OPRACOWANIE. Inwestor: Parafia Św. Wawrzyńca w Kiełpinach Wykonawca: USUI., ul. Lotnicza 79, Raszyn kierownik badań: mgr Rafał Maciszewski

Transkrypt

1 Rafał Maciszewski OPRACOWANIE WYNIKÓW ARCHEOLOGICZNYCH BADAŃ RATOWNICZYCH Kiełpiny cmentarz przykościelny działka 123 gm. Lidzbark, pow. Działdowo, woj. warmińsko-mazurskie inwestycja: Budowa Kaplicy Przycmentarnej Inwestor: Parafia Św. Wawrzyńca w Kiełpinach Wykonawca: USUI., ul. Lotnicza 79, Raszyn kierownik badań: mgr Rafał Maciszewski WARSZAWA 2009 r.

2 1. WSTĘP 1.1 FIZJOGRAFIA Wieś Kiełpiny (53 20'45.766"N, 19 49'17.594"E) położona jest w południowo-zachodniej części tak zwanego Garbu Lubawskiego, powstałego w wyniku działań lodowca skandynawskiego. Pod względem struktury geologicznej tworzą go gliny zwałowe z dużą ilością głazów, piasków zwałowych i żwirów. Stanowi najwyższe wzniesienie na całym obszarze między doliną dolnej Wisły i Niemnem. Wzniesienia na nim przekraczają ponad 200 m n.p.m.. Najwyższe z nich to Dylewska Góra mająca 312 m n.p.m. Na przeciwległych krańcach Garbu Lubawskiego położone są dwa miasta Lubawa i Nidzica. Budowa geomorficzna tego obszaru jest wynikiem akumulacyjnego i erozyjnego działania ostatniego zlodowacenia. Charakterystyczną cechą rzeźby tutejszego terenu jest pasowy układ wzniesień i dolin. Obszary te cechuje krajobraz przejściowy między Pojezierzem Mazurskim, a Niziną Mazowiecką. Główny akcent krajobrazowy stanowią jeziora, szeroko zabagnione doliny rzeczne i jary oraz znaczne deniwelacje terenu i stosunkowo duże kompleksy leśne. Podstawowymi minerałami, z których powstała większość gleb w gminie to twory ostatniego zlodowacenia: gliny zwałowe, piaski zwałowe, żwiry i piaski wodolodowcowe, a także osady czwartorzędowe: torfy i aluwia rzeczne. Z tych tworów wykształciły się gleby: bielicowe, brunatne i bagienne. Najwięcej bo aż 80% stanowią gleby bielicowe, przeważnie V i VI klasy. Jedyne występujące w gminie surowce mineralne to kruszywo i torf. 1.2 HISTORIA PARAFII Nazwa wsi pochodzi prawdopodobnie od kiełpia, rodzaju łabędzia, spotykanego na Pojezierzu Mazurskim. W obecnym brzmieniu ustaliła się już w XVI w. Miejscowość występuje w źródłach pod nazwami: Kulpink r. oraz Kielpin r. Urzędowa nazwa za czasów pruskich to Kelpin. Kiełpiny leżą na dawnej ziemi michałowskiej (kraina historyczna będąca częścią ziemi chełmińskiej) obejmującej tereny dzisiejszych powiatów: brodnickiego, nowomiejskiego, część iławskiego i działdowskiego, która przypuszczalnie już pod koniec X w. wchodziła w skład powstającego państwa polskiego. Jej nazwa bierze się od Michałowa w średniowieczu ważnego grodu na pograniczu polsko-pruskim, który po zniszczeniu pożarem został wchłonięty przez Brodnicę. W XIV i XV wieku ziemia michałowska stanowiła 2

3 niejednokrotnie przedmiot sporu polsko-krzyżackiego, choć w praktyce, od 1303 r. stała się własnością zakonu krzyżackiego, kiedy to książę inowrocławski Leszek oddał mu ją pod zastaw. Władztwo zakonne nad tym obszarem potwierdził w 1343 rozejm kaliski oddający obszar ten jako wieczystą jałmużnę Zakonowi. Dopiero w wyniku pokoju toruńskiego (1466) Ziemia Chełmińsko-Michałowska powróciła do Polski, a z jej terytorium utworzono województwo chełmińskie. Pierwsza wzmianka o parafii kiełpińskiej pochodzi z I połowy XV w., czasów sprawowania urzędu biskupa chełmińskiego przez Arnolda Stapila ( ). W źródłach zachował się protest biskupa przeciwko pozwaniu proboszcza kiełpińskiego przed sąd wójtowski. Najprawdopodobniej fundatorem parafii i założycielem wsi był zakon krzyżacki. Wieś Kiełpiny po drugim pokoju toruńskim (1466 r.) włączona została w ramach Prus Królewskich do Królestwa Polskiego. W XVI w. Kiełpiny stanowią zapewne własność przynależną biskupom chełmińskim, poddzierżawianą rodzinom szlacheckim. Wskazuje na to fakt zapisu z 1543 r., w którym to biskup chełmiński Tiedeman Giese przekazuje opuszczony majątek Kiełpiny szlachcicowi Michałowi Płotowskiemu. W 1772 r., w wyniku pierwszego rozbioru Polski ziemia lubawska wraz z m. in. Kiełpinami włączona zostaje do Królestwa Pruskiego. Pierwszy (drewniany) kościół parafialny zbudowany został na przełomie XIV i XV w. Przetrwał on do początku XVI w., kiedy to świątynia tak podupadła, że postanowiono ją rozebrać i na jej miejscu postawić nowy kościół. W 1543 r. konsekrował go biskup Tiedeman Giese. Mieszkańcy wsi pobudowali świątynię własnym nakładem, przez co uzyskali patronat nad kościołem. Do parafii kiełpińskiej w owym czasie należały tylko wsie: Rynek Włościański i Rynek Szlachecki. Na początku XVII w. kościół uległ całkowitemu spaleniu. Dlatego zapewne doszło w 1630 r. do likwidacji parafii. W 1672 r. jej obszar przydzielono do parafii Lidzbark, w latach należała do Boleszyna, potem okresowo do parafii Grodziczno oraz Mroczno ( ). W 1908 r. parafia odzyskała samodzielność jako lokalny wikariat. W roku 1912 przyłączono do parafii kiełpińskiej Gronowo z parafii rumiańskiej oraz Grądy i Tarczyny z parafii zwiniarskiej. Obecny kościół wzniesiono na miejscu poprzedniego, jako budowlę murowaną z drewnianą wieżą. Nadano mu wezwanie św. Wawrzyńca i oddano do użytku w 1745 r. Konsekracji świątyni dokonał biskup chełmiński Andrzej Stanisław Załuski. Świątynię gruntownie odnowiono w 1823 r. Uroczyste poświęcenie kościoła odbyło się w 1832 r. ( 3

