziarnienie Ił Pył Piasek C N T V [%] [%] [cmol/kg] [%] Ol 3,38 43,23 1,82 Ofh 2,86 37,43 1,8 AEesBbr 3,3 L 17,85 46,65 35,5 6,35,36 37,89,89 Bbr 3,37 L 17,85 42,3 4,12 3,17,18 27,25,93 BbrBhfe 3,42 L 13,1 44,38 42,52 4,47,27 34,83,94 C 4,14 SL 4,23 37,19 58,58,54,2 7,96 1,18 9

91 Bielsko nr EU 81; WISL 2/2 Klasyfikacja gleb leśnych Polski (2): Gleba rdzawa bielicowa (RDb) wytworzona z piaskowca karbońskiego. WRB (26): Endogleyic Hyperdystric Regosol Poziom Granica [cm] Barwa górna dolna mokra sucha Ol -5-1 Ofh -1 AE 1 1YR 1/1 1YR 3/2 BfeBv YR 4/3 1YR 4/3 BvC YR 5/6 1YR 6/6 BCg 5 9 1YR 6/6 2.5Y 7/6 Cg YR 6/4 2.5Y 7/6 Poziom genetyczny ph Uziarnienie Ił Pył Piasek C N T V [%] [%] [cmol/kg] [%] Ol 45,7 1,96 Ofh 2,83 4,48 1,9 AE 2,9 SL 12,31 28,11 59,58 6,16,33 56,94 1,47 BfeBv 3,41 SL 12,94 27,97 59,9 3,54,19 28,16 1,13 BvC 3,96 SL 11,56 29,37 59,7 2,88,15 15,83,94 BCg 4,27 SL 9,35 3,44 6,21 2,1,11 1,24 1,12 Cg 4,37 SL 9,44 29,69 6,87 1,1,11 8,35 1,5 91

92 Bircza nr EU 84; WISL 18/4 Klasyfikacja gleb leśnych Polski (2): Gleba gleba brunatna wyługowana (BRwy) wytworzona z gliny rezydualnej wytworzonej z łupków piaszczystych oligoceńskich. WRB (26): Clayic Luvisol Poziom Granica [cm] Barwa górna dolna mokra sucha Ol -2 A 1 2,5Y 5/4 2,5Y 6/6 Bbr 1 7 2,5Y 6/8 2,5Y 8/8 Bbrg 7 1 2,5Y 6/6 2,5Y 7/6 Cg YR 6/8 1YR 7/8 II Cg YR 6/6 1YR 7/6 Poziom genetyczny ph Uziarnienie Ił Pył Piasek C N T V [%] [%] [cmol/kg] [%] Ol 4,24 28,3 1,9 A 4,7 CL 32,26 43,73 24,1 5,4,37 26,55 43,32 Bbr 3,89 C 46,32 35,16 18,52,43,6 28,32 51,7 Bbrg 4,46 SC 5,26 45,28 4,46,45,5 32,45 83,5 Cg 5,21 LS 4,43 9,43 86,14,7,1 5,29 78,44 II Cg 5,36 CL 32,27 47,8 2,65,3,4 23,61 91,6 92

93 Stałe powierzchnie obserwacyjne z drzewostanami sosnowymi są ulokowane na trzech typach gleb. Na SPO Białowieża, Chojnów i Zawadzkie znajdują się gleby rdzawe wytworzone z piasków różnego pochodzenia (wg klasyfikacji WRB 26 Arenosols) na SPO Krucz równie uboga gleba bielicowa wytworzona z piasku eolicznego (Arenosol), natomiast na SPO Strzałowo znacznie bardziej zasobna gleba płowa brunatna wytworzona z piasku wodnolodowcowego (Lixisol). Gleby pod drzewostanami bukowymi są również zróżnicowane pod względem zasobności. Na SPO Gdańsk występuje gleba rdzawa brunatna wytworzona z piasku wodnolodowcowego na glinie zwałowej (Arenosol), a na SPO Bircza znacznie bardziej żyzna gleba brunatna wyługowana wytworzona z gliny rezydualnej powstałej z łupków piaszczystych oligoceńskich (Luvisol). Zróżnicowane są również gleby pod drzewostanami dębowymi. Na SPO Łąck występuje gleba rdzawa brunatna wytworzona z piasku wodnolodowcowego (Arenosol), a na SPO Krotoszyn gleba opadowo glejowa wytworzona z gliny zwałowej. Dosyć podobne pod względem warunków żyznościowych są natomiast gleby pod drzewostanami świerkowymi. Na SPO Suwałki występuje gleba brunatna właściwa wytworzona z gliny zwałowej (Cambisol), na SPO Szklarska Poręba gleba brunatna kwaśna wytworzona z gliny rezydualnej powstałej z granitów (Umbrisol), a na SPO Bielsko gleba rdzawa bielicowa wytworzona z piaskowca karbońskiego o stosunkowo dużej zawartości frakcji iłu (Regosol). 93

94 3.6. Pomiar parametrów meteorologicznych Automatyczne stacje meteorologiczne dostarczają informacje o chwilowych stanach parametrów pogody. Pozwalają na podstawie zarejestrowanych pomiarów monitorować na bieżąco stan pogody, jak i wyciągać wnioski odnoszące się do przebiegu zjawisk długookresowych. Wyniki pomiarów parametrów meteorologicznych rejestrowanych przez 12 stacji automatycznych w 29 r. zestawiono w postaci: dobowych wartości średnich (temperatura i wilgotność względna powietrza na wysokości 2 m nad ziemią, promieniowanie całkowite, prędkość wiatru, kierunek wiatru), maksymalnych (temperatura powietrza, prędkość wiatru), minimalnych (temperatura powietrza) lub sum (opady) (ryciny 1-4). miesięcznych wartości średnich (temperatura i wilgotność powietrza na wysokości 2 m nad ziemią, temperatura gleby na głębokości 5 cm i 5 cm, promieniowanie całkowite) lub sum (opady) (tabela 1). procentowego udziału pomiarów (rejestracja co 1 minut) kierunku wiatru z uwzględnieniem jego prędkości z 16 kierunków: N, NNE, NE, ENE, E, ESE, SE, SSE, S, SSW, SW, WSW, W, WNW, NW, NNW (tabela 2). Średnie temperatury powietrza w kolejnych miesiącach roku niewiele różniły się między stacjami. Różnica między maksymalną i minimalną średnią była najwyższa w kwietniu i wynosiła 6,1 C; w marcu, styczniu i czerwcu od 5,4 C do 4, C; w pozostałych miesiącach od 2,6 C do 1,5 C. W okresie od stycznia do czerwca najwyższe średnie temperatury powietrza notowano na stacji Zawadzkie, a od lipca do grudnia na stacji Łąck-Podgórze. Średnie temperatury gleby na głębokości 5 cm różniły się mniej pomiędzy stacjami w miesiącach zimowych niż w letnich. Różnica między maksymalną i minimalną średnią od stycznia do marca oraz od października do grudnia wynosiła od 1,6 C w lutym do 7,8 w kwietniu. Najwyższe średnie tego parametru notowano w okresie od stycznia do czerwca na stacji Zawadzkie, a w pozostałych miesiącach na stacjach Krotoszyn-Roszki, Chojnów- Dobiesz i Krucz-Kruczlas. Najniższe średnie dla większości miesięcy występowały w Białowieży-Czerlonce. Średnie temperatury gleby na głębokości 5 cm, podobnie jak w przypadku pomiarów na głębokości 5 cm, niewiele różniły się pomiędzy stacjami w miesiącach zimowych, natomiast wykazywały większe różnice w miesiącach letnich. Porównując temperatury z tej samej stacji i tego samego miesiąca potwierdza się zależność zaobserwowana w poprzednim sezonie, że w miesiącach zimowych temperatury z głębokości 5 cm są wyższe niż temperatury z 94

95 głębokości 5 cm, natomiast w miesiącach letnich odwrotnie: temperatury z głębokości 5 cm są niższe niż temperatury z głębokości 5 cm. różnice wynoszą od 2, C do nawet 4,1 C (stacja Kruczlas w czerwcu). Najwyższe średnie notowano w pierwszej połowie roku na stacji Zawadzkie, a w drugiej na stacji Dobiesz. Najniższe średnie dla większej części roku na stacji Czerlonka. Suma opadów z całego okresu pomiarowego zawierała się w przedziale wartości od 328,9 mm (Kruczlas), poprzez 352, mm (Czerlonka), 68,8 mm (Podgórze), 869,3 (Krotoszyn), 915,3 mm (Zawadzkie), 1353,3 mm (Salmopol) do 1533,3 mm (Wyspowo). Ze stacji Dobiesz brak było danych. Miesięczna suma opadów poniżej 1 mm wystąpiła w lutym na stacji Salmopol, od kwietnia do czerwca na stacji Czerwonka, także w kwietniu na stacji Kruczlas, Podgórze, Krotoszyn i Zawadzkie oraz w czerwcu na stacji Kruczlas. Wartości tego parametru wyższe niż 1 mm wystąpiły od stycznia do maja na stacji Wyspowo, od maja do grudnia na stacji Salmopol, w czerwcu, lipcu i październiku na stacji Krotoszyn i Zawadzkie. Na stacji Wyspowo odnotowano obfity opad w miesiącach lipcu i październiku. W lipcu również wysoka średnia cechowała stację Podgórze. Najwyższa średnia opadów ze wszystkich stacji wystąpiła w lipcu, a najniższa we wrześniu. Maksymalne dobowe sumy opadów przypisane stacji osiągały wartości od 13,8 mm w styczniu na stacji Czerlonka, poprzez 17,9 mm w sierpniu na stacji Kruczlas, 32,4 mm w sierpniu na stacji Dobiesz, 37,9 mm w sierpniu na stacji Podgórze, 39, mm w czerwcu na stacji Krotoszyn, do 44,8 mm w czerwcu na stacji Zawadzkie, 45,7 mm w lipcu na stacji Wyspowo oraz 51,7 mm w czerwcu na stacji Salmopol. Średnia wilgotność względna z całego okresu pomiarowego zawierała się w przedziale wartości od 59,1% (Dobiesz) do 84,5% (Wyspowo). Średnią miesięczną wilgotność względną poniżej 75% notowano w kwietniu, maju i sierpniu na wszystkich stacjach; ponadto w lutym, marcu i wrześniu na stacji Dobiesz, oraz w lipcu i wrześniu na stacji Salmopol. Wartości tego parametru bliskie i wyższe niż 9% wystąpiły w styczniu, lutym oraz od października do grudnia na stacji Wyspowo, Kruczlas i Podgórze; w październiku, listopadzie i grudniu na stacji Czerwonka, a tylko w październiku na stacjach Krotoszyn i Zawadzkie. Średnie promieniowanie całkowite z całego okresu pomiarowego zawierało się w przedziale wartości od 3,6 W/m 2 (Czerlonka), poprzez 76,8 W/m 2 (Dobiesz), 87,9 W/m 2 (Salmopol), 91,9 W/m 2 (Zawadzkie), 1,3 W/m 2 (Wyspowo), 16,2 W/m 2 (Kruczlas), 16,9 W/m 2 (Krotoszyn) do 19,1 W/m 2 (Podgórze). 95

96 Średnie miesięczne promieniowanie całkowite poniżej 7 W/m 2 notowano w styczniu, lutym, marcu oraz od października do grudnia na wszystkich stacjach oprócz stacji Zawadzkie, ponadto w czerwcu i we wrześniu na stacji w Czerlonce. Wartości tego parametru wyższe niż 16 W/m 2 wystąpiły od kwietnia do sierpnia na stacjach Wyspowo, Kruczlas, Podgórze, Krotoszyn, a także w kwietniu, maju i lipcu na stacjach Salmopol i Zawadzkie. Na stacji Czerlonka średnie wartości promieniowania w kolejnych miesiącach były najniższe w porównaniu z innymi stacjami, najwyższa wartość, która wystąpiła w maju wyniosła zaledwie 76,1 W/m 2. Prędkość i kierunek wiatru. Ogółem zarejestrowano 5256 pomiarów prędkości i kierunku wiatru na każdej z 8 stacji meteorologicznych, które funkcjonowały przez cały rok 29 oraz od 1656 do pomiarów na 4 stacjach uruchomionych we wrześniu 29 roku. Najrzadziej wietrzną pogodę rejestrowano na stacji Czerlonka (34,% wszystkich pomiarów), a najczęściej na stacji Wyspowo (82,2% wszystkich pomiarów). Dotyczy to stacji, na których pomiary wykonywano przez cały rok. W grupie 4 stacji, na których mierzono wiatr od września najrzadziej wietrzną pogodę zarejestrowano w Krutyni (66,% pomiarów), zaś najczęściej w Łodzince (97,6). Na stacjach rejestrowane są kierunki wiejących wiatrów, wyrażone w stopniach, od do 36. W analizie wyników uwzględniono 16 kierunków wiatrów. Oprócz czterech podstawowych: północny (N), wschodni (E), południowy (S), zachodni (W), także północnowschodni (NE), południowo-wschodni (SE), południowo-zachodni (SW) i północno-zachodni (NW) oraz pośrednie: NNE, ENE, ESE, SSE, SSW, WSW, WNW, NNW. Na podstawie średnich prędkości wiatru i ilości zarejestrowanych wystąpień wiatru wiejącego z danego kierunku sporządzono wykresy róży wiatrów. Przeważające kierunki, z których wiały silne wiatry typowe dla poszczególnych stacji zamieszczono w tabeli 2. Dominowały wiatry zachodnie i południowo zachodnie (8 stacji). Południowe i południowo-wschodnie przeważały na dwóch stacjach, a na kolejnych dwóch północne. Wątpliwości budzą wskazania kierunku wiatru na stacji Suwałki-Hańcza odchylające się w bardzo wąskim zakresie od kierunku północnego. Takie wyniki mogły pochodzić z nieprawidłowo funkcjonującego wiatromierza i należy je traktować z ostrożnością. Podsumowując dla miesięcy okresu wegetacyjnego, czyli od kwietnia do października: Stacje, na których wystąpiły najniższe temperatury w tym okresie, to Salmopol i Czerlonka. Stacje, na których zarejestrowano najwyższe temperatury, to Podgórze i Zawadzkie. Stacje, na których wystąpiły najwyższe opady, to Salmopol i Wyspowo. 96

97 Stacje, na których zarejestrowano najmniej opadów, to Czerlonka i Kruczlas. Na przeważającej liczbie stacji dominowały wiatry zachodnie i południowo-zachodnie. Najwyższą prędkość maksymalną wiatru (32,8 m/s) oraz najwyższą średnią prędkość zarejestrowano 3 września na stacji w Strzałowie-Krutyni. Rok 29 był okresem rozruchowym dla czterech z 12 automatycznych stacji meteorologicznych wchodzących w skład sieci monitoringu intensywnego. Stąd niepełne i nie do końca porównywalne dane. Pełniejsze opracowanie kompletnych danych będzie możliwe już w roku 21. Tabela 2. Procentowy udział pomiarów z wiatrem - stacje meteorologiczne na SPO MI - 29 r. Stacja Okres pomiarów Liczba pomiarów ogółem z wiatrem % Dominujące kierunki wiatru Białowieża-Czerlonka , WSW SSW Bielsko-Salmopol , WNW Bircza-Łodzinka ,6 SSW E Chojnów-Dobiesz ,6 W Gdańsk-Wyspowo ,2 N ESE WNW Krotoszyn-Roszki ,4 SW Krucz-Kruczlas ,2 SSW ENE Łąck-Podgórze ,5 SE Strzałowo-Krutyń , S-SSE Suwałki-Hańcza ,4 N Szklarska Poręba-Jakuszyce ,3 SW Zawadzkie-Zawadzkie ,8 W WNW 97