4 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego t. IV s. 42) W 1865 r. przeniesiono dzwony z wieży na dzwonnicę przed kościołem. W tym czasie przebudowano prawdopodobnie chór i portal główny. W XX w. dobudowano od południa, na przedłużeniu osi kościoła, niewielkie pomieszczenie przy zakrystii. W 1920 r. Kiełpiny włączono do powiatu lubawskiego. Zmiany organizacyjne diecezji chełmińskiej dokonane z dniem r. przez biskupa Stanisława Wojciecha Okoniewskiego utrzymały parafię kiełpińską w dekanacie lidzbarskim. W 1932 r. Kiełpiny włączono do powiatu działdowskiego. Stan ten przetrwał do wybuchu II wojny światowej. 2. WYNIKI BADAŃ 2.1 PRZYJĘTE ZASADY KLASYFIKACJI I OPISU Przy konstruowaniu modelowej struktury opisu cmentarzysk i związanych z nimi znalezisk typu sepulkralnego oparto się na programie komputerowym ARCHEO XXI 1. Zgodnie z tym podstawową jednostką wewnętrznego podziału stanowisk typu sepulkralnego jest obiekt sepulkralny 2. Definiuje się go jako grupę cech związanych z intencjonalnym pochówkiem, pozwalających na jego klasyfikację oraz wyróżniających go spośród poszczególnych elementów stanowiska. Określany jest poprzez charakterystykę następujących elementów: 1. formy przestrzennej 2. wypełniska / nasypu / konstrukcji 3. grobu / grobów - przestrzennej formy lokalizacji pochówku 4. pochówku / pochówków - zarejestrowanych szczątków osobnika / osobników, lub też ich braku w kontekście rytuału pogrzebowego 5. wyposażenia - przedmiotów występujących w obrębie obiektu sepulkralnego 3 1 Program ARCHEO XXI został opracowany dla potrzeb Ośrodka Ratowniczych Badań Archeologicznych w celu archiwizacji i przetwarzania danych pochodzących z archeologicznych badań wykopaliskowych (rozwiązania informatyczne - T&S Tomasz Sobczyk; projekt i opracowanie merytoryczne - Rafał Maciszewski). 2 W przypadku natrafienia na jednoczasowe zbiorowe pochówki występujące w jednym grobie traktujemy je łącznie, jako jedną jednostkę. W innym przypadku, jeżeli istnieją podstawy do stwierdzenie, iż pochówki nie są jednoczasowe, traktujemy je jako jednostki rozłączne, mimo iż zostały ulokowane w jednym miejscu. Zasada ta wynika z przyjętego założenia, że groby budowano, aby pochować zmarłych, a nie chowano zmarłych po to, by mieć pretekst do wybudowania grobu. 3 Na wyposażenie składają się: części stroju dary grobowe - przedmioty intencjonalnie składane wraz z pochówkiem inne przedmioty - przedmioty, które dostały się do grobu przypadkowo lub są związane z jego konstrukcją (np. gwoździe wykorzystywane do zbicia skrzyni czy komory) 4

5 6. elementów rytuału pogrzebowego - śladów związanych z obrzędami pogrzebowymi i kultem zmarłych. W charakterystyce obiektów sepulkralnych (i ich elementów) zastosowano sformalizowany opis słownikowy, pozwalający na zapis jednoznaczny, pozbawiony przekłamań interpretacyjnych wynikających z pozornej synonimiczności stosowanych w literaturze określeń (np. pochówek grób). System taki umożliwił również porównywanie poszczególnych cech według jednolitych kryteriów zgodnych z zasadą: zachodzi nie zachodzi, a co za tym idzie analizę cyfrowo-statystyczną. Podyktowane to było koniecznością uniknięcia pojęć nieostrych, wieloznacznych, zakłócających proces analityczny. Pozwoliło w rezultacie na uniknięcie błędów czy pominięć wynikających z różnego doboru kolejności poszczególnych elementów nazwy (np. nasyp kamienno ziemny nasyp ziemno - kamienny), a z drugiej strony nie wymuszało rozbudowy samego słownika. Umożliwiło to zastosowanie wielopoziomowości słowników. Każdy poziom odpowiada stopniowi uszczegółowienia opisu odpowiedniej kategorii. W tym przypadku zrezygnowano z alternatywnego wyboru cech. Dało to możliwość uszczegółowiania opisu bez konieczność mnożenia poszczególnych kategorii słownikowych (np. pochówek pozycja na boku lewym skurczona). Cały zespół informacji podzielony został na sekwencje tematyczne odpowiadające poszczególnym elementom charakteryzującym obiekt sepulkralny oraz pochówek. W przypadku obiektu sepulkralnego jest on charakteryzowany poprzez określenie typu formy przestrzennej (np. kurhanowy, płaski), składu podstawowego i domieszki wypełniska/nasypu, konstrukcji zewnętrznych i wewnętrznych. Sam pochówek opisywany jest poprzez scharakteryzowanie grobu (np. nakurhanowy jamowy, podkurhanowy komorowy, płaski jamowy itp.) oraz pochówku właściwego. W tym ostatnim przypadku przyjęto za istotne następujące cechy: formę (np. bezpośredni, całunowy, trumienny, kłodowy itd.), lokalizację (na ziemi, na bruku, pod brukiem, nad brukiem, na podeście, na warstwie izolacyjnej itd.), pozycję (na boku, na wznak, na brzuchu, wyprostowana, skurczona itd.), płeć oraz rodzaj (ludzki, zwierzęcy). Obok tego, jako oddzielną kategorię charakteryzującą pochówek wydzielono wyposażenie. W celu usprawnienia analiz w skali makro, przedmioty znajdowane w zespołach grobowych 5

6 podzielono na grupy funkcjonalne: broń, naczynia ceramiczne, narzędzia, przedmioty kultowe, przedmioty codziennego użytku itd. Ponadto pochówek charakteryzowany został również przez cechy wynikające z subiektywnej analizy badawczej znalezisk sepulkralnych. Należą do nich ślady zabiegów magicznych (magia), takich jak układ nieanatomiczny szkieletu, sama czaszka, dekapitacja, przywalanie, przenoszenie itp. Obok tego możliwa jest klasyfikacja pochówków jako tzw, specjalnych, czyli takich, które w szczególny sposób wyróżniają się spośród ogólnej rzeszy znalezisk grobowych występujących na danym stanowisku. Należą do nich pochówki książęce, antywampiryczne, ofiarne czy też zawodowe CHARAKTERYSTYKA POSTĘPOWANIA BADAWCZEGO Badania przeprowadzono na zlecenie Parafii Św. Wawrzyńca w Kiełpinach (działka 123), gm. Lidzbark, pow. Działdowo, woj. warmińsko-mazurskie w oparciu zezwolenie warmińsko mazurskiego wojewódzkiego konserwatora zabytków nr 604/2007. Prace badawcze prowadzone były w związku z planowaną budową kaplicy przycmentarnej na terenie przykościelnym w ww. miejscowości. Obszar badań objął swoim zasięgiem teren wyznaczony pod wykop fundamentowy o wymiarach 6,5 m x 10,0 m zorientowany po osi NS. Przestrzeń badawcza podzielona została na metry kwadratowe numerowane w pasach poziomych, począwszy od lewego górnego rogu N ARCHEOLOGICZNE BADANIA RATOWNICZE Kiełpiny działka 123 gm. Lidzbark pow. Działdowo woj.. warmińsko-mazurskie Budowa kaplicy Przycmentarnej Inwestor: Parafia Św. Wawrzyńca Wykonawca: USUI s.c ul. Igańska 32, Warszawa kierownik badań: mgr Rafał Maciszewski Plan zbiorczy poziom 0 (teren przed eksploracją) s. 0 1 m ( ryc. 1). ryc.1 Eksplorację przeprowadzono warstwami mechanicznymi (ok. 10 cm) w poziomach wyznaczanych przez widoczne zmiany struktury glebowej. Wyznaczono cztery poziomy eksploracyjne ryc. 2 I IV. 6

7 2.3 WYNIKI BADAŃ Powierzchnię gruntu pokrywała darń z widocznymi śladami po uprzednio rosnących w tym miejscu drzewach. Pod nią zalegała warstwa humusu określona jako poziom I o miąższości ok. 20 cm. W spągu poziomu II (m. 17/24), na wysokości 135 cm natrafiono na skupisko fragmentów dwuusznego naczynia oraz wotywną figurkę Madonny z Dzieciątkiem ( ryc. 2). W stropie poziomu III ( od -132 do -197) zaznaczyły się stropy jam grobowych i widoczne stały ryc. 3 się wierzchnie ślady trumien (obiekty sepulkralne nr 2, 4, 5, 8) w postaci silnie spróchniałych desek. Pod nimi (poziom IV) na głębokości od -157 do -233 zalegały szkielety dwunastu osobników, ułożone w trzech rzędach po cztery i zorientowane na osi SN ( ryc. 3). Przy jamach grobowych natrafiono na liczne kamienie wyznaczające prawdopodobnie poszczególne kwatery. Zmarli ułożeni byli na wznak, w pozycji wyprostowanej z rękoma wzdłuż tułowia lub na klatce piersiowej w przypadku obiektu sepulkralnego nr 5 stwierdzono przybicie zwłok do dna trumny. Po wyeksplorowaniu obiektów badania zakończono. 2.4 CHARAKTERYSTYKA ZESPOŁU CHARAKTERYSTYKA NEKROPOLII Stanowisko, cmentarz przykościelny usytuowany jest na południowym stoku niewielkiego wzniesienia, na kulminacji którego wznosi się kościół rzymsko katolicki pod wezwaniem Św. Wawrzyńca. Nie odbiega on od przyjętego w literaturze wzorca wczesnohistorycznych cmentarzysk szkieletowych ( M. Miśkiewicz, 1969, s. 245). Przede wszystkim czytelny jest na nim układ rzędowy lokalizacji obiektów sepulkralnych, mający stanowić jedną z głównych cech nekropolii chrześcijańskich i stanowi element obowiązującego rytu funeralnego. Zgodnie z przyjętą powszechnie definicją zaliczyć go należy do cmentarzy, gdyż cmentarz to instytucjonalnie ukształtowany wycinek przestrzeni o programowo założonym grzebalnym przeznaczeniu, zorganizowanym zaś wedle pewnych 7