98 Tabela 1. Średnie wartości miesięczne temperatury powietrza i gleby, wilgotności i promieniowania oraz miesięczne sumy opadów - stacje meteorologiczne na SPO MI- 29 r. Stacja Miesiąc I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Temp. +2 m [ C] Wyspowo -1, -,7 2,4 9, 12, 14,5 19, 18,2 14,6 7, 6,2 -,8 Kruczlas -2,9 -,3 3,8 1,6 13, 15,5 19, 18,9 14,9 7,7 6,3 -,4 Podgórze -2,6,1 3,4 1,6 14,1 16,8 2,6 19,4 15,9 7,7 6,4,1 Dobiesz -3, -,2 2,1 9,8 13,1 17,2 19,4 17,6 15,2 6,1 4,7-1,9 Czerlonka -3,4-1,1 -,5 6,3 13, 14,9 13,8 6,8 4,3-1,9 Salmopol -1, -,7 1,1 9,7 12,3 13,9 18,2 17,5 14,2 6,5 5,3 -,6 Średnia -2,3 -,5 2,1 9,4 12,9 15,5 19,2 18,3 14,8 7, 5,5 -,9 Temp. -5 cm [ C] Wyspowo -,1, 1,5 8,1 11,9 14,7 18, 16,9 13,1 6,9 5,2 2,4 Kruczlas -,7,5 4,1 8,9 12,4 15,7 19,2 17,7 14,6 9,4 6,7 2,8 Podgórze -2,1 -,2 3, 11, 15,1 16,9 21,2 19,9 15,9 8,1 5,2 1,5 Dobiesz, 1,1 2,8 1,9 15,1 18,9 22,4 2,5 18, 9,3 6, 3,2 Czerlonka -,7,2,3 5,4 1,6 13,2 11,9 7, 4,3 1,6 Salmopol 1, 1,,9 6,9 11,3 14,6 18,4 16,5 13,1 7,3 5, 3,1 Średnia -,4,4 2,1 8,5 12,7 15,7 19,9 18,3 14,4 8, 5,4 2,4 Temp. -5 cm [ C] Wyspowo 1,7 1,4 2,2 6,6 1,3 13, 16, 15,7 13,2 8,7 6,7 4,6 Kruczlas 1,8 2, 4,1 7,3 1,3 13,4 17,2 16,5 14,7 11,1 8,4 5,5 Podgórze,8 1,1 3,4 9,2 13,8 15,6 19,5 19,1 16,3 1,7 7,2 4,5 Dobiesz 2,2 2,4 3,3 8,9 12,6 16,3 2,3 19,6 18,1 11,5 8, 5,6 Czerlonka 1,5 1,4 1,4 4, 8,5 11,5 12,6 8,9 6,2 3,9 Salmopol 2,6 2,3 1,6 5,4 9,7 12,8 16,3 16, 13,8 1,5 7,3 6, Średnia 1,8 1,8 2,7 6,9 1,9 13,8 17,9 17,4 14,8 1,2 7,3 5, Wilgot. +2 m [%] Wyspowo 87,5 89,8 85,7 69,4 75,4 81,7 81,8 79,7 85,8 9,6 9,8 95,6 Kruczlas 89,9 9,7 83,9 67,8 72,9 79,4 79,9 75,4 82,6 9,7 89,4 92,3 Podgórze 92,6 92,4 87, 66,4 73,2 83,2 82,3 78,8 83,3 91,8 91,5 9,4 Dobiesz 65,6 61,4 53,6 32,5 44,2 53,4 46,8 49,4 44,3 86,7 87,2 83,5 Czerlonka 87,3 87,8 79,9 61,4 7,2 83,5 84,3 9,7 94,1 96,2 Salmopol 77,9 8,9 77,7 6,8 67, 76,6 69,4 72,3 77,7 84,1 77,5 75,8 Średnia 83,5 83,8 78, 59,7 67,2 76,3 72,1 71,1 76,3 89,1 88,4 89, Promieniowanie [W/m 2 ] Wyspowo 7,5 21,6 55,9 189,8 22,4 189,9 188,7 184,5 14,1 41,8 13,3 3,9 Kruczlas 2, 21,3 66,8 194,5 189,9 169,9 2,4 191,4 138,1 48,1 25,1 8,5 Podgórze 19,4 3,4 68,8 25,6 21,9 181,2 24,7 184,6 136,8 42,4 24,5 9,1 Dobiesz 7,6 9,4 39,8 134,5 141,9 112,7 148, 155,8 125,7 28, 13,5 4,9 Czerlonka 2,5 4,2 24,3 73,5 76,1 63,9 35,5 15,2 7,4 2,9 Salmopol 13, 16,7 36,9 184, 166,7 118,3 189,8 147,4 12,7 39,1 3,3 1,3 Średnia 11,7 17,3 48,8 163,7 163,2 139,3 186,3 172,7 17,2 35,8 19, 6,6 Suma opadów [mm] Wyspowo 127,8 181,4 119,1 164,8 224,7 96,7 18,7 72,2 86,2 134,2 62,6 82,9 Kruczlas 16,2 31,1 48,6 1,1 44,7 8,5 45,3 3,1 27,5 3,9 22,6 22,3 Podgórze 17,8 32,2 62,3,9 51,9 75,6 126,7 73,9 21,1 62, 46,3 38,1 Dobiesz,,,,1,1 1,2 61,4 54,3 1,3,2,1,1 Czerlonka 35,2 3,3 6,7 5,8 9,7,6 2,8 83,3 53,8 51,8 Salmopol 79,2 8,2 76,3 65,7 17,9 195,4 163,7 135,2 71,8 217,5 13,9 11,5 Średnia 46, 47,2 61,2 39,7 73,2 63, 115,6 73,1 39,6 88, 52,7 49,5 98

99 Tabela 1 cd. Średnie wartości miesięczne temperatury powietrza i gleby, wilgotności i promieniowania oraz miesięczne sumy opadów - stacje meteorologiczne na SPO MI- 29 r. Stacja Miesiąc I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Temp. +2 m [ C] Roszki -3,4-1, 3, 1,8 12,2 14,3 18,6 17,9 14, 6,5 4,6-2,5 Zawadzkie 1,1,4 4,9 12,4 14, 17,9 19,5 18,4 13,9 5,3 6,3-1,8 Hańcza 13,7 5, 3,4-2,9 Krutyń 13,2 5,4 3,6-2,3 Jakuszyce 1,6 4,3 3, -3,7 Łodzinka 14,6 7,4 4,8-1,2 Średnia -1,2 -,3 4, 11,6 13,1 16,1 19,1 18,1 13,3 5,6 4,3-2,4 Temp. -5 cm [ C] Roszki -,2,6 3,8 11,8 15,3 16,9 21,6 2,5 15,9 9, 5,2 2, Zawadzkie 2, 1,4 5,2 13,2 15,3 19, 2,7 19,3 14,4 6,7 5,6 1,6 Hańcza 14,8 6,1 3,5,7 Krutyń 14,6 7,7 4,5 1,9 Jakuszyce 1,6 5,5 3,3 1,3 Łodzinka 15,1 8,8 5,3 3, Średnia,9 1, 4,5 12,5 15,3 17,9 21,2 19,9 14,2 7,3 4,6 1,7 Temp. -5 cm [ C] Roszki 2, 1,9 3,8 9,3 12,8 14,6 18,7 18,9 16,4 11,5 7,9 4,9 Zawadzkie 1,8 2,7 5,3 11,8 13,9 16,9 19,5 18,7 15,5 9,6 7,2 4,5 Hańcza 15,3 8,5 5,1 2,8 Krutyń 15,5 1,3 6,7 4,2 Jakuszyce 1,5 8, 5,4 4,5 Łodzinka 15,1 11, 7,3 5,4 Średnia 1,9 2,3 4,6 1,6 13,4 15,8 19,1 18,8 14,7 9,8 6,6 4,4 Wilgot. +2 m [%] Roszki 88,2 88,1 81,8 61,2 69,6 79,9 77,5 76, 82,1 9,2 84, 84,6 Zawadzkie 89,9 88, 79, 61,6 73,1 81,5 77,8 76,7 82,6 9,6 89,5 86,5 Hańcza 8,6 9,5 92,6 9,6 Krutyń 82, 88,9 91,7 89,8 Jakuszyce 87,7 93,6 92,6 93, Łodzinka 79,3 86,6 86,2 84,6 Średnia 89,1 88,1 8,4 61,4 71,4 8,7 77,7 76,3 82,4 9,1 89,5 88,2 Promieniowanie [W/m 2 ] Roszki 13,8 2,1 63,7 27,4 23,8 166,8 216, 189,9 124,1 42,5 25,7 8,6 Zawadzkie 19,1 21,3 82,6 171,4 162,6 151,7 183, 151,5 12,3 3,3 19,3 8,3 Hańcza 124,7 41,6 17,7 8,5 Krutyń 88,6 32,7 12,9 3,8 Jakuszyce 112,2 37,8 19,8 7,4 Łodzinka 144,7 63, 41,1 18,8 Średnia 16,5 2,7 73,1 189,4 183,2 159,2 199,5 17,7 116,1 41,3 22,7 9,2 Suma opadów [mm] Roszki 17, 49,4 61,3 3, 78,9 139,4 114,1 59,3 89,7 127,3 62, 67,9 Zawadzkie 15,3 96,1 63,1 8,6 7,4 15,1 15,8 67,8 51,7 152,2 96,2 38, Hańcza 15,1 121,1 54,2 33,9 Krutyń 13,6 68,8 44,9 45,8 Jakuszyce 15,9 11,3 53,6 57,2 Łodzinka 8,5 133,1 55,9 33,8 Średnia 16,2 72,8 62,2 5,8 74,7 144,8 11, 63,6 32,4 117,3 61,1 46,1 99

100 Temperatura [ C] Temperatura [ C] Temperatura [ C] Wyspowo (RDLP Gdańsk) I I II III IV V V VI VII VIIIVIII IX X XI XII XII Miesiące Podgórze (RDLP Łódź) I I II III IV V V VI VII VIIIVIII IX X XI XII XII Miesiące Czerlonka (RDLP Białystok) I I II III IV V V VI VII VIIIVIII IX X XI XII XII Miesiące Opady [mm] Opady [mm] Opady [mm] Temperatura [ C] Temperatura [ C] Temperatura [ C] Kruczlas (RDLP Piła) I I II III IV V V VI VII VIIIVIII IX X XI XII XII Miesiące Dobiesz (RDLP Warszawa) I I II III IV V V VI VII VIIIVIII IX X XI XII XII Miesiące Salmopol (RDLP Katowice) I I II III IV V V VI VII VIIIVIII IX X XI XII XII Miesiące Opady [mm] Opady [mm] Opady [mm] Suma dobowa opadu T Tmin Tmax Temperatura [ C] Roszki (RDLP Poznań) I I II III IV V V VI VII VIIIVIII IX X XI XII XII Miesiące Opady [mm] Temperatura [ C] Zawadzkie (RDLP Katowice) I I II III IV V V VI VII VIIIVIII IX X XI XII XII Miesiące Opady [mm] Temperatura [ C] Temperatura [ C] Hańcza (RDLP Białystok) I I II III IV V V VI VII VIIIVIII IX X XI XII XII Miesiące Jakuszyce (RDLP Wrocław) I I II III IV V V VI VII VIIIVIII IX X XI XII XII Miesiące Opady [mm] Opady [mm] Temperatura [ C] Temperatura [ C] Krutyńo (RDLP Olsztyn) I I II III IV V V VI VII VIIIVIII IX X XI XII XII Miesiące Łodzinka (RDLP Krosno) I I II III IV V V VI VII VIIIVIII IX X XI XII XII Miesiące Suma dobowa opadu T Tmin Tmax Opady [mm] Opady [mm] Rycina 1. Średnie dobowe i ekstremalne temperatury powietrza (mierzone na wys. 2 metrów nad ziemią) oraz dobowe sumy opadów atmosferycznych mierzone na stacjach meteorologicznych monitoringu lasu - 29 rok 1

101 12 1 Wyspowo (RDLP Gdańsk) Kruczlas (RDLP Piła) 6 5 Wilgotność [%] Prom. [W/m2] Wilgotność [%] Prom. [W/m2] I I II III III IV V V VI VII VII VIII IX X X XI XII XII Miesiące W P I I II III III IV V V VI VII VII VIII IX X X XI XII XII Miesiące W P 12 1 Podgórze (RDLP Łódź) Dobiesz (RDLP Warszawa) 6 5 Wilgotność [%] Prom. [W/m2] Wilgotność [%] Prom. [W/m2] I I II III III IV V V VI VII VII VIII IX X X XI XII XII Miesiące W P I I II III III IV V V VI VII VII VIII IX X X XI XII XII Miesiące W P 12 1 Czerlonka (RDLP Białystok) Salmopol (RDLP Katowice) 6 5 Wilgotność [%] Prom. [W/m2] Wilgotność [%] Prom. [W/m2] I I II III III IV V V VI VII VII VIII IX X X XI XII XII Miesiące W P I I II III III IV V V VI VII VII VIII IX X X XI XII XII Miesiące W P 12 1 Roszki (RDLP Poznań) Zawadzkie (RDLP Katowice) 6 5 Wilgotność [%] Prom. [W/m2] Wilgotność [%] Prom. [W/m2] I I II III III IV V V VI VII VII VIII IX X X XI XII XII Miesiące W P I I II III III IV V V VI VII VII VIII IX X X XI XII XII Miesiące W P 12 1 Hańcza (RDLP Białystok) Krutyń (RDLP Olsztyn) 6 5 Wilgotność [%] Prom. [W/m2] Wilgotność [%] Prom. [W/m2] I I II III III IV V V VI VII VII VIII IX X X XI XII XII Miesiące W P I I II III III IV V V VI VII VII VIII IX X X XI XII XII Miesiące W P 12 1 Jakuszyce (RDLP Wrocław) Łodzinka (RDLP Krosno) 6 5 Wilgotność [%] Prom. [W/m2] Wilgotność [%] Prom. [W/m2] I I II III III IV V V VI VII VII VIII IX X X XI XII XII Miesiące W P I I II III III IV V V VI VII VII VIII IX X X XI XII XII Miesiące W P Rycina 2. Wilgotność względna powietrza na wysokości 2m oraz całkowite promieniowanie padające, mierzone na stacjach meteorologicznych monitoringu lasu - 29 rok 11

102 2 Wyspowo (RDLP Gdańsk) 36 2 Kruczlas (RDLP Piła) 36 Prędkość [m/s] Kierunek [ ] Prędkość [m/s] Kierunek [ ] I I II III III IV V V VI VI VII VIIIVIII IX X X XI XII XII Miesiące I I II III III IV V V VI VI VII VIIIVIII IX X X XI XII XII Miesiące 2 Podgórze (RDLP Łódź) 36 2 Dobiesz (RDLP Warszawa) 36 Prędkość [m/s] Kierunek [ ] Prędkość [m/s] Kierunek [ ] I I II III III IV V V VI VI VII VIIIVIII IX X X XI XII XII Miesiące I I II III III IV V V VI VI VII VIIIVIII IX X X XI XII XII Miesiące 2 Czerlonka (RDLP Białystok) 36 2 Salmopol (RDLP Katowice) 36 Prędkość [m/s] Kierunek [ ] Prędkość [m/s] Kierunek [ ] I I II III III IV V V VI VI VII VIIIVIII IX X X XI XII XII Miesiące I I II III III IV V V VI VI VII VIIIVIII IX X X XI XII XII Miesiące Prędk.wiatru Prędk.wiatru max. Kier.wiatru 2 Roszki (RDLP Poznań) 36 2 Zawadzkie (RDLP Katowice) 36 Prędkość [m/s] Kierunek [ ] Prędkość [m/s] Kierunek [ ] I I II III III IV V V VI VI VII VIIIVIII IX X X XI XII XII Miesiące I I II III III IV V V VI VI VII VIIIVIII IX X X XI XII XII Miesiące 2 Hańcza (RDLPBiałystok) 36 2 Krutyń (RDLP Olsztyn) 36 Prędkość [m/s] Kierunek [ ] Prędkość [m/s] Kierunek [ ] I I II III III IV V V VI VI VII VIIIVIII IX X X XI XII XII Miesiące I I II III III IV V V VI VI VII VIIIVIII IX X X XI XII XII Miesiące 2 Jakuszyce (RDLP Wrocław) 36 2 Łodzinka (RDLP Krosno) 36 Prędkość [m/s] Kierunek [ ] Prędkość [m/s] Kierunek [ ] I I II III III IV V V VI VI VII VIIIVIII IX X X XI XII XII Miesiące I I II III III IV V V VI VI VII VIIIVIII IX X X XI XII XII Miesiące Prędk.wiatru Prędk.wiatru max. Kier.wiatru Rycina 3. Prędkość średnia, dobowa i maksymalna oraz kierunek wiatru mierzone na stacjach meteorologicznych monitoringu lasu - 29 rok 12

103 N NNE NE ENE E ESE SE SSE S SSW SW WSW W WNW NW NNW Białowieża-Czerlonka N NN E NE EN E E ES E SE SS E S SS W S W W S W W W N W N W NN W Chojnów-Dobiesz N NNE NE ENE E ESE SE SSE S SS W SW WS W W WN W NW NN W Gdańsk-Wyspowo N NN E NE ENE E ESE SE SSE S SS W SW WS W W WN W NW NN W Bircza-Łodzinka N NNE NE ENE E ESE SE SSE S SSW SW WSW W WNW NW NNW Krotoszyn-Roszki N NNE NE ENE E ESE SE SSE S SSW SW WS W W WN W NW NNW Krucz-Kruczlas Rycina 4. Róża wiatrów mierzonych na automatycznych stacjach meteorologicznych MI w roku 29.