8 dyrektyw - reguł kulturowych, związanych tak ze zrytualizowaniem form grzebania zmarłych, jak i z istnieniem pewnej tradycji sposobu utrwalania pamięci o nich. Cmentarz w sensie prawno-administracyjnym jest wyraźnie wyodrębnionym, oznaczonym, zdeterminowanym terenem, przeznaczonym do grzebania zmarłych, a występujące na nich mogiły są w zwyczajowo przyjętej formie wizualnej. Na kształt i umiejscowienie cmentarza miała zawsze wpływ tradycja religijna, względy sanitarne, położenie geograficzne, skład lokalnej społeczności. Kościół już w III w. oddał je pod opiekę biskupów i księży, tworząc system cmentarnej administracji. Cmentarze były już wówczas miejscami świętymi i chronionymi specjalnymi immunitetami. Obejmowało je także prawo azylu. Od X w. zaczyna się tendencja do lokalizowania cmentarzy w obrębie miast i w bliskości kościołów. Sobór rzymski z 1059 r. nadał im sankcję "pól świętych" rzucając klątwę na ludzi bezczeszczących je KONSTRUKCJE GROBOWE Na omawianym cmentarzysku podstawową formą konstrukcji grobowej są jamy o nieregularnym, zbliżonym do owalu kształcie i słabo czytelnym wypełnisku ( ryc. 4). Ich wielkość w przybliżeniu odpowiadała wielkości pochówku. Wewnętrzne konstrukcje grobowe ograniczają się tutaj do form obstaw kamiennych i są właściwe tylko dla niektórych pochówków. Należą one do grupy tzw. obstaw niepełnych. Tworzyły je nieregularne skupiska dużych kamieni lokowane poza samą jamą grobową. Stąd też należy przypuszczać, iż w okresie funkcjonowania ryc. 4 nekropolii kiełpińskiej stanowiły już tylko wyznacznik kwater cmentarnych ( ryc. 3) w odróżnieniu od wielofunkcyjności tego typu konstrukcji na cmentarzyskach wczesno chrześcijańskich. W średniowieczu, formy konstrukcji grobowych w postaci tzw. niepełnych obstaw spotykane są również w innych rejonach kraju. Podobne konstrukcje znaleziono m.in. w Złotej Pińczowskiej - kieleckie ( M. Miśkiewicz,, s ), Wierzenicy poznańskie ( Z. Rajewski s ) czy Buczku sieradzkie ( J. Kamińska 1956 s ). Ich pierwotna funkcja jest w chwili obecnej trudna do określenia i zapewne łączy w sobie zarówno cechy pragmatyczne jak i symboliczne ( Z. Rajewski ). 8

9 Trudno jednak zgodzić się z poglądem, iż występowanie konstrukcji kamiennych wewnątrz jamy grobowej zależne było w głównej mierze od warunków fizjograficznych ( M. Miśkiewicz, 1969, s ). Na przykład w przypadku terenów pomorskich o stosunkowo dużym nasyceniu kamieniem narzutowym 12% stosunek pochówków w obstawach kamiennych do 88% wskazuje na inne źródła inspiracji, których należałoby szukać w sferze wykraczającej poza kulturę materialną FORMY POCHÓWKU Na omawianym cmentarzysku dominują pochówki całunowe składane wprost do jamy grobowej - 35% (obiekty sepulkralne nr 3, 5, 9, 11, 13). Według H. Malinowskiej Łazarczyk w materiale archeologicznym miały się one manifestować ściśnięciem kości zmarłego ( H. Malinowska Łazarczyk 1982, t.1 s. 21). Tego typu różnice w układzie kośćca widoczne są np. w przypadku cmentarza kiełpińskiego w odniesieniu do obiektu ryc. 5 sepulkralnego nr 3 i 10 ( ryc. 5). Zdaje się to potwierdzać również fakt znalezienia w obiekcie sepulkralnym nr 5, pod szkieletem resztek grubej tkaniny. Występowanie pochówków całunowych stwierdzono również m.in. na cmentarzysku w Końskich kieleckie ( J. Gąssowski 1952, s ) czy Starym Brześciu włocławskie ( E. Byrska Kaszewska 1957, s ). Obok nich występują pochówki trumienne, które stanowią 28% całej populacji (obiekty sepulkralne nr 1, 2, 4, 8). Na nekropolii kiełpińskiej manifestowały się poprzez występowanie zachowanych fragmentarycznie, silnie rozłożonych desek wiek ( plan poziomu III, ryc. 6). Miały one kształt trapezowaty, silnie profilowany. Brak gwoździ czy też nitów pozwala przypuszczać, iż deski trumien łączone była na drewniane kołki. W okresach wcześniejszych ślady składania zmarłego do grobu w trumnie czytelne są również na innych cmentarzyskach choć wówczas stanowią zazwyczaj tylko niewielki procent ogólnej liczby pochówków ( M. Miśkiewicz 1969, s ). Brak ich tylko na Mazowszu, gdzie w tym okresie (do XIV w.) dominuje specyficzna forma pochówku ryc. 6 lokowanego w grobach z obstawami kamiennymi, nierzadko przykrywanymi brukiem (np. Gozdowo K. Musianowicz 1950, s ). Na 9

10 cmentarzu w Kiełpinach, na większości z nich wystąpiły resztki bladozielonej farby. A. Fischer w obyczaju malowania trumien na różne kolory widział symboliczny wyznacznik przynależności do określonej kategorii wynikającej z obowiązujących podziałów społecznych wyrażający się w zwyczajach malowania trumny na kolor odpowiadający tej kategorii ( Na Kujawach dla nieboszczyka starego lub żonatego malują trumnę na czarno lub orzechowo, dla młodego na czerwono lub niebiesko A. Fischer 1921, s. 157, Renata Hryń-Kuśmierek, Godność człowieka trwa poza jego śmierć, "Wiedza i Życie" nr 11/1999). W literaturze przedmiotu sama trumna kojarzona jest zazwyczaj z wpływami obyczajowości chrześcijańskiej. Już w początkach wczesnego średniowiecza, w kręgu cywilizacji merowińskiej pochówek trumienny zyskuje sobie rangę nakazu obrzędowego sankcjonowanego wymaganiami kościelnymi ( C. Lelong 1964, s. 66). Obyczaj składania zwłok w trumnie, w miarę poszerzania się strefy oddziaływania chrześcijaństwa zachodniego, zaczyna upowszechniać się na peryferiach schrystianizowanej Europy, w tym również na terenie ziem polskich, wyznaczając cezurę pomiędzy obrzędowością pogańską a chrześcijańską ( M. Miśkiewicz 1969, s. 263). Obok znaczenia obrzędowego w chrześcijańskim rycie pogrzebowym trumna wiązała ze sobą skomplikowane, wielorakie znaczenia symboliczne. Współczesna antropologia kulturowa widzi w jej znaczeniu symbolicznym formę znaku - substytutu zastępującego ciało osoby zmarłej, ukrywającego społecznie odrzucany proces gnilny, pozwalającego na samooczyszczenie się zmarłego (w wyniku tego procesu). Tym samym w odbiorze społecznym jest zarówno osłoną chroniącą żywych przed nieakceptowalnym stanem śmierci, zmarłego pozostającego w rycie przejścia, jak również oznaczeniem nadającym mu cechy indywidualne w kontekście społeczno - religijnym ( A. Fischer 1921, s. 154; L.-V. Thomas 1991, s ). Trumna wyznacza również granicę pomiędzy profanum i sacrum światem żywych i zmarłych. Ilustruje to zanotowany przez Fischera pogląd, iż jednym ze sposobów kontaktu ze światem niematerialnym jest patrzenie przez otwór w desce trumiennej powstały na skutek wypadnięcia sęka ( A. Fischer 1921, s. 218). Otwór ten bowiem otwierał drogę pomiędzy światami. Stąd też dobór drewna na trumny, jak również proces ich wytwarzania obarczony był licznymi nakazami natury magiczno rytualnej. Przy wyborze deszczek na trumny zwracają uwagę, aby w nich nie było wielkich sęków. [ ] nie kupią kufra ani skrzyni z drzewa sękatego, bo ile sęków znajdowałoby się w takim sprzęcie, tyleby w domu poumierało dzieci. ( A. Fischer 1921, s. 157). Przejęcie przez Kościół zachodnioeuropejski szkieletowego pochówku trumiennego, jako obowiązującego kanonu pogrzebu chrześcijańskiego, będącego jednocześnie odejściem od pierwotnej formy (pochówki katakumbowe lub szybowe pierwszych chrześcijan), można wiązać z koniecznością 10

11 pogodzenia tradycyjnej, pogańskiej koncepcji etapowości w rytuale przejścia (śmierci) z ideą grzechu sądu ostatecznego zmartwychwstania. W takim sensie trumna stanowiła wyizolowaną, chronioną tabu przestrzeń, w której dokonywała się przemiana ciała źródła i siedliska grzechu w formę oczyszczoną. Taka symbolika trumny znalazła szerokie odbicie w kulturze ludowej. Z zanotowanych przez A. Fischera przykładów wynika, że praktycznie na obszarze całej Słowiańszczyzny zarówno sam przedmiot trumnę, jak również proces jej wykonywania wiązany był bezpośrednio z ideą zmartwychwstania ciałem i stąd obarczony licznymi rygorami natury rytualnej ( A. Fischer 1921, s ). Dla przykładu, Huculi w trumnie - w przypadku niemowląt pozostawiali niezabudowaną część od strony nóg ażeby dusza mogła pójść zaraz do nieba. Natomiast w trumnach przeznaczonych dla osób dorosłych, z prawej strony w części głowowej wycinano okienko, aby dusza miała swobodny przystęp do ciała ( A. Fischer 1921, s. 160). Opozycja pomiędzy ciałem a szkieletem również znalazła odzwierciedlenie w symbolice ikonografii średniowiecznej. W motywach sądu ostatecznego dusza wyobrażana jest w postaci ciała (nagiego) nawiązując tym samym do symbolu pierwszych rodziców. Z kolei zmarli przedstawiani są jako szkielety. Czytelna jest w tym przypadku opozycja ciało życie szkielet śmierć. Tak więc usprawiedliwione jest postawienie tezy, że obok funkcji praktycznej, trumna spełniała również rolę paramagiczną wydzielając przestrzeń świętą, niezbędną w procesie przejścia między stanem cielesności doczesnej a cielesności sakralnej umożliwiającej zmartwychwstanie. Była więc sama w sobie przedmiotem magicznym pełniącym funkcje apotropaiczne oraz inicjującym proces przejścia osoby ludzkiej w ciało uwielbione. Potwierdza to obyczaj wykorzystywania jej jako samodzielnego obiektu w medycynie ludowej ( O. Kolberg , Krakowskie s. 166) POZYCJE POCHÓWKÓW W Kiełpinach, w układzie szkieletów obowiązuje pozycja wyprostowana na wznak. We wszystkich przypadkach zmarłych układano na wznak z wyprostowanymi nogami. Natomiast widoczne są różnice w układzie kończyn górnych. W pochówkach nr 4, 5, 7, 11, 12, ręce splecione były na klatce piersiowej. W przypadku nr 10 i 12 ułożono je skośnie do klatki piersiowej, z dłońmi na miednicy. W pozostałych przypadkach kończyny górne spoczywały wzdłuż ciała ( tab. I). Pozycja wyprostowana na wznak jest dominująca na wszystkich cmentarzyskach szkieletowych, począwszy od wczesnego średniowiecza i właściwie stanowi regułę 11