104 14 4,5 9 13,5 18 N NNE NE ENE E ESE SE SSE S SS W SW WS W W WN W NW NN W Łąck-Podgórze N NN E NE EN E E ESE SE SSE S SS W SW WS W W WN W NW NN W Bielsko-Salmopol N NN E NE EN E E ES E SE SS E S SS W SW WS W W WN W NW NN W Strzałowo-Krutyń N NNE NE ENE E ESE SE SSE S SS W SW WS W W WN W NW NN W Suwałki-Hańcza N NN E NE EN E E ES E SE SS E S SS W SW WS W W WN W NW NN W Zawadzkie N NN E NE EN E E ES E SE SS E S SS W SW WS W W WN W NW NN W Szklarska Poręba-Jakuszyce Rycina 4 cd. Róża wiatrów mierzonych na automatycznych stacjach meteorologicznych MI w roku 29.

105 3.7. Poziom koncentracji NO 2 i SO 2, NH 3, O 3 w powietrzu na SPO MI w roku 29 Głównymi źródłami zanieczyszczeń powietrza są: spalanie paliw stałych i płynnych, transport drogowy, hutnictwo, produkcja ceramiki, przemysł nawozowy, spalanie odpadów, rolnictwo i inne rodzaje działalności człowieka. Oprócz tego znaczny udział w globalnych emisjach mają źródła naturalne: np. wybuchy wulkanów, rozkład biomasy, wyładowania atmosferyczne. Do puli zanieczyszczeń emitowanych wymienionymi drogami dołączają substancje powstające w wyniku transformacji atmosferycznych. Organizmy roślinne w większym stopniu niż zwierzęce są podatne na uszkodzenia z powodu występowania w powietrzu takich gazów jak tlenki siarki, amoniak, ozon. Chociaż wrażliwość na bezpośrednie oddziaływanie tlenków azotu jest mniejsza niż na wymienione wyżej gazy, to jednak NO 2 działa jako prekursor ozonu troposferycznego, pośrednio zwiększając obciążenie atmosfery zanieczyszczeniami pochodzenia fotochemicznego. Tlenki siarki i azotu w atmosferze, w interakcji z amoniakiem i ozonem są źródłem kwaśnych opadów powodujących bezpośrednio i pośrednio uszkodzenia roślin. Wyniki badań Średnie miesięczne wartości stężeń dwutlenku siarki przedstawiono na rycinie 1. Wahania stężeń SO 2 pomiędzy poszczególnymi miesiącami były znaczące. Średnie miesięczne mieściły się w przedziale,51 3,32 μg m -3 m-c -1. Średnie za okres lipiecgrudzień wskazują, że stężenia układały się w porządku malejącym dla nadleśnictw: Zawadzkie > Bielsko > Chojnów > Krucz > Łąck > Gdańsk > Białowieża Z reguły stężenia średnie dla okresu listopad-grudzień były wyższe niż dla pełnego okresu pomiarów. Układały się w porządku malejącym: Krotoszyn > Bielsko > Bircza > Chojnów > Zawadzkie > Krucz > Gdańsk, Strzałowo > Szklarska Poręba > Łąck > Suwałki > Białowieża. Rozporządzenie Ministra Środowiska (Rozporządzenie 28) określa poziom dopuszczalny SO 2 ze względu na ochronę roślin dla roku kalendarzowego i pory zimowej na 2 μg m -3. Z uwagi na niepełny rok prowadzonych pomiarów nie można odnieść się do poziomu dopuszczalnego, jednak stwierdzone średnie dla miesięcy, dla okresu badań i dla dwumiesięcznych okresów są kilkukrotnie niższe niż poziom dopuszczony Rozporządzeniem. Średnie miesięczne wartości stężeń dwutlenku azotu przedstawia rycinie 2. Średnie miesięczne mieściły się w przedziale,75 13,3 μg m-3 m-c-1. Średnie za okres lipiec-grudzień wskazują, że stężenia układały się w porządku malejącym dla Nadleśnictw: Chojnów > Zawadzkie > Łąck > Bielsko > Krucz > Gdańsk > Białowieża 15

106 Stężenia średnie dla miesięcy zimowych (listopad - grudzień) były wyższe niż dla pełnego okresu pomiarów. Układały się w porządku malejącym: Zawadzkie > Chojnów > Łąck > Krotoszyn > Krucz > Gdańsk > Bielsko > Szklarska Poręba > Strzałowo > Suwałki > Bircza > Białowieża. Poziom dopuszczalny tlenków azotu, określony został dla roku kalendarzowego ze względu na ochronę roślin Rozporządzeniem Ministra Środowiska (Rozporządzenie 28) na poziomie 3 μg m -3. Średnie dla miesięcy, dla okresu badań i dla dwumiesięcznego okresu zimowego są znacząco niższe niż poziom dopuszczony Rozporządzeniem, choć podobnie jak w przypadku innych badanych zanieczyszczeń, okres badań nie zezwala na wiążące odniesienie się do poziomu dopuszczalnego. Średnie miesięczne wartości stężeń amoniaku przedstawia rycina 3. Średnie miesięczne mieściły się w przedziale,45 4,98 μg m -3 m-c -1. Średnie za okres lipiecgrudzień są na wszystkich badanych powierzchniach zbliżone, a nieco niższe w położeniu górskim, w Nadleśnictwie Bielsko. Stężenia średnie dla miesięcy zimowych (listopad - grudzień) były bardziej zróżnicowane niż dla pełnego okresu pomiarów. Układały się w porządku malejącym: Białowieża > Krotoszyn > Zawadzkie > Gdańsk > Krucz > Chojnów > Łąck > Bielsko > Bircza > Szklarska Poręba > Strzałowo. Stwierdzone w listopadzie 29 roku wysokie stężenie NH 3 w Nadleśnictwie Suwałki pochodziło z lokalnego źródła gospodarskiego i nie zostało uwzględnione w opracowaniu. Średnie miesięczne wartości stężeń ozonu przedstawia rycina 4. Miesięczne stężenia -1 O 3 wynosiły od 28,4 do 146,9 μg m -3 m-c i były wyraźnie wyższe w cieplejszych miesiącach: lipcu i sierpniu niż we wrześniu. W październiku na wszystkich powierzchniach odnotowano spadek stężeń ozonu. Aż do końca okresu pomiarowego utrzymywały się poziomy stężeń ozonu powyżej 5, 6 i 7 w Nadleśnictwie Gdańsk oraz w górskich położeniach (Nadleśnictwo Bielsko i Szklarska Poręba). Ze względu na zróżnicowane warunki (wysokość n.p.m., odległość od siedzib ludzkich itp.) pomiędzy stacją meteorologiczną a powierzchnią leśną w Nadleśnictwie Bielsko prowadzono równoległe badania w obu lokalizacjach. Punkt pomiarowy oznaczony jako Bielsko L znajduje się na otwartej przestrzeni w pobliżu leśnej powierzchni obserwacyjnej, na wysokości ok. 1 m n.p.m. i tam stężenia ozonu były w każdym z badanych miesięcy najwyższe, przekraczające latem 14 μg m -3 m-c -1. Najniższe średnie stężenie w badanym okresie wystąpiło w Nadleśnictwie Białowieża. Rozporządzenie Ministra Środowiska (Rozporządzenie 28) definiuje poziom docelowy O 3 ze względu na ochronę roślin dla sezonu wegetacyjnego (od 1 kwietnia do 31 lipca) dla roku 21 jako 18 μg m -3 h -1, wyrażony jako AOT 4. Metoda 16

107 pasywna stosowana w monitoringu lasów nie pozwala na wyliczenie AOT 4, opartego na pomiarach stężeń godzinowych. Ponieważ pomiary pasywne, jak pokazują wyniki badań na terenie Europy (Sanz i in., 27), przynoszą wyniki znacząco skorelowane w dłuższych przedziałach czasowych z pomiarami automatycznymi, metoda pasywna powinna być stosowana na terenach leśnych, gdzie nie jest możliwe monitorowanie ciągłe. Badania koncentracji gazowych zanieczyszczeń powietrza wskazują, że wśród powierzchni leśnych intensywnego monitoringu największe stężenia ozonu występują w Nadleśnictwach Bielsko, Szklarska Poręba i Gdańsk. Najbardziej obciążone emisjami NO 2 są Nadleśnictwa Chojnów, Zawadzkie, Łąck i Krotoszyn, zaś emisjami SO 2 Nadleśnictwa Bielsko i Krotoszyn. Najniższe poziomy koncentracji NO 2, SO 2 oraz O3 stwierdzono w Nadleśnictwie Białowieża. 3,5 SO2 3, 2,5 2, 1,5 1,,5, Gdańsk Suwałki Strzałowo Białowieża Krucz Krotoszyn Łąck Chojnów Zawadzkie Szk. Poręba Bielsko L Bielsko M Bircza lipiec wrzesień październik listopad grudzień śr lipiec-grudzień śr zima Rycina 1. Średnie wartości stężeń [μg m -3 ] SO 2 w powietrzu na SPO IM w 29 roku. 14, NO2 12, 1, 8, 6, 4, 2,, Gdańsk Suwałki Strzałowo Białowieża Krucz Krotoszyn Łąck Chojnów Zawadzkie Szk. Poręba Bielsko L Bielsko M Bircza lipiec wrzesień październik listopad grudzień śr lipiec-grudzień śr zima Rycina 2. Średnie wartości stężeń [μg m -3 ] NO 2 w powietrzu na SPO IM w 29 roku. 17

108 5, 4,5 4, 3,5 3, 2,5 2, 1,5 1,,5, (7,93) NH3 Gdańsk Suwałki Strzałowo Białowieża Krucz Krotoszyn Łąck Chojnów Zawadzkie Szk. Poręba Bielsko L Bielsko M Bircza lipiec sierpień wrzesień październik listopad grudzień śr cały okres śr zima Rycina 3. Średnie wartości stężeń [μg m -3 ] amoniaku w powietrzu na SPO IM w 29 roku. 16, O3 14, 12, 1, 8, 6, 4, 2,, Gdańsk Białowieża Krucz Łąck Chojnów Zawadzkie Szk. Poręba Bielsko L Bielsko M lipiec sierpień wrzesień październik śr lipiec-październik Rycina 4. Średnie wartości stężeń [μg m -3 ] ozonu w powietrzu na SPO IM w 29 roku. 18

109 3.8. Badania roztworów glebowych Spośród wielu czynników kształtujących skład chemiczny roztworów glebowych, pierwotnym i jednym z najistotniejszych są fizykochemiczne właściwości samej gleby. W badanych roztworach pobranych w listopadzie 29 roku ph wynosiło do 4,2 do 6,4 na głębokości 25 cm oraz od 4,4, do 7,1 na głębokości 5 cm. Najbardziej kwaśne roztwory pobierano w Nadleśnictwie Bielsko, Chojnów, Krucz, Białowieża, Gdańsk i Łąck, reprezentujących drzewostany każdego badanego w ramach intensywnego monitoringu typu: świerkowego, sosnowego, bukowego i dębowego. Najwyższe ph roztworów wystąpiły w Nadleśnictwach: Bircza (Bk), Strzałowo (So), oraz zwłaszcza w głębszych warstwach gleby: Suwałki (Św) i Krotoszyn (Db). Dwie ostatnie powierzchnie charakteryzowały się znaczną różnicą ph na głębokości 25 i 5 cm: zakwaszenie rosło w górnych warstwach profili gleb, wskazując na obecność czynników silnie zakwaszających powierzchniowo. Głębsze warstwy odznaczały się wyższym współczynnikiem ph roztworów glebowych na wszystkich badanych SPO IM (tabela 1). W sumie jonowej roztworów glebowych, wyrażonej w mmol c dm 3, jony kwasowe: Cl - 2-, SO 4 i NO - 3, z niewielkim udziałem tych ostatnich, zajmują od 28 do 46%, oraz jony zasadowe: Ca, Mg, K i Na od 13 do 7%. Szczególnie duży udział tych ostatnich związany jest z glebami, których roztwory glebowe wykazują ph > 6 (Nadleśnictwo Strzałowo, Suwałki w głębszych warstwach). Wyjątkowo na tle pozostałych powierzchni prezentują się wyniki z drzewostanu bukowego w Nadleśnictwie Bircza: na obu badanych głębokościach ph roztworów przekraczało 6, suma jonowa jonów kwasowych nie przekraczała 2 % całkowitej sumy jonów, zaś suma zasadowych oscylowała wokół 8 %. Najmniejszy udział zasad w całkowitej sumie jonów wystąpił w Nadleśnictwach Chojnów i Bielsko, przy stosunkowo wysokim udziale sumy jonów metalicznych: Fe, Mn i Al i kwaśnym odczynie. Analiza stosunku molowego jonów zasadowych (Ca, Mg i K) do glinu, wskazuje, że jedynie na dwóch wyżej wymienionych SPO IM przyjął on wartości niższe niż 1: poniżej,8 na głębokości 5 cm i poniżej,5 na głębokości 25 cm. Przy stosunku (Ca+Mg+K):Al 1 postuluje się istnienie w glebach bariery chroniącej korzenie drzew przed skutkami zakwaszania gleb (Brunner i in., 1999), jakkolwiek do wniosków na temat ograniczania wzrostu drzew tylko na podstawie (Ca+Mg+K):Al należy podchodzić z ostrożnością (Schöll L. van et al., 24). Dane z Nadleśnictwa Chojnów z całego roku (od marca do listopada, tabela 2) pokazują sezonowość zmian chemizmu roztworów glebowych, jednak w całym okresie badań stosunek 19

110 kationów zasadowych do glinu utrzymywał się poniżej 1, na obu badanych głębokościach, powtarzając schemat z lat ubiegłych (Kowalska, Janek 29). Badania w ramach intensywnego monitoringu, chociaż w 29 roku nie objęły wszystkich założonych powierzchni obserwacyjnych, pozwoliły na wstępną analizę stanu chemizmu roztworów glebowych. Z badanych SPO IM w Nadleśnictwie Chojnów i Bielsko stwierdzono na podstawie wybranych charakterystyk możliwość istnienia warunków glebowych niekorzystnych dla rozwoju drzewostanów. Z kolei niewielkie zakwaszenie lub obojętny odczyn i stosunkowo duży udział zasad przy niewielkim stężeniu jonów glinu występują w Nadleśnictwach Bircza, Strzałowo i Suwałki. Uwzględniając ryzyko zafałszowania wyników badań roztworów, pobranych w krótkim czasie po instalacji lizymetrów przez tzw. efekt instalacyjny, w pełni wiarygodna analiza będzie możliwa na podstawie danych z kolejnych lat badań. Literatura Brunner I., Rigling D., Egli S., Blaser P., Response od Norway spruce seedlings in relation to chemical properties of forest soils. Forest Ecology and Management 116: Kowalska A., Janek M., 29. Ionic deposition and chemistry of soil solutions in a forested study area in the Chojnów Forest District in the years Journal of Water and Land Development. No 13a, 29: Schöll L. van Keltjens W. G., Hoffland E., van Bremen N., 24. Aluminium concentration versus the base cation to aluminium ratio as predictors for aluminium toxicity in Pinus sylvestris and Picea abies seedlings. Forest Ecology and Management 195:

111 Tabela 1. Chemizm roztworów glebowych na SPO MI w Iistopadzie 29 roku. Wartości uśrednione, ważone objętością próbek. Nr UE SPO Nadleśnictwo Gdańsk Bircza Krotoszyn Bk Db So Św 25 cm przewodność [µs cm -1 ] ph [-] 4,53 6,4 4,22 4,5 5,9 4,6 4,53 4,3 4,67 4,16 Cl - 8,88 2,29 3,37 2,75 6,65 1,31 2,7 2,53 4,37 1,44 - N-NO 3,1,7 1,52,3 1,56,93,4,2 4,3,99 2- S-SO 4 1,3 2,52 6,26 3,71 2,68 1,62 1,89 4,57 3,11 2,1 + N-NH 4,1,3,6,4,5,1,1,1,6,2 Ca 2,1 15,1 3,51 2,3 9,51 2,65 1,69 1,78 9,75,41 Mg,45 1,3 2,34 1,24 1,3,63,48,7 1,45,19 Na 2,2 2,24 2,51 1,8 2,2,93 1,46 1,64 3,7,85 K,45,49 1,96 2,56 1,9 1,2 1,31,5,37,22 Fe [mg dm -3 ],64,12,724,25,76,182,259,392,139,17 Al 1,29,174 3,252 2,21,633 1,94 1,82 4,492 2,565 1,765 Mn,454,38,92,428,28,23,142,93,488,11 Cd,1,,2,1,,1,,1,1,1 Cu,13,14,12,12,15,18,22,26,12,16 Pb,3,3,5,4,4,4,4,5,3,5 Zn,62,18,148,87,27,53,43,79,26,37 RWO* 5,4 1,2 3,2 17,9 23,4 24,4 22,3 31,8 26,9 5,3 TNb**,64 1,7 2,6 1,4 2,18 2,6,22 1,22 6,58 1,59 Łąck 5 cm przewodność [µs cm -1 ] ph [-] 4,71 7,13 5,63 4,64 6,2 4,73 4,59 4,4 6,11 4,57 Cl - 4,37 1,8 9,4 3,36 6,91 4,34 2,32 2,47 3,24 1,36 - N-NO 3,2,22,88,6,34 3,62,24,3 2,9,62 2- S-SO 4 2,15 5, 16,62 4,4 3,98 5,52 2,73 4,87 6, 2,71 + N-NH 4,3,,2,2,2,2,4,1,2,2 Ca 1,32 28,76 12,53 2,33 12,5 8,87 2,7 1,33 21,6,79 Mg,26 2,41 5,69 1,47,81 1,48,67,56 3,99,24 Na 2,53 4,84 1,16 1,15 2,59 1,97 1,6 1,23 3,37,86 K,43,61,21 2,71,41 1,3 1,32,15,96,56 Fe [mg dm -3 ],3,135,251,75,31,55,131,84,41,39 Al,723,482,346,965,78 1,67,794 3,495,449 1,562 Mn,199,14,9,224,13,591,263,66,71,37 Cd,1,,1,1,,1,1,,,1 Cu,13,12,13,13,1,13,12,15,21,11 Pb,2,3,5,3,2,4,4,3,3,2 Zn,56,17,3,62,15,33,45,54,18,5 RWO* 2,9 8,3 11,3 11,8 12,5 15, 13,8 16,2 15,6 2,1 TNb**,,95 1,26,57 1,21 5,12,23,91 3,34 1,2 * rozpuszczony węgiel organiczny ** azot całkowity Strzałowo Białowieża Krucz Chojnów Suwałki Bielsko 111

112 Tabela 2. Chemizm roztworów glebowych na SPO MI w Nadleśnictwie Chojnów w 29 roku. Wartości uśrednione, ważone objętością prób. Miesiąc marzec kwiecień maj czerwiec lipiec sierpień październik listopad 25 cm przewodność [µs cm -1 ] ph [-] 4,36 4,31 4,28 4,26 4,29 4,27 4,27 4,3 Cl - 3,63 5,33 3,81 1,22 1,18 1,6 2,69 2,53 2- S-SO 4 5,13 4,98 3,91 4,22 4,49 3,91 4,15 4,57 - N-NO 3,3,8,8,3,7,1,3,2 + N-NH 4,3,7,4,2,9,1,1,1 Ca 2,8 2,18 1,83 1,56 1,89 1,24 1,55 1,78 Na 2,13 2,69 1,75 1,89 1,68 1,34 1,44 1,64 Mg,97,96,78,58,54,39,64,7 K,19,16,2,9,13,12,22,5 Al [mg dm -3 ] 4,44 4,29 3,94 3,59 3,99 3,36 3,94 4,49 Fe,39,34,4,36,43,33,32,39 Mn,1,13,1,8,8,8,8,9 Cd,1,1,1,1,1,1,1,1 Cu,24,32,3,23,46,25,16,26 Pb,3,3,3,3,5,3,2,5 Zn,61,86,64,63,74,64,57,79 RWO* n.o. n.o. n.o. n.o. 36,1 32,3 3, 31,8 Azot całkowity n.o. n.o. n.o. n.o.,82,75 1,24 1,22 5 cm przewodność [µs cm -1 ] ph [-] 4,51 4,53 4,43 4,33 4,49 4,48 4,45 4,4 Cl - 3,1 3,7 5,54 1,96 1,29 1,34 2,5 2,47 2- S-SO 4 5,25 4,58 5,7 5, 4,61 3,9 4,43 4,87 - N-NO 3,3,9,21,2,6,1,3,3 + N-NH 4,2,7,3,1,7,1,2,1 Ca 1,51 1,92 2,41 1,4 1,72 1,19 1,25 1,33 Na 1,94 2,18 2,38 1,53 1,41 1,18 1,2 1,23 Mg,7,75 1,1,67,47,43,5,56 K,26,46,47,29,24,21,27,15 Al [mg dm -3 ] 3,9 2,42 3,36 3,3 2,42 2,23 2,8 3,5 Fe,9,1,1,1,9,6,5,8 Mn,8,8,11,6,5,3,5,7 Cd,,,1,,,,, Cu,2,25,21,2,44,2,13,15 Pb,1,2,2,2,3,2,1,3 Zn,54,61,63,53,66,48,44,54 RWO* n.o. n.o. n.o. n.o. 18, 14,5 15,1 16,2 Azot całkowity n.o. n.o. n.o. n.o.,5,56,82,91 * rozpuszczony węgiel organiczny 112

113 3.9. Pomiar depozytu mokrego Wielkość depozytu na otwartej przestrzeni Instalacje oprzyrządowania do pomiarów depozytu całkowitego na stałych powierzchniach obserwacyjnych monitoringu intensywnego rozpoczęto w sierpniu i trwała ona aż do listopada 29 roku. W związku z powyższym regularny pobór próbek na nowo zakładanych powierzchniach rozpoczęto od września (Nadleśnictwa Łąck i Białowieża), października (Nadleśnictwa Gdańsk, Krucz, Krotoszyn, Zawadzkie, Szklarska Poręba), listopada (Suwałki, Strzałowo, Bircza) i grudnia (Nadleśnictwo Bielsko). Kontynuowano również pomiary na SPO w Nadleśnictwie Chojnów, gdzie w sierpniu 29 r. zmieniono umiejscowienie punktu, w związku z postępującą urbanizacją okolicznych terenów, mogącą zakłócać wyniki badań. Przez rok prowadzone są badania porównawcze w zlikwidowanym punkcie, by móc określić wpływ zmiany lokalizacji na wyniki pomiarów. Wielkość opadów na otwartej przestrzeni, mierzona objętością zebranych próbek była w IV kwartale zmienna, najwyższe wartości odnotowano w październiku w Nadleśnictwie Szklarska Poręba, Gdańsk, Białowieża, Zawadzkie i Chojnów, odpowiednio: 136, 99, 97, 9 i 89 mm, najniższe w grudniu w Nadleśnictwie Zawadzkie (32 mm). Na podstawie zgromadzonych danych można zaobserwować, że opady w IV kwartale były najobfitsze w rejonie nadmorskim (Nadleśnictwo Gdańsk), na wschodzie kraju (Nadleśnictwo Białowieża), w Polsce centralnej (Nadleśnictwo Chojnów) oraz w Sudetach (Nadleśnictwo Szklarska Poręba), jednak silnie zróżnicowane w zależności od miesiąca obserwacji i między poszczególnymi rejonami kraju (rycina 1). Przewodność elektrolityczna właściwa jest jednym z najważniejszych parametrów pomiarowych, charakteryzującym zdolność przewodnictwa prądu elektrycznego przez roztwór wodny, wskazującym na ogólną zawartość zdysocjowanych soli. W badanych opadach na otwartej przestrzeni w IV kwartale 29 roku średnie wartości przewodności osiągały od 11 do 44 S cm -1 (tabela 1). Najniższe wartości notowano w Nadleśnictwie Białowieża, Chojnów, Suwałki, zaś najwyższe w górskich położeniach: w Nadleśnictwie Bielsko, Bircza i Szklarska Poręba. Stosunkowo wysokie wartości przewodności stwierdzono także w Nadleśnictwie Gdańsk w ostatnim kwartale 29 roku, na co niewątpliwy wpływ miały obfite opady w październiku, o wysokim stężeniu chlorków, sodu i potasu, wskazujące na duży udział aerozoli morskich w składzie chemicznym opadów w tym rejonie. Odczyn opadów w badanym okresie był kwaśny, średnia miesięczna wartość ph wahała się w granicach od 4,1 do 6,7 dla badanych powierzchni, przy czym najczęściej występowały opady kwaśne, o ph niższym od 5, (rycina 2). Z reguły na badanych 113

114 powierzchniach kwasowość opadów rosła od października do grudnia. W grudniu wystąpiły też najniższe notowane wskaźniki ph, w rejonach górskich osiągając wartości poniżej 4,4 (Nadleśnictwo Bielsko, Szklarska Poręba). Najniższą wartość stwierdzono w Nadleśnictwie Bielsko (ph 4,1). W składzie chemicznym opadów dominował rozpuszczony węgiel organiczny oraz azot całkowity. Na większości badanych powierzchni stężenia azotu w formie amonowej przeważały nad formą azotanową, z wyjątkiem położeń górskich: Nadleśnictw Szklarska Poręba i Bielsko. W Nadleśnictwie Bircza obie formy występowały w niemal równych stężeniach. `Duży udział w opadach w ostatnim kwartale roku miały jony kwasotwórcze: Cl -, S- SO oraz N-NO 3 (tabela 1). Najwyższe średnie stężenia tych jonów odnotowano w Nadleśnictwie Bielsko, stosunkowo wysokie również w Nadleśnictwie Łąck, zaś najniższe w Nadleśnictwie Białowieża i stosunkowo niskie w Nadleśnictwie Chojnów. Jony zasadowe (Ca, Na, K i Mg) występowały w stężeniach niższych niż jony kwasotwórcze. Na badanych powierzchniach wysokie stężenia tych jonów stwierdzano zwłaszcza w Nadleśnictwie Gdańsk i Krotoszyn, a niskie w górskich położeniach: w Nadleśnictwie Szklarska Poręba i Bircza. Miesięczny depozyt jonów (azotu całkowitego, protonów, chlorków, siarki siarczanowej, wapnia, sodu, potasu, magnezu, żelaza, glinu, manganu i metali ciężkich, (tabela 2) wyrażony w kg ha -1 wahał się w granicach od 1,18 do 4,64. Największą ilość jonów, niespotykaną na żadnej innej SPO, przyniosły wyjątkowo obfite opady w październiku w Nadleśnictwie Gdańsk (12,64 kg ha -1 ). Spośród miesięcy IV kwartału, październik był na wielu powierzchniach (Nadleśnictwa: Szklarska Poręba, Gdańsk, Białowieża, Krucz, Krotoszyn, Zawadzkie) okresem o najwyższym depozycie jonów, co można powiązać z dużymi opadami atmosferycznymi. Zgromadzone dane wskazują, że jakkolwiek często z dużymi opadami wiąże się zmniejszona koncentracja jonów, to jednak wnoszą one wysoki sumaryczny depozyt. Wielkości depozytu (tj. sumy azotu azotanowego, amonowego, protonów, chlorków, siarki siarczanowej, kationów zasadowych, żelaza, glinu, manganu i metali ciężkich), wyrażone w mol c ha -1, pozwalają ustalić równowagę lub jej brak pomiędzy dopływem na badane obszary ładunku zakwaszającego i alkalizującego. Jony zakwaszające (Cl -, S-SO 2-4, N-NO 2-3 ) stanowiły od 4% do 48% całkowitego molarnego ładunku jonów, z rzadka osiągając niższe wartości (31 i 37% w październiku w Nadleśnictwach Krucz i Krotoszyn). Udział jonów alkalizujących był znacznie bardziej zróżnicowany i wynosił od 1 do niemal 5%. Stąd wynika zróżnicowany stosunek jonów kwasowych do zasadowych w 114

115 poszczególnych okresach pomiarowych (rycina 3). Znacznie odbiegający w górę od jedności świadczy o dużej przewadze ładunku zakwaszającego. Najniższe wartości na wszystkich badanych powierzchniach przyjmował w październiku. Najbardziej zbilansowane pod względem wzajemnej proporcji jonów kwasotwórczych i alkalicznych opady występowały w Nadleśnictwach Polski północnej: Białowieża, Gdańsk i Suwałki, najmniej zbilansowane, z przewagą jonów kwasowych, w Zawadzkim oraz w położeniach górskich: Bircza, Bielsko i Szklarska Poręba, a także w opadach grudniowych w Nadleśnictwie Strzałowo i Krotoszyn. Badania depozytu metali ciężkich, a zwłaszcza cynku, miedzi, kadmu i ołowiu nastręczają wielu problemów natury analitycznej. Składniki te występują w opadach w śladowych ilościach, zazwyczaj niezwykle trudnych do dokładnego oznaczenia ilościowego. W związku z tym wielkość depozytu należy traktować szacunkowo. Ich udział w średnich miesięcznych ogólnych ładunkach jonów, wyrażonych w kg ha -1 jest niewielki, od,5 do 3,3%. Jedynie na SPO w Nadleśnictwie Chojnów zebrano dane z pełnego roku kalendarzowego, jakkolwiek metodyka pomiarów uległa zmianie w sierpniu 29 r. Roczny opad wyniósł tam 71 mm i był znacząco wyższy niż w latach ubiegłych (Kowalska i Janek, 29a). Maksimum opadów przypadło na sierpień. Od maja do sierpnia oraz od października do listopada spadło ponad 8% rocznego opadu. Niskie opady odnotowano w styczniu, kwietniu i wrześniu. Wysoka przewodność elektrolityczna właściwa (od 35 do 86 S cm -1 ) charakteryzowała opady w początku roku, od stycznia do kwietnia. Średnia roczna wartość ph wyniosła 4,8, w ciągu roku podlegając znaczącym wahaniom. Przyjmowała w półroczu letnim (od maja do października) wartości powyżej 5,3 aż do 6,8 i w miesiącach zimowych (styczeń kwiecień oraz listopad grudzień) od poniżej 4, do 5,5 (rycina 4). 6% depozytu jonów - zarówno całkowitego, wynoszącego 1637 mol c ha -1 rok -1 tj. 27,6 kg ha -1 rok -1, jak i jonów kwasotwórczych, oraz 67% jonów zasadowych - przypadło na miesiące letnie (tabela 3), co miało związek z rozkładem opadów w trakcie roku i wysokimi opadami w okresie letnim. Depozyt całkowity tylko o około 3% przewyższył depozyt z roku 28, podczas gdy ilość opadów była większa w roku 29 aż o około 3%. Opady (z wyjątkiem września) charakteryzowała przewaga jonów kwasotwórczych nad zasadowymi, średnio w ciągu roku dwukrotna. W sezonie zimowym opady wnosiły w ilościach molowych średnio 2,4 razy więcej, zaś w sezonie letnim 1,6 razy więcej jonów kwasotwórczych niż jonów zasadowych. Jest to sytuacja typowa dla tego stanowiska, cykliczna na przestrzeni minionych lat (Kowalska i Janek, 29b). Zaledwie,4% całkowitego depozytu jonów stanowiły metale ciężkie (Zn, Cu, Pb, Cd), wnosząc 1,3 mol c ha -1 rok -1, tj. ok.,34 kg ha -1 rok