12 obrzędową. Tylko sporadycznie można zaobserwować od niej odstępstwa, np. na cmentarzysku w Cielicach katowickie ( H. Zoll Adamikowa 1967 cz. 1, s ) czy Młodzikowie poznańskie ( L. Leciejewicz, W. Łosiński 1960, s ) pozycja skurczona na boku POCHÓWKI ZE ŚLADAMI ZABIEGÓW MAGICZNYCH W materiale archeologicznym spotykane są ślady rytów o charakterze magicznym, których semantyka wykracza poza kanon rytualno religijny i wydaje się być ponad czasowa. Należą do nich przede wszystkim rytuały o funkcji apotropaicznej, rozumianej dwuaspektowo: jako forma zabezpieczenia żywych przed zmarłymi ( antywampiryczne ) oraz zmarłych przed czyhającymi na nich niebezpieczeństwami. Pojęcie wampiryzmu wiąże się z przekonaniem o materialnej formie egzystencji pośmiertnej w jej wydaniu negatywnym. Wierzenia pogańskie związane ze zjawiskiem śmierci, jak również ich późniejsze transwestacje na grunt chrześcijański manifestujące się w duchowej kulturze ludowej, przepełnione są różnymi formami żywego trupa, który wstaje z grobu aby szkodzić żywym. Należą do nich upiory, strzygi czy też wampiry wypierze ( m.in. L. J. Pełka 1987, s ). Bez względu na formę stanowią one przedwieczną i ponadkulturową emanację społecznej fobii przed samym zjawiskiem śmierci ( W. Dzieduszycki 2000, s. 10), jak również obcością zmarłych, wyrażającą się w poczuciu zagrożenia oraz wynikającej z niego potrzeby obrony. Ta z kolei determinowała szereg zabiegów rytualno magicznych, których celem była ochrona żywych przed zmarłymi. Stosowano je zarówno w ramach ceremonii pogrzebowej jeśli zmarły osobnik już za życia wykazywał cechy pozwalające domniemywać jego uaktywnienie się po śmierci ( A. Fischer 1921, s. 118; L. J. Pełka 1987, s. 168), jak również jako rytuał wtórny, następujący już po pogrzebie, w przypadkach powrotu zmarłego. Źródeł tej niepożądanej aktywności dopatrywano się w przyczynie zgonu, złym doborze miejsca na grób, w błędach lub niestaranności w rytuale pogrzebowym ( A. Fischer 1921, s. 154), w oddziaływaniu magicznym osób trzecich, niewypełnieniu ostatniej woli, karze za grzechy czy też wreszcie w cechach osobniczych. Istotnym było panujące przekonanie, iż uaktywnienie się zmarłego związane jest z posiadaniem przez człowieka dwóch dusz. Są ludzie mające w sobie dwóch duchów: dobrego i złego. [...] Po śmierci człowiek o dwóch duchach wstaje z grobu, nawiedza ludzi, straszy ich, napastuje. ( O. Kolberg , Tarnowskie Rzeszowskie, s. 270). Pogląd ten korzeniami sięga zapewne jeszcze czasów chrystianizacji i jest wynikiem 12

13 dualistycznie pojmowanej egzystencji pośmiertnej. Duch dobry tożsamy jest z nieśmiertelną duszą, a duch zły z przedchrześcijańską wizją egzystencji pośmiertnej. Dobrego w człowieku ducha wiedzie na drogę zbawienia chrzest, złego bierzmowanie. ( O. Kolberg , Tarnowskie Rzeszowskie, s. 270). Zabiegi apotropaiczne stosowane w celu ochrony żywych przed zmarłymi wiązały się przy tym z pojmowaniem śmierci w płaszczyźnie materialnej, jak już wspomniano wyżej, jako stanu przejścia pomiędzy jedną a drugą formą egzystencji. Przeciwieństwem tego była ponowna śmierć, pozbawiająca możliwości odrodzenia na którymś z poziomów egzystencjalnych. Poprzez swoją nieodwracalność stanowiła działanie ostateczne. Z tego też względu stosowano inne zabiegi, mniej drastyczne a uniemożliwiające zmarłemu powrót. Grób (miejsce złożenia szczątków zmarłego) stanowił rodzaj bramy pomiędzy poziomami egzystencji, właściwymi dla żywych i zmarłych. Uaktywnienie się pośmiertne wiązano m.in. ze złym wyborem miejsca ostatniego spoczynku uniemożliwiającym przejście zmarłego na drugą stronę. Należy przy tym pamiętać, iż pomimo tego, że mówimy o wyborze to wskazanie miejsca na grób (jako miejsca świętego) następowało w drodze odkrycia hierofanii ( M. Eliade 2000, s. 391) i wchodziło w skład ogólnie pojętego rytu pogrzebowego. W okresie przedchrześcijańskim mogły być to działania jednostkowe, które po chrystianizacji zastąpione zostały aktem konsekracyjnym związanym z wyborem miejsca pod cmentarz, kościół itp. W tym przypadku uaktywnienie się zmarłego wiązane było z wadliwym dokonaniem rytu i obciążało żywych, na których spoczywała odpowiedzialność za umożliwienie mu odejścia. Stąd też zapewne wzięły się praktyki przenoszenia pochówków stanowiące w całej gamie zabiegów antywampirycznych, obok pochówków obróconych twarzą do dołu formę najłagodniejszą. Innym sposobem było fizyczne uniemożliwienie poruszania się. Najczęściej stosowano w tym celu krępowanie kończyn dolnych ( A. Fischer 1921, s. 19). W skrajnych przypadkach dochodziło do związania całego ciała ( obiekt sepulkralny nr z cmentarzyska Wolin Młynówka) czy też przybicia go do podłoża ( obiekt sepulkralny nr 420 z cmentarzyska Cedynia 2). Innym sposobem było przywalenie pochówku kamieniami. W obrębie cmentarza przykościelnego w Kiełpinach w czterech przypadkach, na poziomie III, tj. stropu jam grobowych natrafiono na stosunkowo duże kamienie (nr 3, 4, 7, 8). Fakt ten, biorąc pod uwagę, iż zalegały one poniżej stropu przypuszczalnych mogił i stanowiły część wypełniska jam grobowych można wiązać, z pewną dozą ostrożności, właśnie z tą formą działań apotropaicznych. Wydaje się, że właśnie z tym można wiązać fakt, odkryty na omawianym zespole sepulkralnym, przybicia pochówku (nr 5) do dna trumny. Zmarła kobieta w wieku adultus została przebita dwoma gwoździami przez klatkę piersiową. Analogiczny 13