116 Depozyt podkoronowy Badania opadów podkoronowych rozpoczęto na 11 stałych powierzchniach obserwacyjnych monitoringu intensywnego w czwartym kwartale 29 roku: we wrześniu w Nadleśnictwach Łąck i Białowieża, w październiku w Nadleśnictwach: Krucz, Krotoszyn, Zawadzkie i Szklarska Poręba, w listopadzie w Nadleśnictwach: Gdańsk, Suwałki, Strzałowo, Bircza i w grudniu w Nadleśnictwie Bielsko. Badania w Nadleśnictwie Chojnów obejmowały pełny rok, stanowiąc kontynuację pomiarów prowadzonych od 23 roku. Wielkość opadów podkoronowych określono na podstawie objętości zebranych próbek. W IV kwartale 29 roku wykazywała ona duże zróżnicowanie zarówno w poszczególnych miesiącach, jak i przestrzennie. Najobfitsze opady występowały w październiku (tabela 4). Spośród badanych powierzchni, Nadleśnictwo Szklarska Poręba otrzymywało największe ilości opadów podkoronowych w całym badanym okresie. Średnia miesięczna przewodność elektrolityczna właściwa wynosiła od 21 do 85 S cm -1, tj. znacząco więcej niż w opadach na otwartej przestrzeni, co wskazuje na większe stężenia jonów w opadach pod okapem. Drzewostany bukowe w Nadleśnictwach Gdańsk i Bircza charakteryzowały się najniższym przewodnictwem opadów w okresie bezlistnym - październiku i listopadzie. Niskie przewodności stwierdzano w Nadleśnictwie Białowieża w całym IV kwartale, zaś szczególnie wysokie w Nadleśnictwach Krotoszyn, Zawadzkie i Szklarska Poręba. Opady w październiku i listopadzie charakteryzowało ph wyższe niż w grudniu, a różnica była szczególnie wyraźna na powierzchniach liściastych: dębowych w Nadleśnictwach Łąck i Krotoszyn oraz bukowych w Nadleśnictwach Bircza i Gdańsk (tylko w listopadzie, brak danych z października). W Nadleśnictwie Białowieża odczyn opadów był wyrównany w pełnym IV kwartale (ph 5,3) i nie wykazywał sezonowych zmian, jak to miało miejsce w przypadku pozostałych powierzchni. Najbardziej kwaśne opady wystąpiły w górskich drzewostanach świerkowych: w Nadleśnictwie Szklarska Poręba, gdzie w całym badanym okresie ph wynosiło poniżej 4,7 oraz w Nadleśnictwie Bielsko, gdzie w grudniu osiągnęło wartość 4,1. Rozpuszczony węgiel organiczny przeważał ilościowo w składzie chemicznym opadów podkoronowych. W październiku stężenia RWO były wyższe na powierzchniach sosnowych niż na świerkowej (Nadleśnictwo Szklarska Poręba) i liściastych (Nadleśnictwo Łąck i Krotoszyn). W grudniu stężenia RWO były najniższe i z reguły nie przekraczały 5 mg dm 3 na powierzchniach bukowych i świerkowych oraz 1-15 mg dm 3 na powierzchniach dębowych i sosnowych. Podwyższone stężenia RWO w opadzie wskazują na uszkodzenia 116

117 aparatu asymilacyjnego spowodowane naturalnym starzeniem się liści bądź igieł, albo innymi czynnikami biotycznymi i abiotycznymi uszkadzającymi aparat asymilacyjny (Morris et al., 23, Stadler and Michalzik, 1998). Wymywaniu węgla organicznego towarzyszyć może wypłukiwanie z koron drzew innych, mobilnych pierwiastków, jak np. K, Mg i Ca (Houle et al., 1999). Szczególnie duże stężenia RWO wystąpiły w listopadowych opadach w Nadleśnictwie Krotoszyn. Tam też zaobserwowano wyższe niż na pozostałych powierzchniach stężenia K, a także Mg i Ca. W grupie jonów kwasotwórczych (Cl -, S-SO 2-4 oraz N-NO - 3 ) dominowały jony Cl -, S- SO 2-4, z nieznaczną przewagą Cl - 2- we wczesnojesiennym okresie oraz S-SO 4 w grudniu. Sumaryczne stężenie jonów zasadowych (Ca, Na, K i Mg) było niemal na wszystkich badanych powierzchniach w październiku i listopadzie większe niż stężenia jonów kwasotwórczych, przeciwnie niż w opadach na otwartej przestrzeni. W grudniu, w związku ze spadkiem stężenia potasu, dominującego wśród jonów zasadowych, sytuacja się odwróciła i w składzie chemicznym opadów podkoronowych na przeważającej ilości powierzchni monitoringu przeważały stężenia jonów kwasotwórczych. Wyjątkiem jest SPO w Nadleśnictwie Białowieża (rycina 6). Miesięczny depozyt podkoronowy na poszczególnych SPO IM: azotu całkowitego, H +, Cl -, S-SO 2-4, jonów Ca, Na, K, Mg, Fe, Al, Mn i metali ciężkich, wyniósł od 2,14 do 1,48 kg ha -1 m-c -1. Do dna lasu docierają ilości składników znacząco większe niż dopływające z depozytem całkowitym na tereny leśne, co potwierdzają wyniki badań w innych drzewostanach (Janek, 22, Małek i Kizior, 23). Jakkolwiek dane dla IV kwartału 29 roku są niepełne, na podstawie wykonanych badań można wysnuć wniosek, że spośród 12 SPO MI, na powierzchniach w Nadleśnictwach Szklarska Poręba (Św) i Krotoszyn (Db) wystąpił w tym okresie największy podkoronowy depozyt jonów. Dwie powierzchnie bukowe w Nadleśnictwach Gdańsk i Bircza otrzymywały stosunkowo niewielki ładunek jonów w porównaniu z innymi gatunkowo drzewostanami w tym samym przedziale czasu. Rozpatrując jedynie powierzchnie sosnowe, najmniejsze ilości jonów w IV kwartale roku zostały zdeponowane w Nadleśnictwie Krucz, natomiast największe w Nadleśnictwie Zawadzkie. W całkowitym molowym ładunku jonów (sumie azotu azotanowego, amonowego, protonów, chlorków, siarki siarczanowej, kationów zasadowych, żelaza, glinu, manganu i metali ciężkich) od 2% do 5% stanowiły jony zakwaszające (Cl -, S-SO 2-4, N-NO 2-3 ). Najwyższy ich udział (5%) stwierdzono w grudniu w drzewostanie świerkowym Nadleśnictwa Bielsko (rycina 5). Udział jonów alkalizujących w całkowitym miesięcznym ładunku molowym w IV kwartale wynosił od 15 do niemal 71%, przy czym był niższy w 117

118 grudniu niż w pozostałych miesiącach na wszystkich badanych SPO IM (tabela 6), niezależnie od składu gatunkowego drzewostanu. Metale ciężkie w średnich miesięcznych ogólnych ładunkach jonów (w kg ha -1 ) stanowiły nie więcej niż 1,5 %. Z uwagi na ich zdolność akumulowania w glebach, nawet niewielki - od 1 do 1 g ha -1 m-c -1 na powierzchniach SPO IM - lecz stały dopływ z opadem podkoronowym powiększa pulę tych pierwiastków w glebach leśnych. W Nadleśnictwie Chojnów w 29 roku kontynuowano badania opadów podkoronowych, rozpoczęte w 23 roku (tabela 5). Na podstawie ilości opadów zebranych w kolektorach podokapowych wielkość opadu oszacowano na 592 mm, z maksimum przypadającym na czerwiec (rycina 7). W latach poprzednich (23-28) notowano opady wielkości od 384 do 442 mm. Najniższym opadom w styczniu i wrześniu towarzyszyło najwyższe spośród średnich miesięcznych przewodnictwo elektryczne właściwe. Średnia roczna wartość ph wyniosła 4,9, przy czym najbardziej kwaśne opady występowały w I kwartale roku, zimą. Depozyt całkowity podokapowy wniósł 2622 mol c ha -1 rok -1, tj. 53,1 kg ha -1 rok -1, nieco więcej niż w roku poprzednim. Tendencja spadkowa, zaobserwowana w poprzednich latach uległa zahamowaniu, jednakże obserwowany wzrostu depozytu mógł wynikać ze szczególnie obfitych opadów w minionym roku. Depozyt Cl -, S-SO 2-4, N-NO - 3 i N-NH + 4 był w przybliżeniu równy w miesiącach letnich i zimowych, natomiast aż 7% depozytu jonów zasadowych przypadło na miesiące letnie (tabela 7). Depozyt podkoronowy metali ciężkich w 29 roku wyniósł 47 g ha -1 rok -1, co daje około 14,2 mol c ha -1 rok -1. Spływ po pniu W drzewostanach bukowych spływ po pniu stanowi istotny element w pomiarach depozytu podkoronowego. Z racji budowy buków, typu i ułożenia ulistnienia oraz gładkiej kory, większa niż w przypadku innych gatunków drzew, ilość opadów atmosferycznych docierających do koron drzew, jest odprowadzana po pniach. Tą drogą według danych literaturowych wprowadzany jest na powierzchnię gleby znaczący udział całkowitego opadu, zależnie od wieku i gatunku drzewa oraz cech samego opadu (Kozłowski, 22). Badania spływu po pniu w Nadleśnictwach Gdańsk oraz Bircza rozpoczęto w listopadzie i z racji mrozów pod koniec grudnia jedynie raz w 29 roku pobrane zostały próbki do badań. Zastosowana pojemność kolektorów okazała się w kilku przypadkach zbyt mała, by zebrać pełną ilość opadu do pomiarów objętości próbek spływu. Na podstawie danych, którymi dysponowano, przyjęto że ilość spływu w Nadleśnictwie Gdańsk przekroczyła 5,8 mm, a w Birczy 1,6. W porównaniu do opadów podkoronowych, spływ po pniu charakteryzował się w Nadleśnictwie Gdańsk wyższym ph, zaś w Nadleśnictwie Bircza niższym (tabela 8). W 118

119 porównaniu z Nadleśnictwem Gdańsk, gdzie stwierdzono wyższe stężenia jonów pochodzących z aerozoli morskich (jony sodu i chloru), stężenia badanych elementów osiągnęły większe wartości w Nadleśnictwie Bircza. Jedną z przyczyn były prawdopodobnie większe opady w lokalizacji nadmorskiej, powodujące rozcieńczenie składników. Literatura Houle D., Ouimet R., Paquin R., Laflamme J.-G., Interactions of atmospheric deposition with a mixed hardwood and a coniferous forest canopy at the Lake Clair Watershed (Duchesnay, Quebec). Canadian Journal of Forest Research 29: Janek M., 22. Wpływ drzewostanów iglastych na jakość wód opadowych. Część II: Sezonowe zróżnicowanie wielkości i chemizmu opadów w drzewostanach iglastych Puszczy Augustowskiej. Prace Inst. Bad. Leśn. Ser. A, 2(934): Kowalska A., Janek M., 29a. Precipitation chemistry in a forested study area of the Chojnów Forest District in the years Journal of Water and Land Development. No 13a, 29: Kowalska A., Janek M., 29b. Ionic deposition and chemistry of soil solutions in a forested study area in the Chojnów Forest District in the years Journal of Water and Land Development. No 13a, 29: Kozłowski R., 22. Zróżnicowanie wielkości i jakości spływu wód opadowych po pniach drzew w wybranych ekosystemach leśnych w Górach Świętokrzyskich. Regionalny Monitoring Środowiska Przyrodniczego, nr 3: 95-12, Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Kielce Małek S., Kizior M., 23. Wpływ drzewostanu bukowego na ilość i skład chemiczny opadów atmosferycznych docierających do dna lasu na przykładzie stałej powierzchni monitoringowej Chełmowa Góra w Ojcowskim Parku Narodowym w latach 2-21 W: Kształtowanie i ochrona środowiska leśnego. Red. A.T Miler. Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu Morris D. M., Gordon A. G., Gordon A. M., 23. Patterns of canopy interception and throughfall along a topographic sequence for black spruce dominated forest ecosystems in northwestern Ontario. Canadian Journal of Forest Research 33: Stadler B., Michalzik B., Aphid infeted Norway spruce are hot spots in throughfall carbon chemistryin coniferous forests. Canadian Journal of Forest Research 28:

120 Tabela 1. Chemizm opadów na otwartej przestrzeni na powierzchniach intensywnego monitoringu w IV kwartale 29 roku. Wartości uśrednione, ważone wielkością opadu. Nr UE SPO * 26* ** 84* Nadleśnictwo Gdańsk Suwałki Strzałowo Białowieża Krucz Krotoszyn Łąck Chojnów Zawadzkie Szklarska Poręba Bielsko Bircza przewodność [µs cm -1 ] 24,1 15,9 18,9 1,7 22,7 21,5 19,9 13,1 18,9 21,9 44,4 24,3 ph [-] 5,5 5,41 4,71 5,14 4,97 5,11 4,88 5,9 4,69 4,57 4,13 4,45 Cl - 3,24,46,45,25,64,74,67,36,47,48,97,3 - N-NO 3,32,47,47,29,44,43,49,3,39,41,79,5 2- S-SO 4,52,61,61,39,62,8,82,5,68,4 1,7,65 + N-NH 4,36,64,62,3 1,17 1,3,69,57,59,33,58,51 Ca,48,69,43,5,43,69,58,4,39,22,51,37 Mg,24,9,5,7,9,11,7,5,4,3,4,3 Na 1,64,26,18,11,3,33,24,11,14,28,17,9 K,59,2,8,35,49,31,25,16,11,9,15,6 Fe [mg dm -,1,7,19,7,11,9,16,11,15,9,3,2 3 ] Al,5,9,18,5,8,6,15,9,13,6,24,2 Mn,12,12,6,9,4,4,31,9,3,1,5,4 Cd,4,,,,,,,,,,, Cu,15,15,13,11,16,19,13,12,14,12,1,9 Pb,2,2,2,1,2,2,2,2,4,2,8,3 Zn,3,8,3,2,4,4,3,3,3,2,4,3 RWO*** 2,65 3,7 4,3 3,8 4,85 6,3 4,5 4,12 2,11 1,17 2,46 3,37 azot całkowity 1,48 1,6 1,56 1,6 2,26 2,4 1,69 1,51 1,56 1,45 1,58 1,73 zasadowość [μeq dm - ], 3,27, 2,91 37,67 34,15, 2,92,,5,, * dane z listopada i grudnia 29 roku ** dane z grudnia 29 roku *** rozpuszczony węgiel organiczny 12

121 Tabela 2. Depozyt wniesiony z opadem atmosferycznym na otwartej przestrzeni w IV kwartale 29 r. w kg ha -1 Nr UE SPO Nadleśnictwo/ Miesiąc Gdańsk Suwałki Strzałowo Białowieża Krucz Krotoszyn Łąck Chojnów Zawadzkie Szklarska Poręba Bielsko Bircza Rozpuszczony węgiel organiczny X 3, ,13 3,511 4,633 2,718 3,74 2,543 3,5 - - XI 1,73 2,864 2,667 1,686 2,365 3,121 1,762 1,489,568,451-3,793 XII 1,34,739,92,774,932 1,43 2,323 3,912,637,639,976,643 Azot całkowity X 1, ,43 2,35 1,718,748,951 1,241 2, XI 1,1 1,232,855,77,63 1,29,92 1,99,925,597-1,125 XII,66,474,525,63,57,755,885 1,294,611 1,327,627,65 H+ X,2 - -,6,,1,6,4,12,11 - XI,1,1,6,7,5,3,7,3,16,1 -,11 XII,7,2,11,3,1,7,8,11,9,38,3,16 Cl - X 5, ,273,529,72,232,269,347, XI 1,281,359,262,134,212,163,236,222,25,19 -,164 XII,49,133,135,117,158,219,54,299,281,61,385,115 N-NO 3 - X, ,262,266,25,195,239,258, XI,318,236,221,182,164,164,252,193,241,24 -,233 XII,217,18,193,179,191,27,291,24,195,421,313,27 S-SO 4 2- X, ,336,415,513,339,381,389, XI,415,336,263,26,283,353,449,392,435,215 -,37 XII,258,226,279,242,17,298,449,343,377,368,425,242 N-NH 4 + X, ,286 1,256,741,278,5,339, XI,369,45,287,177,212,368,38,399,356,185 -,27 XII,255,219,259,174,179,395,39,368,358,256,23,199 Ca X, ,519,272,61,281,349,372, XI,411,234,227,222,214,281,334,257,135,131 -,212 XII,186,31,151,315,119,122,269,288,191,16,22,139 Mg X, ,69,88,117,37,59,39, XI,14,39,26,34,21,32,41,27,14,19 -,16 XII,42,36,14,41,13,12,32,24,19,16,16,1 121

122 Tabela 2 cd. Depozyt wniesiony z opadem atmosferycznym na otwartej przestrzeni w IV kwartale 29 r. w kg ha-1 Nr UE SPO Nadleśnictwo/ Miesiąc Gdańsk Suwałki Strzałowo Białowieża Krucz Krotoszyn Łąck Chojnów Zawadzkie Szklarska Poręba Bielsko Bircza Na X 2, ,125,248,362,73,86,149, XI,553,26,121,36,94,54,62,6,38,114 -,51 XII,191,74,42,74,78,64,231,15,53,345,68,36 K X 1,13 - -,27,52,24,15,267,87, XI,173,9,39,313,72,12,83,32,58,41 -,16 XII,141,82,34,157,92,91,149,45,57,52,59,28 Fe X,7 - -,6,3,4,5,6,6, XI,9,4,1,7,9,4,8,7,9,4 -,13 XII,6,3,7,2,4,5,11,11,13,1,12,7 Al X, - -,,,2,3,,2,9 - - XI,9,5,1,9,6,4,8,12,12,3 -,19 XII,3,3,5,2,5,3,11,8,1,6,1,5 Mn X,9 - -,5,1,3,17,8,2,3 - - XI,9,3,2,12,2,2,16,8,1,1 -,2 XII,1,6,3,3,2,1,14,3,2,1,2,2 Cd X,54 - -,,1,1,2,1,3,2 - - XI,24,2,1,1,3,2,1,1,1, -,3 XII,8,1,1,1,,1,1,6,1,1,1, Zn X,37 - -,15,19,25,16,2,28, XI,25,79,18,12,26,17,17,19,14,11 -,28 XII,15,17,12,11,11,12,15,25,13,2,17,9 Cu X, ,79,72,146,69,13,134, XI,98,66,74,72,71,52,7,64,72,73 -,82 XII,73,63,39,87,78,83,57,15,43,73,38,25 Pb X,15 - -,7,2,14,4,1,17, XI,17,8,11,9,14,11,1,8,25,8 -,14 XII,9,6,1,4,7,12,11,22,22,25,32,1 sumaryczny depozyt (bez udział urozpuszczonego węgla organicznego) X 12, ,67 4,14 4,31 1,91 2,41 2,69 4, XI 4,1 2,6 1,85 1,82 1,58 2,7 2,19 2,14 1,87 1,34-2,4 XII 1,88 1,36 1,22 1,58 1,18 1,6 2,62 2,47 1,64 2,95 1,86 1,22 122

123 Tabela 3. Depozyt jonów w Nadleśnictwie Chojnów na otwartej przestrzeni w roku 29. Depozyt jonów całkowity lato zima całkowity lato zima mol c ha -1 kg ha -1 H ,8,1,6 2- S-SO ,14 3,12 2,3 Cl ,8 1,63 2,17 - N-NO ,69 2,28 1,41 + N-NH ,6 4,48 2,12 Ca ,8 3,32 1,47 Mg ,51,35,16 Na ,29,66,63 K 26,2 21,2 5, 1,2,83,2 Fe 3,9 1,3 2,6,9,3,6 Al 2,3 15,6 4,6,18,14,4 Mn 1,56,94,63,4,3,2 Cd,6,1,5,,, Cu 3,51 2,35 1,16,11,7,4 Pb,1,3,7,1,,1 Zn 6,62 4,1 2,62,22,13,9 123

124 Tabela 4. Chemizm opadów podkoronowych na SPO MI w IV kwartale 29 roku z podziałem według gatunku panującego. Charakterystyka Nadleśnictwo Miesiąc Opad Przewodność ph Cl - S- SO 4 2- N- NH 4 + N- NO 3 - Ca Mg Na K Fe Al Mn Cd Cu Pb Zn [mm] [µs cm -1 ] [-] [mg dm -3 ] [µeq dm -1 ] Rozpuszczony węgiel organiczny Azot całkowity Zasadowość Sosna średnia* XI 35 36,7 5,8 2,32 1,11,3,38 1,694,438,772 4,467,18,35,48,,16,2,99 15,75 1,42 66,69 l.danych XI min XI 33 27,7 5,43 1,4 1,,21,33 1,288,372,515 2,81,8,16,31,,13,2,7 13,7 1,19 13,84 max XI 39 44,6 6,53 2,79 1,17,39,41 2,68,529,89 7,698,43,64,65,,2,3,149 18,11 1,73 136,36 średnia* XII 37 25,2 4,82,72 1,15,52,51,84,248,265 1,28,7,16,47,,7,2,39 6,5 1,36,44 l.danych XII min XII 35 21, 4,68,66 1,8,45,45,723,24,234 1,92,7,11,38,,6,1,31 4,63 1,15 2,26 max XII 39 27,1 5,41,77 1,25,58,57,849,37,29 1,583,8,22,66,,1,2,5 7,62 1,48 2,26 średnia* X 67 26,7 5,31 1,67,33,2,3 1,14,4,487 5,287,16,83,34,,15,1,7 31,89 1,73 34,95 l.danych X min X 58 24,7 5,24 1,33,25,1,2 1,42,37,424 4,29,13,74,36,,9,1,65 27,84,94 31,61 max X 73 28,5 5,4 1,87,39,7,4 1,239,484,52 5,895,2,96,383,,25,2,78 37,93 1,98 4,94 średnia* XI 44 2,7 5,31,58,58,19,8,97,229,188 3,6,19,65,172,,17,2,32 2,78,87 17,88 l.danych XI min XI 37 16,7 5,7,44,49,15,4,669,173,144 2,448,13,55,13,,15,2,26 16,83, 2,34 max XI 51 28,2 5,88,79,72,27,13 1,224,311,248 4,526,36,86,251,,21,3,39 29,69 1,34 37,29 średnia* XII 46 28,6 5,3,73 1,65,32,27 1,428,373,32 3,171,13,29,229,,2,2,3 15,6 1,23 12,8 l.danych XII min XII 4 23,7 5,7,61 1,3,28,19 1,25,322,257 2,377,7,16,181,,14,2,26 1,45 1,2 3,98 max XII 51 36,2 5,63,9 2,2,36,34 1,776,462,367 4,821,28,45,37,,24,4,35 21,84 1,54 18,69 średnia* X 47 29,5 5,6 2,29,58,13,38 1,173,375 1,78 3,347,1,8,393,,14,1,99 3,96 1,36 5,46 l.danych X min X 44 25,1 4,94 1,68,52,8,31,899,311,754 2,689,8,64,288,,8,1,82 25,92 1,33, max X 5 34,4 5,25 2,65,62,21,41 1,468,487 1,248 4,294,11,13,655,,18,2,124 43,84 1,42 22,35 średnia* XI 31 28,4 4,74 1,1 1,13,34,38,989,261,47 1,875,14,54,285,,11,3,95 17,4 1,22 l.danych XI Strzałowo Białowieża Krucz 124

125 min XI 3 22,7 4,6,85,89,31,36,762,189,39 1,268,12,35,212,,9,2,89 11,45 1,8 max XI 32 34, 4,82 1,37 1,38,37,4 1,27,314,512 2,242,17,65,344,,13,3,12 21,69 1,42 średnia* XII 29 33,5 4,59 1,2 1,31,6,65,992,243,411 1,537,7,31,164,,14,2,46 9,38 1,58 l.danych XII min XII 27 3,1 4,48,83 1,8,55,59,749,179,36 1,132,6,2,125,,13,1,42 6,49 1,38 max XII 31 38,3 4,68 1,19 1,47,65,68 1,138,279,464 1,84,8,35,19,,15,3,52 11,44 1,95 średnia* X 72 28,9 5,8 1,54 1,7,19,21 1,163,472,43 3,642,9,58,241,,11,1,43 21,4,81 23,1 l.danych X min X 42 15,5 4,7,78,2,,1,548,222,145 1,751,3,21,91,,7,,26 9,75,, max X 83 94,1 6,28 4,79 3,18 1,51,92 3,37 1,39 1,159 8,233,29,25,443,,18,2,64 65,8 2,45 1,45 średnia* XI 41 35,7 4,83,92 1,89,68,4 1,327,411,197 2,719,22,62,21,,16,2,6 13,52 1,89 5,78 l.danych XI min XI 28 21,7 3,97,47,8,21,2,626,165,85,741,6,26,8,,1,2,35 5,2 1,56, max XI ,1 6,29 3,15 6,32 1,74,74 4,438 1,69,866 5,391,6,272,517,1,2,5,98 51,73 2,74 63,19 średnia* XII 56 36,9 4,5 1,19 1,54,93,71,946,29,224,922,14,31,86,,17,2,36 6,9 1,88 l.danych XII min XII 48 17,8 4,11,56,61,46,41,46,8,139,372,7,1,2,,12,1,26 2,16 1,3 max XII 68 91,7 5,13 2,87 4,22 2,1 1,33 2,783,579,61 2,6,25,18,196,,27,3,62 14,81 3,31 średnia* X 5 37,5 4,96 1,66 1,3,73,82 1,428,32,527 3,734,11,6,148,1,16,3,85 24,53 1,75 Chojnów l.danych X min X 46 31,7 4,78 1,41 1,9,41,71 1,142,252,416 3,416,8,5,99,,12,2,68 21,24 1,42 max X 56 43,4 5,26 1,94 1,49 1,11,99 1,726,37,586 4,472,13,69,216,1,29,4,112 28,48 2,23 średnia* XI 46 4,9 4,74 1,19 2,3 1,13,58 1,462,268,25 2,99,17,66,138,1,12,4,49 1,94 2,22 l.danych XI Zawadzkie min XI 41 32,7 4,59,99 1,76,93,52 1,118,194,15 1,695,14,58,115,1,9,4,43 8,4 1,95 max XI 51 49, 4,94 1,42 2,81 1,35,66 1,833,356,262 2,429,21,75,164,1,17,5,53 13,68 2,38 średnia* XII 19 84,8 5,27 2,9 5,16 5,71 1,57 1,526,259,33 1,897,16,78,95,1,14,4,64 12,52 8,39 6,2 l.danych XII min XII 18 71,8 5,15 2,46 4,43 5,5 1,38 1,223,225,295 1,743,11,56,72,1,1,4,61 11,19 6,83 3,1 max XII 2 16,1 5,46 3,49 6,38 6,99 1,86 1,75,314,41 2,182,26,99,128,1,22,5,69 16,14 1,88 9,44 Świerk średnia* XI 45 31,7 5,42 1,91 1,18,89,76 1,1,288,717 1,963,19,23,174,,14,2,65 8,68 2,18 5,97 l.danych XI Suwał ki 125

126 min XI 42 27,1 5,31 1,56 1,5,79,72,897,231,621 1,566,14,2,12,,1,2,5 6,44 2,4 4,22 max XI 47 34,4 5,53 2,35 1,31,98,82 1,22,318,811 2,262,27,31,214,,16,3,74 1,71 2,36 7,99 średnia* XII 36 27,9 4,44,78 1,24,7,69,95,219,394 1,188,7,1,136,,12,1,26 4,8 1, l.danych XII min XII 31 15,3 4,33,52,41,4,51,87,188,432,4,5,38,,7,1,2 1,78,93 max XII 41 4,3 5 1,15 2,1 1,6,95 1,347,341,564 2,29,12,18,257,,16,2,34 6,38 2,43 średnia* X 19 22,4 4,68,76,91,25,31,444,1,38 1,52,12,14,16,,16,2,39 5,66 1,52 l.danych X min X ,4 4,6,52,6,23,22,311,72,235,983,9,11,11,,14,1,31 4,1,88 max X 2 27,2 4,82 1,5 1,21,3,37,536,133,352 2,1,15,19,22,,2,2,48 6,75 1,75 średnia* XI 74 52,7 4,27 1,29 2,22,5,74 1,43,342,498 3,427,15,36,64,,16,3,26 14,97 1,51 l.danych XI min XI 55 24,5 4,52,67,2,54,815,23,288 1,173,8,16,37,,12,1,18 9,51 1,38 max XI 87 67, 5 1,82 3,24,9,94 1,812,51,595 5,941,23,56,87,,32,4,3 19,34 1,62 średnia* XII 1 47,5 4,2 1,17 1,36,33,8,922,167,649 1,339,15,27,25,,14,3,58 4,26 1,79 l.danych XII min XII 86 27,8 4,29,56,27,4,247,43,155,215,7,6,5,,8,2,26 2,14 1,29 max XII ,4 5 3,45 2,44,38 1,29 1,457,35 2,24 2,67,22,48,45,,32,4,142 6,53 2,45 średnia* XII 42 62,9 4,11 1,69 1,75,38 1,12 1,96,176,419 1,415,22,4,41,,15,3,51 4,67 2,16 l.danych XII min XII 4 38,6 4 1,1,94,2,76,56,87,28,552,16,19,23,,9,2,43 3,65 1,28 max XII 44 79,1 5 2,3 2,2,46 1,33 1,364,27,713 1,754,29,67,54,,22,4,6 7,56 3,8 Dąb średnia* X 54 37,4 5,98 1,5 1,21,69,41 1,74,411,576 5,77,15,13,248,,18,3,82 13,65 1,89 68,59 l.danych X min X 52 3, 5,78 1,26,96,52,38,741,257,497 4,152,11,8,129,,13,2,76 9,74 1,73 41,33 max X 57 47,9 6,12 1,77 1,58,85,46 1,263,55,649 7,883,19,18,335,,23,4,89 18,1 2,8 94,51 średnia* XI 31 7,1 6,3 4,3 1,63,34,2 1,947 1,61,443 14,53,23,39,629,,17,4,154 32,93 1,2 98,4 l.danych XI min XI 28 61,8 6,21 3,1 1,27,27,18 1,339,796,384 13,41,21,31,46,,11,3,126 28,88 1,2 18,42 max XI 32 82, 6,36 4,79 2,2,43,23 2,498 1,312,518 16,62,25,46,787,,33,5,225 42,15 1,3 129,34 średnia* XII 32 58,3 4,85 1,49 3,24 1,99 1,21 1,538,649,387 3,81,17,33,272,,2,5,14 9,38 3,57 l.danych XII min XII 31 44,9 4,72 1,17 2,45 1,8 1,6 1,154,429,334 2,594,12,23,154,,14,4,88 6,87 3, Szklarska Poręba Bielsko Krotoszyn