14 przypadek zaobserwowano na cmentarzysku w Cedynii 2 ( ryc. 7). Z drugiej jednak strony przebicie zwłok w okolicach serca może wskazywać na zamiar uśmiercenia osoby zmarłej, zadania jej śmierci ostatecznej. Praktyki związane z fizycznym zabijaniem trupa wynikały z przekonania, iż śmierć biologiczna jest tylko stanem przejściowym pomiędzy jedną a drugą formą egzystencji *. W sferze wierzeń przedchrześcijańskich rytualnie zadawana śmierć ostateczna miała na celu fizyczną i magiczną eliminację uaktywnionego zmarłego. Po takim akcie tracił on możliwość odrodzenia się na którejś z płaszczyzn egzystencjalnych i skazany był na wieczny niebyt ( W. Dzieduszycki 2000, s. 19). Tego typu ryty stanowiły przeniesienie ostatecznych form egzekucji wyroków prawa ze świata realnego na grunt niematerialny, zarówno w swoim wyrazie fizycznym, jak i ideologicznym. Należy podkreślić, iż w ówczesnych społecznościach zadawanie śmierci jako wymiar kary, ryc. 7 Cedynia 2 obiekt nr 420 wg. H. Malinowskiej-Łazarczyk obok znaczenia społecznego (prewencja, eliminacja osobników szkodliwych) miało zawsze odcień magiczno symboliczny, wyrażający się w mentalnie określanym związku przyczynowo skutkowym pomiędzy rodzajem śmierci a jej konsekwencją dla dalszej egzystencji - śmierć zaszczytna i hańbiąca ( P. Ariès 1992, s ). Nabiera to szczególnej wymowy w obliczu panującego we wczesnym średniowieczu przekonania, opartego na Apokalipsie wg. Św. Jana, że zmartwychwstanie ciałem (z pominięciem sądu ostatecznego motyw z Ewangelii Św. Mateusza) dotyczy wszystkich wierzących, zmarłych w stanie łaski oraz złożonych w poświęconej ziemi. Wszyscy wprawdzie zmartwychwstaniemy, ale nie wszyscy odmienieni będziemy głosi ewangelista. Znaczy to, że tylko wybrani otrzymają ciało jako oznakę zbawienia powtórnego życia. Pozostali potępieni zachowają formę nadaną im przez śmierć ( P. Ariès 1992, s ). Stąd też wynikało przełożenie kary prawnej na życie pośmiertne. Zbrodniarz skazany i potępiony przez współczesnych miał pozostać takim do końca. W sztuce słowa Św. Mateusza przekładające się na motyw sądu ostatecznego i wiążące się z nim determinowanie zbawienia od woli boskiej rozumianej jako akt miłosierdzia pojawia się dopiero ok. XII w. Natomiast * Wizja taka nie była obca chrześcijaństwu. W Apokalipsie wg. Św. Jana czytamy iż... nad tymi wtóra śmierć mocy nie ma. 14

15 trzeba aż dwóch stuleci, aby przykazanie miłosierdzia oraz przeświadczenie o wyższości woli boskiej nad ludzką w kwestiach zbawienia lub potępienia znalazły na tyle trwałe miejsce w świadomości, że umożliwiono skazańcom otrzymywanie posługi duchowej przed kaźnią - dopiero od XIV w. datuje się obyczaj obecności kapłana podczas egzekucji ( P. Ariès 1992, s. 25). Stąd też w licznych przypadkach nie sam fakt a rytuał egzekucji determinował pośmiertny los skazańca. Przykładem może być stracenie Michała Piekarskiego w 1620 r. Za próbę królobójstwa spalono mu rękę, którą ośmielił się podnieść na majestat, darto zeń pasy by na koniec spalić i prochy wystrzelić na cztery wiatry. W tym przypadku kremacja bez złożenia prochów w ziemi stanowiła akt wiecznego potępienia, ostateczną eliminację uniemożliwiającą skorzystanie z miłosierdzia bożego, na jakie w myśl nauki Kościoła może liczyć każdy chrześcijanin na sądzie ostatecznym. 3. ZABYTKI RUCHOME 3.1 MATERIAŁ CERAMICZNY (opracował mgr Marek Janusz Piotrowski, Muzeum Szlachty Mazowieckiej w Ciechanowie) POZIOM STARTYGRAFICZNY I - 75 cm -117 cm GŁĘBOKOŚĆ METR OBIEKT MATERIAŁ CERAMICZNY 5,6/12,13 2 (?) wylewy 1, brzuśce 4. 1 fragment kamionki, 4 niecharakterystyczne fragmenty ceramiki wypalonej w technice utleniającej II (spąg) cm 17/24 4 wylewy 4, brzuśce 10, dna 1) naczynia cienkościennego ścianki 4-6 mm, wylew 8 mm, ucho 11 mm, dno 5-6 mm., szerokootworowego wylew ok. 20 cm, dno ok. 6-7 cm., wysokość - nieokreślona prawdopodobnie ok. 20 cm UWAGI ceramika z naczyń ceramika sepulkralna jak wyżej. Fragment kamionki wtręt współczesny prawdopodobnie strop nasypu mogiłowego o.s. nr 4 - Naczynie wypalone w technice utleniającej, koloru beżowo-ceglanego; technika toczone na kole wolnoobrotowym, o czym świadczy domieszka schudzająca złożona z piasku różnej granulacji ( do 2 mm); forma naczynia wylew silnie wywinięty na zewnątrz, największa wydętość brzuśca 2/3 wysokości jest znana od średniowiecza (XIV w. do czasów współczesnych). Brak wrębu na pokrywkę. Ucho taśmowate, 15