127 max XII 33 7, 5,16 1,82 4,7 2,23 1,34 2,98,919,457 5,198,2,41,4,,29,5,129 13,64 3,99 średnia* X 43 3,4 5,98 1,18 1,3,47,4 1,295,365,332 3,93,2,2,584,,1,1,76 13,33 1,4 37,36 l.danych X min X 39 29,1 5,79 1,,93,22,35 1,76,265,314 3,434,18,18,418,,1,1,7 11,64 1,34 28,9 max X 45 33,7 6,14 1,37 1,1,74,49 1,58,511,349 4,498,23,21,827,,11,2,83 15,4 1,56 5,34 Łąck średnia* XI 39 42,8 6,1 1,54 1,57,72,35 1,578,573,281 5,577,29,38 1,52,,16,3,52 12,35 1,47 59, l.danych XI min XI 37 4,9 6,3 1,28 1,43,65,3 1,393,529,243 4,7,23,3,94,,11,2,41 1,84 1,24 53,24 max XI 41 46,5 6,2 1,8 1,83,85,39 1,77,618,318 6,197,35,47 1,231,,29,4,67 14,7 1,63 72,43 średnia* XII 32 3,8 4,71 1,14 1,34,77,6,824,186,324 1,237,15,21,215,,11,3,38 6,2 1,72 l.danych XII min XII 31 26,9 4,62 1, 1,11,67,58,668,148,299,91,12,17,169,,8,2,33 5,15 1,26 max XII 33 35,8 4,85 1,42 1,62,89,61 1,176,235,381 1,66,2,27,277,,18,4,48 7,2 2,3 Buk średnia* XI 47 22,3 5,86 2,17,63,38,43,548,197,977 1,77,8,8,23,,8,1,68 2,69 1,9 17,56 l.danych XI min XI 44 2,7 5,73 1,87,57,29,41,482,164,847 1,378,5,6,17,,5,1,61 2,21,68 9,25 max XI 51 23,7 6,4 2,51,67,46,44,633,237 1,131 1,889,13,13,245,,12,2,74 2,99 1,36 25,26 średnia* XII 37 26,6 4,69 1,5,89,51,68,667,157,476,852,15,19,189,,14,3,44 2,24 1,45 l.danych XII min XII 34 25,1 4,62,98,82,45,64,624,14,445,76,13,16,148,,1,2,4 1,94 1,24 max XII 4 27,9 4,87 1,14 1,1,6,81,715,188,526 1,88,16,23,24,,19,3,48 2,46 1,7 średnia* XI 45 22,7 6,27,65,83,16,53,596,119,79 4,24,8,13,22,,16,1,77 5,6 1,18 4,87 l.danych XI min XI 43 18,6 6,14,47,69,14,47,487,11,72 2,899,3,8,16,,1,1,65 4,24 1, 25,3 max XI 46 27, 6,5,76,96,21,63,738,133,86 5,441,14,26,29,,19,2,93 5,68 1,27 61,44 średnia* XII 46 3,1 4,47,56,81,33,82,99,119,116,96,14,22,72,,12,2,23 2,54 1,64, l.danych XII min XII 44 26,6 4,51,65,31,7,674,77,89,569,9,13,45,,7,1,16 2,14 1,48, max XII 49 33,3 5,6,97,35,9 1,199,155,178 1,433,2,42,96,,2,2,27 2,93 1,82, Gdańsk Bircza * - średnia arytmetyczna wielkości opadu oraz średnia ważona objętością opadu dla pozostałych parametów 127

128 Tabela 5. Chemizm opadów podkoronowych na stałej powierzchni obserwacyjnej w Nadleśnictwie Chojnów w 29 roku. Średnie ważone objętością prób. Charakterystyka Miesiąc Opad Przewodność ph Cl - S-SO 4 2- N-NO 3 - N-NH 4 + Ca Mg Na K Fe Al Mn Cd Cu Pb Zn Rozpuszczony węgiel organiczny Azot całkowity Zasadowość [mm] [µs cm -1 ] [-] [mg dm -3 ] [µeq dm -1 ] średnia 14 95,8 3,88 3,6 3,75 1,85 2,11 2,443,667 1,255 1,484,49,123,1,13,215,4,48 l.danych styczeń min 8 15,2 3,79 1,24 1,15,51,67,735,177,517,441,15,24,,9,53,2,32 max ,9 4,43 7,28 6,64 3,33 3,64 5,27 1,357 2,961 4,591,73,241,1,22,495,6,78 średnia 33 63,3 4,16 2,4 1,89 1,9,81 1,394,318,656,65,39,61,111,,13,3,39 l.danych luty min 29 41,7 4,9 1,67,86,79,58,541,172,47,211,26,18,42,,5,2,27 max 37 78,8 4,31 2,93 2,84 1,36 1,1 2,14,586,914 1,412,5,91,164,,24,3,53 średnia 5 56,7 4,29 1,88 1,92 1,7 1,34 1,584,381,53,811,24,6,127,,15,3,4 l.danych marzec min 38 33,2 3,97,92,89,64,92,839,153,279,346,13,18,48,,1,2,31 max ,9 4,53 4,38 4,73 1,73 1,92 4,316,961,978 1,648,37,189,366,1,21,5,52 średnia kwiecień 9 9,7 5,44 2,43 3,26 2,37 4,95 2,772,646,624 2,43,23,83,129,,29,2,71 l.danych min 5 38,6 4,7,68 1,68,88 1,1 1,48,342,198 1,95,14,3,54,,13,1,43 max , 6,83 7,91 8,44 5,27 1,65 8,413 1,862 1,842 5,979,46,345,592,1,55,3,25 średnia 68 43,3 4,67 1,24 1,27,81,81 1,394,395,56 3,615,22,185,97,,24,2,6 l.danych maj min 47 21,1 4,7,36,69,6,3,824,242,146 1,17,7,124,52,,12,1,24 max ,4 5,37 4,19 5, 3,9 3,86 4,121 1,45 1,98 6,816,65,392,293,1,63,6,129 średnia czerwiec 97 32,9 4,65,73 1,2,25,32,988,278,476 2,553,17,49,71,,16,1,51 l.danych min 88 18,7 4,15,28,71,4,1,539,171,21,576,3,15,37,,9,,31 max 1 8,4 5,94 2,39 3,52,77 1,12 2,924,74,754 4,613,39,147,211,,3,3,78 128

129 Tabela 5 cd. Chemizm opadów podkoronowych na SPO MI w Nadleśnictwie Chojnów w 29 roku. Średnie ważone objętością prób. Charakterystyka Miesiąc Opad Przewodność ph Cl - S-SO 4 2- N-NO 3 - N-NH 4 + Ca Mg Na K Fe Al Mn Cd Cu Pb Zn Rozpuszczony węgiel organiczny Azot całkowity Zasadowość [mm] [µs cm -1 ] [-] [mg dm -3 ] [µeq dm -1 ] średnia 71 29,4 5,2,63,89,61,87 1,74,28,193 2,213,17,46,68,,23,1,25 12,79 1,9 31,11 l.danych lipiec min 51 17,9 4,44,27,62,44,35,633,212,145 1,288,9,16,34,,12,,18 5,82 1,7, max 81 57,8 6,52 1,67 2,32,85 2,53 2,217,513,368 4,718,27,16,161,,55,1,39 27,83 3,21 133,5 średnia 58 33,9 5,39,6,81,8 1,35 1,288,357,25 2,42,14,33,82,,2,1,87 17,29 2,44 48,98 l.danych sierpień min 37 21,6 4,32,27,59,5,28,764,142,98,87,7,11,15,,11,,56 6,11,75 6,21 max 75 82,1 6,48 2, 2,44 1,3 2,47 3,226,767,657 5,248,52,225,152,,5,3,168 56,98 4,14 132,14 średnia wrzesień 22 54,5 5,1 2,2,95,83,58 2,29,81,61 6,794,21,61,23,,18,4,188 45,11 2,51 71,44 l.danych min 1 21,2 3,99,66,48,1, 1,173,219,285 1,522,7,18,18,,1,1,19 1,83,5 1,23 max 32 95,7 6,81 4,23 1,64 3,8 2,31 4,133 1,525 1,311 13,93,5,139,462,1,44,26, ,61 7,64 268,78 średnia październik 72 28,9 5,8 1,54 1,7,21,19 1,163,472,43 3,642,9,58,241,,11,1,43 21,4,81 23,1 l.danych min 42 15,5 4,7,78,2,1,,548,222,145 1,751,3,21,91,,7,,26 9,75,, max 83 94,1 6,28 4,79 3,18,92 1,51 3,37 1,39 1,159 8,233,29,25,443,,18,2,64 65,8 2,45 1,45 średnia 41 35,7 4,83,92 1,89,4,68 1,327,411,197 2,719,22,62,21,,16,2,6 13,52 1,89 5,78 l.danych listopad min 28 21,7 3,97,47,8,2,21,626,165,85,741,6,26,8,,1,2,35 5,2 1,56, max ,1 6,29 3,15 6,32,74 1,74 4,438 1,69,866 5,391,6,272,517,1,2,5,98 51,73 2,74 63,19 średnia grudzień 56 36,9 4,5 1,19 1,54,71,93,946,29,224,922,14,31,86,,17,2,36 6,9 1,88 l.danych min 48 17,8 4,11,56,61,41,46,46,8,139,372,7,1,2,,12,1,26 2,16 1,3 max 68 91,7 5,13 2,87 4,22 1,33 2,1 2,783,579,61 2,6,25,18,196,,27,3,62 14,81 3,31 129

130 Tabela 6. Depozyt wniesiony z opadem podkoronowym w IV kwartale 29 r. w kg ha -1 Nr UE SPO Nadleśnictwo/ Miesiąc Gdańsk Suwałki Strzałowo Białowieża Krucz Krotoszyn Łąck Chojnów Zawadzkie Szklarska Poręba Bielsko Bircza Rozpuszczony węgiel organiczny X ,283 14,68 7,414 5,744 15,421 12,342 1, XI 1,261 3,895 5,572 9,185 5,44 1,126 4,86 5,66 4,98 11,155-2,259 XII,826 1,477 2,226 6,978 2,722 2,984 1,931 3,431 2,427 4,262 1,941 1,161 Azot całkowity X ,152,644 1,28,63,582,88 2, XI,513,98,53,386,382,369,572,785 1,11 1,124 -,527 XII,534,611,51,569,458 1,136,55 1,6 1,626 1,793,898,75 H + X - - -,3,4,1,,6,5,4 - - XI,1,2,1,2,6,,,6,8,4 -, XII,8,13,6,2,8,5,6,18,1,64,32,16 Cl - X ,115 1,84,814,59 1,11,834 1, XI 1,17,858,82,258,345 1,239,6,38,544,963 -,292 XII,388,282,265,338,295,475,366,668,562 1,166,7,254 - N-NO 3 X - - -,18,179,223,173,148,411, XI,22,342,135,35,119,6,136,165,264,553 -,238 XII,252,25,189,124,189,384,191,399,35,797,463, S-SO 4 X - - -,217,277,655,443,77,654 1, XI,293,53,394,256,354,5,612,783 1,47 1,656 -,37 XII,329,451,425,763,38 1,3,429,867,999 1,365,727,371 + N-NH 4 X - - -,14,61,373,22,139,367, XI,176,41,17,86,17,13,282,281,516,41 -,71 XII,187,255,192,149,174,632,247,522 1,18,334,159,153 Ca X - - -,76,556,584,558,838,719, XI,257,494,599,41,39,599,614,55,666 1,45 -,266 XII,246,328,296,662,288,489,264,533,296,922,455,415 Mg X - - -,267,178,223,157,34,161, XI,92,129,155,11,82,326,223,17,122,255 -,53 XII,58,79,91,173,7,26,6,118,5,167,73,54 Na X - - -,325,511,313,143,29,265, XI,458,322,273,83,127,136,19,82,93,371 -,35 XII,176,143,98,14,119,123,14,126,64,65,174,53 K X ,528 1,587 3,11 1,693 2,625 1,879 2, XI,8,881 1,58 1,353,586 4,459 2,171 1,128,956 2,553-1,877 XII,315,431,471 1,469,446 1,29,397,519,368 1,339,588,439

131 Tabela 6 cd. Depozyt wniesiony z opadem podkoronowym w IV kwartale 29 r. w kg ha -1 Nr UE SPO Miesiąc Gdańsk Suwałki Strzałowo Białowieża Krucz Krotoszyn Łąck Chojnów Zawadzkie Szklarska Poręba Bielsko Bircza Fe X - - -,11,5,8,9,7,5, XI,4,8,6,8,4,7,11,9,8,11 -,3 XII,6,3,3,6,2,6,5,8,3,15,9,6 Al X - - -,56,38,7,8,42,3, XI,4,1,13,29,17,12,15,26,3,27 -,6 XII,7,4,6,13,9,11,7,18,15,27,17,1 Mn X - - -,227,187,135,252,173,75, XI,95,78,17,76,89,193,41,87,63,48 -,1 XII,7,49,17,16,48,87,69,49,18,25,17,33 Cd X - - -,,1,,1,1,3,2 - - XI,,1,,1,,,1,1,4,1 -,1 XII,1,,,1,,1,1,1,2,2,1,1 Zn X - - -,46,47,44,33,31,43, XI,32,29,35,14,3,47,2,25,22,2 -,35 XII,16,9,15,14,13,33,12,2,12,58,21,11 Cu X - - -,97,66,97,45,83,81, XI,38,64,55,75,34,52,63,65,55,116 -,7 XII,52,42,27,92,41,63,37,95,27,139,64,56 Pb X - - -,7,6,15,5,8,13, XI,6,1,8,1,9,11,11,1,18,2 -,7 XII,1,5,6,1,6,15,9,1,8,28,15,9 sumaryczny depozyt (bez udział urozpuszczonego węgla organicznego) X ,72 5,12 6,92 4,41 6,82 5,56 1, XI 3,57 4,33 4,4 2,98 2,34 7,89 5,37 4,4 4,58 8,13-3,48 XII 2,16 2,41 2,2 4,27 2,14 4,82 2,27 4,1 4,2 7,61 3,72 2,42 131

132 Tabela 7. Depozyt jonów w Nadleśnictwie Chojnów w opadzie podkoronowym w roku 29. Depozyt całkowity lato zima całkowity lato zima jonów mol c ha -1 kg ha -1 H ,14,5,9 2- S-SO , 3,93 4,7 Cl ,4 3,89 3,51 - N-NO ,95 2,1 1,94 + N-NH ,2 2,52 2,5 Ca ,69 4,75 2,94 Mg ,2 1,46,74 Na ,39 1,48,91 K ,68 12, 2,69 Fe 5,1 2,8 2,3,11,6,5 Al ,4,28,12 Mn ,7,45,25 Cd,5,1,4,,, Cu 4,17 2,25 1,92,13,7,6 Pb,1,5,5,1,1,1 Zn 9,83 7,5 2,78,32,23,9 Tabela 8. Chemizm spływu po pniu na powierzchniach intensywnego monitoringu w listopadzie 29 roku. Wartości uśrednione, ważone wielkością opadu. Nr UE SPO Nadleśnictwo Gdańsk Bircza przewodność [µs cm -1 ] 23,6 43,6 ph [-] 6,4 4,94 Cl - - N-NO 3 S-SO 4 2- N-NH 4 + * rozpuszczony węgiel organiczny 2,22 1,37,2 1,21,82 1,8,12,15 Ca,48 1,7 Mg,1,24 Na 1,13,18 K 3,77 6,4 Fe [mg dm -3 ],13,18 Al,13,36 Mn,72,139 Cd <LOQ <LOQ Cu,1,16 Pb,1,3 Zn,2,3 RWO* 4,44 8,25 azot całkowity,94 1,9 zasadowość [μeq dm -3 ] 27,65 4,98 132

133 Gdańsk Suwałki Strzałowo Białowieża Krucz Krotoszyn Łąck Chojnów Zawadzkie Szklarska Poręba Bielsko Bircza październik listopad grudzień Rycina 1. Wielkość opadu [mm] na otwartej przestrzeni w IV kwartale 29 r. na powierzchniach SPO II ilość wyników ,5 4,51-4,75 4,76-5, 5,1-5,25 5,26-5,5 5,51-5,75 5,76-6, 6,1-6,25 6,26-6,5 6,51-6,75 Rycina 2. Częstość występowania średnich miesięcznych wartości ph w różnych przedziałach wartości w IV kwartale 29 r. na otwartej przestrzeni. 133

134 5, 4,5 4, 3,5 3, 2,5 2, 1,5 1,,5, Gdańsk Suwałki Strzałowo Białowieża Krucz Krotoszyn Łąck Chojnów Zawadzkie październik listopad grudzień Szklarska Poręba Bielsko Bircza Rycina 3. Stosunek średnich miesięcznych ładunków [molc ha-1 m-c-1] jonów kwasowych do zasadowych w opadzie na otwartej przestrzeni w 29 r , 6, 5, 4, 3, styczeń luty marzec kwiecień maj czerwiec lipiec sierpień wrzesień październik listopad grudzień opad przewodność ph (oś z prawej) Rycina 4. Wielkość opadu [mm], przewodności elektrolitycznej właściwej [ms cm-1] oraz ph na otwartej przestrzeni w Nadleśnictwie Chojnów w 29 r. 134

135 3,5 3, 2,5 2, 1,5 1, październik,5 listopad, Gdańsk Bircza Krotoszyn Łąck Strzałowo Białowieża Krucz Chojnów Zawadzkie Suwałki Szk. Poręba Bielsko grudzień Bk Bk Db Db So So So So So Św Św Św Rycina 5. Stosunek średnich miesięcznych ładunków [molc ha-1 m-c-1] jonów kwasowych do zasadowych w opadzie podkoronowym w 29 r , 6, 5, 4, 3, styczeń luty marzec kwiecień maj czerwiec lipiec sierpień wrzesień październik listopad grudzień opad przewodność ph (oś z prawej) Rycina 7. Wielkość opadu [mm], przewodności elektrolitycznej właściwej [ms cm-1] oraz ph w opadach podkoronowych w Nadleśnictwie Chojnów w 29 r. 135

136 październik listopad grudzień Gdańsk Bircza Krotoszyn Łąck Strzałowo Białowieża Krucz Chojnów Zawadzkie Suwałki Szk. Poręba Bielsko Bk Bk Db Db So So So So So Św Św Św Ca+Mg+Na+K Cl + S-SO4 + N-NO3 N-NH4 Fe+Mn+Al Zn+Cu+Pb+Cd Rycina 6. Ładunek jonów w molc ha-1 m-c-1, wniesionych z opadem podkoronowym na SPO IM w IV kwartale 29 roku. 136

137 3.1. Podsumowanie badań na SPO MI w 29 roku W roku 29 na 11 SPO II rzędu zainstalowano aparaturę pomiarową i umożliwiającą ciągły pobór próbek. Pozwoliło to na rozszerzenie zakresu badań na tych powierzchniach o charakterystyki meteorologiczne, chemizm depozytu podokapowego oraz roztworów glebowych. Zrealizowane w roku 29 prace zwiększyły do 12 łączną liczbę powierzchni monitoringu intensywnego (SPO MI) w Polsce, z pełnym zakresem badań i wykonywanych pomiarów. Dla porównania np. badania roztworów glebowych prowadzone są na 17 powierzchniach w Finlandii, 14 we Francji, 11 w Czechach. Kilkumiesięczny cykl pomiarów w roku 29, wynikający z terminu instalacji aparatury na poszczególnych powierzchniach nie pozwala na razie na przeprowadzenie analiz wzajemnych związków i relacji przyczynowo-skutkowych pomiędzy poszczególnymi elementami ekosystemów leśnych, a tym bardziej na wyciąganie wniosków. Wykonane w roku 29 badania i obserwacje pozwalają jednak na ogólne scharakteryzowanie poszczególnych powierzchni pod względem niektórych parametrów i określenia ich znaczenia w systemie badań stanu lasów w Polsce oraz do przedstawienia możliwego zakresu analiz wykonywanych w przyszłości z wykorzystaniem danych zbieranych na powierzchniach monitoringu intensywnego. Powierzchnie monitoringu intensywnego w Polsce charakteryzują się znacznym zróżnicowaniem pod względem występujących na nich gleb, zespołów roślinnych i siedlisk. SPO MI z drzewostanami sosnowymi ulokowane są na 3 typach gleb zróżnicowanych pod względem pochodzenia i zasobności. W Białowieży, Chojnowie i Zawadzkiem występują gleby rdzawe wytworzone z piasków różnego pochodzenia, w Kruczu równie uboga gleba bielicowa wytworzona z piasku eolicznego, zaś w Strzałowie znacznie żyźniejsza gleba płowa brunatna wytworzona z piasku wodnolodowcowego. Znaczne zróżnicowanie zasobności wykazują również gleby na powierzchniach z drzewostanami bukowymi (Gdańsk gleba rdzawa brunatna, Bircza znacznie żyźniejsza gleba brunatna wyługowana wytworzona z gliny rezydualnej) i dębowymi (Łąck gleba rdzawa brunatna wytworzona z piasku wodnolodowcowego, Krotoszyn gleba opadowo glejowa wytworzona z gliny zwałowej). Dość podobne pod względem żyzności są natomiast gleby na powierzchniach ze świerkiem. Dwanaście SPO MI reprezentowało 9 zespołów roślinnych, wśród których najwięcej było grądów (4 powierzchnie Suwałki, Strzałowo, Łąck, Krotoszyn), następnie kontynentalne bory mieszane (2 powierzchnie Chojnów i Zawadzkie). Na pozostałych powierzchniach występowały unikalne zespoły roślinne, charakterystyczne dla danego 137

138 regionu i drzewostanu (np. żyzna buczyna niżowa Gdańsk, górnoreglowa świerczyna sudecka Szklarska Poręba itd.). Również zróżnicowanie typów siedliskowych lasu jest na SPO MI znaczne od lasu świeżego (Gdańsk, Krotoszyn, Suwałki), poprzez las mieszany świeży (Łąck, Strzałowo), bór mieszany świeży (Białowieża, Chojnów, Zawadzkie), bór świeży (Krucz), po siedliska górskie (Szklarska Poręba bór wysokogórski świeży, Bielsko las mieszany górski świeży) i wyżynne (Bircza las wyżynny świeży). Zróżnicowanie to znajduje odzwierciedlenie w bogactwie gatunkowym drzew i krzewów (od 1 do 14 gatunków na poszczególnych powierzchniach) oraz łącznej liczbie stwierdzonych taksonów roślin (od 29 do 95). Znaczne zróżnicowanie gleb, siedlisk i zbiorowisk roślinnych występujących na powierzchniach monitoringu intensywnego świadczy o właściwym doborze obiektów, zapewniającym prowadzenie badań monitoringowych uwzględniających szerokie spektrum warunków naturalnych. Poszczególne SPO MI cechowało również znaczne zróżnicowanie wielkości i chemizmu depozytu całkowitego, podkoronowego, roztworów glebowych oraz poziomów koncentracji NO 2, SO 2, NH 3 i O 3. Wielkość opadów na otwartej przestrzeni była w IV kwartale 29 roku największa w rejonie nadmorskim (Gdańsk), na wschodzie i w części centralnej kraju (Białowieża i Chojnów) oraz w Sudetach (Szklarska Poręba), jednak silnie zróżnicowane w zależności od miesiąca obserwacji i pomiędzy regionami. Przewodność elektrolityczna, odzwierciedlająca ogólna zawartość w roztworze wodnym zdysocjowanych soli osiągała w tym okresie wartości od 11 do 44 µs cm -1. Najniższe wartości odnotowano w Białowieży, Chojnowie i Suwałkach, zaś najwyższe w górach (Bielsko, Bircza i Szklarska Poręba). Odczyn opadów w IV kwartale 29 roku na powierzchniach monitoringu intensywnego zawierał się w przedziale 4,1-6,7, przy czym najczęściej występowały opady kwaśne o ph < 5,. Najniższą wartość odnotowano w grudniu w Bielsku (ph 4,1). W składzie chemicznym opadów na otwartej przestrzeni dominował rozpuszczony węgiel organiczny oraz azot całkowity. Duży udział w opadach w IV kwartale miały jony kwasotwórcze, których najwyższe średnie stężenia odnotowano w Bielsku, stosunkowo wysokie w Łącku, zaś najniższe w Białowieży i Chojnowie. Jony zasadowe występowały w stężeniach niższych niż kwasowe najwyższe odnotowano w Gdańsku i Krotoszynie, a najniższe w położeniach górskich (Bircza i Szklarska Poręba). Depozyt o znacznej przewadze ładunku zakwaszającego występował w końcu roku 29 w Zawadzkiem oraz w górach (Bircza, Bielsko, Szklarska Poręba). Najbardziej zbilansowane pod względem proporcji jonów kwasotwórczych i alkalicznych były natomiast opady na terenie północnej części Polski (Białowieża, Gdańsk, Suwałki). Także wielkość i chemizm opadów podkoronowych wykazywał dużą zmienność w 138

139 poszczególnych miesiącach IV kwartału 29 roku, jak i pomiędzy poszczególnymi powierzchniami. Najobfitsze opady wystąpiły w październiku, a spośród 12 SPO MI w Szklarskiej Porębie. Średnia miesięczna przewodność elektrolityczna właściwa opadów podkoronowych była znacząco wyższa niż opadów na otwartej przestrzeni i wynosiła µs cm -1. W całym IV kwartale niskie przewodnictwo opadów podkoronowych stwierdzano w Białowieży, zaś wysokie w Krotoszynie, Zawadzkiem i Szklarskiej Porębie. Odczyn opadów był najniższy w Szklarskiej Porębie (ph 4,7 w IV kwartale 29 roku) oraz w Bielsku (ph 4,1 w grudniu). Rozpuszczalny węgiel dominował w składzie chemicznym opadów podkoronowych. Udział jonów zakwaszających wynosił od 2 do 5% i był najwyższy (5%) w Bielsku. Udział jonów alkalizujących w całkowitym miesięcznym ładunku molowym opadów podkoronowych w IV kwartale wynosił od 15 do niemal 71%, przy czym w grudniu był niższy niż w pozostałych miesiącach, niezależnie od składu gatunkowego drzewostanu. Kwasowość roztworów glebowych pobieranych w listopadzie 29 roku z głębokości 25 i 5 cm znacząco się różniła w pierwszym przypadku zawierała się w przedziale 4,2-6,4, zaś w drugim 4,4-7,1. Najbardziej kwaśne roztwory pobierano w Bielsku, Chojnowie, Kruczu, Białowieży, Gdańsku i Łącku, gdzie znajdowały się drzewostany świerkowe, sosnowe, bukowe i dębowe. Najwyższe ph roztworów wystąpiło w Birczy i Strzałowie oraz w głębszych warstwach gleby w Suwałkach i Krotoszynie. Dwie ostatnie powierzchnie charakteryzowały się znaczną różnicą ph na głębokości 25 i 5 cm zakwaszenie rosło w górnych warstwach gleby, co wskazuje na obecność czynników silnie zakwaszających powierzchniowo. W sumie jonowej roztworów glebowych jony kwasowe zajmowały od 28 do 46%, zaś jony zasadowe od 13 do 7%. Jonów zasadowych było szczególnie dużo na powierzchniach o ph roztworów glebowych powyżej 6, (Strzałowo, Suwałki w głębszych warstwach oraz Bircza). Najmniejszy udział zasad w całkowitej sumie jonów w roztworze glebowym wystąpił w Chojnowie i Bielsku, przy stosunkowo wysokim udziale jonów metalicznych i niskim ph. Jakość powietrza badano na SPO MI w drugiej połowie 29 roku (na 7 powierzchniach od lipca, a od listopada - na wszystkich). Zebrane dane pozwoliły stwierdzić, że SO 2 w najwyższych koncentracjach występowało na powierzchniach położonych w sąsiedztwie dużych miast i ośrodków przemysłowych Zawadzkie, Chojnów, Bielsko, zaś najmniejsze w północno-wschodniej Polsce (Białowieża, Suwałki). Średnie miesięczne wartości stężeń dwutlenku siarki zawierały się w przedziale,51-3,32 µg m -3 m-c -1. Średnie miesięczne koncentracje dwutlenku azotu mieściły się w przedziale,75-13,3 µg m -3 m-c -1 i były najwyższe w Chojnowie i Zawadzkiem, zaś najniższe w Białowieży, Birczy, Suwałkach 139

140 i Strzałowie. Amoniak w najwyższych koncentracjach występował w drugiej połowie roku 29 w Białowieży i Krotoszynie, zaś w najniższych w Strzałowie, Szklarskiej Porębie i Birczy. Średnie miesięczne wartości stężenia NH 3 wynosiły od,45 do 4,98 µg m -3 m-c -1. Miesięczne stężenia ozonu wynosiły od 28,4 do 146,9 µg m -3 m-c -1 i były znacząco wyższe w miesiącach cieplejszych w lipcu i sierpniu, aniżeli we wrześniu i październiku. Na powierzchniach w Gdańsku oraz w górach (Szklarska Poręba, Bielsko) do końca okresu pomiarowego utrzymywał się podwyższony poziom stężeń ozonu przekraczający 5 µg m - 3 m-c -1. Najwyższe stężenia O 3 odnotowano na powierzchni w Bielsku, najniższe zaś w Białowieży. Badania gazowych zanieczyszczeń powietrza wykonane w roku 29 wskazują, że największe obciążenie ozonem występuje w Gdańsku, Szklarskiej Porębie i Bielsku, dwutlenkiem siarki w Bielsku i Krotoszynie, dwutlenkiem azotu w Chojnowie, Zawadzkiem, Łącku i Krotoszynie. Najniższe koncentracje tych gazów stwierdzano w Białowieży. Na powierzchniach monitoringu intensywnego w roku 29 przeprowadzono również pomiary dendrometryczne drzew wraz z określeniem ich położenia w obrębie powierzchni oraz wykonano ocenę defoliacji i uszkodzeń. Uruchomiono również na wszystkich 12 powierzchniach pomiary podstawowych parametrów pogodowych, temperatury powietrza i gleby, wielkości opadów, siły wiatru, promieniowania. Powyżej scharakteryzowane wyniki badań prowadzonych w roku 29 na SPO MI jednoznacznie wskazują na zróżnicowany poziom oddziaływania gazowych zanieczyszczeń powietrza i depozytu na środowisko leśne i drzewostany znajdujące się na powierzchniach monitoringu intensywnego. Kontynuacja tych badań w kolejnych latach pozwoli na przeprowadzanie analiz zmian w czasie oraz na porównywanie reakcji poszczególnych ekosystemów na zróżnicowany poziom oddziaływania. 14

141 4. ANEKS 4.1. Upowszechnianie wyników Działania z zakresu upowszechniania wyników wymienione zostały w części 2 niniejszego raportu. Poniżej zaprezentowano jedynie projekt tablicy informacyjnej dla SPO MI 45 (Nadleśnictwo Chojnów) (rycina 1) oraz zdjęcie tej tablicy zawieszonej na ogrodzeniu poletka do badań roztworów glebowych i opadów podkoronowych (fot. 1) oraz zdjęcia tablic z wybranych innych powierzchni SPO MI w Polsce (fot. 2-5). Rycina 1. Projekt tablicy informacyjnej SPO MI nr 45 w Nadleśnictwie Chojnów 141

142 Fot. 1. Tablica informacyjna zawierzona na ogrodzeniu SPO MI nr 45 w Nadleśnictwie Chojnów Fot. 2. Tablica informacyjna zawierzona na ogrodzeniu SPO MI nr 81 w Nadleśnictwie Bielsko 142

143 Fot. 3. Tablica informacyjna zawierzona na ogrodzeniu SPO MI nr 212 w Nadleśnictwie Białowieża Fot. 4. Tablica informacyjna zawierzona na ogrodzeniu SPO MI nr 322 w Nadleśnictwie Krotoszyn 143

144 Fot. 5. Tablica informacyjna zawierzona na ogrodzeniu SPO MI nr 513 w Nadleśnictwie Zawadzkie 144