16 II -120 cm 5/12 2 wylew z fragmentem brzuścca 1, dna 1. wychodzące z wylewu. Brak polewy. Zdobienie płytkie żłobki dookolne na szyjce. Profil naczynia esowaty. Naczynie nie ma charakteru użytkowego a najpewniej jest to naczynie sepulkralne, wykonywane okolicznościowo w warsztacie miejscowym. Jedno ucho wyklejone, drugie ucho (fragment) świadczy o tym, że była to forma amfory dwuusznej, stawiana symbolicznie na grobie. Okopcenia wewnątrz, przy dnie świadczą o paleniu w tym naczyniu ognia (prawdopodobnie świecy). wylew naczynie szerokotorowe, grubościenne z uchem taśmowatym. Wypał w technice utleniającej. Prawdopodobnie naczynie podobne do opisywanego powyżej. Dno fragment talerza wypalonego w technice utleniającej, pokrytego od wewnątrz brązową polewą Ocena całości materiału ceramicznego: materiał jednorodny sepulkralny nowożytny. datowanie XVIII XIX w. ze względu na formę i technikę wykonania - dość prymitywną materiał pochodzi najpewniej z miejscowych warsztatów garncarskich. LITERATURA Brak bliższych analogii w literaturze archeologicznej. Literatura dotycząca ceramiki średniowiecznej i nowożytnej - analogie typowej formy naczynia szerokootworowego z uchem i wywiniętym wylewem: 1. K. Janiszowski, Ceramika XVI w., Warszawskie Materiały Archeologiczne, t. I, Warszawa 1966, s. 84, tabl. LXV, rys. 1, 2, 3; 2. O. Gierlach, Ceramika z wieku XVII, XVIII, WMA, t. I, Warszawa 1966, s. 113, tabl. LXXXIII, rys. 5; 3. J. Kruppe, Garncarstwo późnośredniowieczne w Polsce, Wrocław-Warszawa, 1981; 4. M. Rębkowski, Średniowieczna ceramika miasta lokacyjnego w Kołobrzegu, Kołobrzeg 1995; 16

17 4. KATALOG OBIEKTÓW SEPULKRALNYCH OBIEKT SEPULKRALNY SZKIELETOWY: nr: 1 orientacja: NS m nr: 3/4, 10/11 Uwagi: Poziom 0. Grób współczesny, murowany. W trakcie ekshumacji nie stwierdzono śladów szkieletu. Zachowały się tylko nieliczne spróchniałe deski trumny. Charakterystyka: grób typ jamowy nagrobkowy wypełnisko piasek pochówek cechy dodatkowe pierwotny forma trumienny inwentarz brak lokalizacja na ziemi płeć nieokreślona pozycja nieokreślona OBIEKT SEPULKRALNY SZKIELETOWY: nr: 2 orientacja: NS m nr: 5/12 Uwagi: Spąg poziomu II. Na głębokości -125 wystąpiły spróchniałe deski trumny ze śladami farby barwy bladozielonej. W trakcie ekshumacji nie stwierdzono elementów szkieletu. Niewielkie rozmiary trumny sugerują, iŝ mógł to być pochówek dziecka. Charakterystyka: grób typ jamowy mogiłowy(?) wypełnisko piasek pochówek cechy dodatkowe pierwotny forma trumienny inwentarz fragmenty ceramiczne lokalizacja na ziemi płeć N (?) pozycja nieokreślona OBIEKT SEPULKRALNY SZKIELETOWY: nr: 3 orientacja: SN m nr: 9/16/23 Uwagi: Poziom III/IV. Zarys jamy grobowej wystąpił na głębokości -147/- 158; szkielet zalegał na poziomie -168/-171 (w partii miedniczej zagłębiony był do poziomu -179). W stropie widoczne dwa duŝe kamienie. Charakterystyka: grób typ jamowy mogiłowy(?) wypełnisko piasek pochówek cechy dodatkowe pierwotny forma całunowy (?) inwentarz brak lokalizacja na ziemi płeć F pozycja wyprostowana na wznak 17

18 OBIEKT SEPULKRALNY SZKIELETOWY: nr: 4 orientacja: SN m nr: 9/16/23 Uwagi: Poziom III/IV. Zarys jamy grobowej wystąpił na głębokości - 145/-164; szkielet zalegał na poziomie -168/-171. W stropie wystąpiły spróchniałe fragmenty trumny ze śladami farby bladozielonej. Na poziomie stropu jamy grobowej z lewej strony duŝy kamień. Na poziomie szkieletu, w okolicach stóp wystąpiły kamienie. Charakterystyka: grób typ jamowy mogiłowy(?) wypełnisko piasek pochówek cechy dodatkowe pierwotny forma trumienny inwentarz fragmenty ceramiczne lokalizacja na ziemi płeć F pozycja wyprostowana na wznak OBIEKT SEPULKRALNY SZKIELETOWY: nr: 5 orientacja: SN m nr: 12/19/26 Uwagi: Poziom III/IV. Zarys jamy grobowej wystąpił na głębokości - 154/-166; szkielet zalegał na poziomie -178/-181. W stropie wystąpiły spróchniałe fragmenty trumny ze śladami farby bladozielonej. Na poziomie stropu jamy grobowej z prawej strony cztery duŝe kamienie. Szkielet przybity przez klatkę piersiową do dna trumny dwoma gwoździami. W okolicach czaszki i kości ramieniowych ślady materii (całun?). Charakterystyka: grób typ jamowy mogiłowy(?) wypełnisko piasek pochówek cechy dodatkowe pierwotny forma całunowy specjalny apotropaiczny przybijany inwentarz brak lokalizacja na ziemi płeć F pozycja wyprostowana na wznak OBIEKT SEPULKRALNY SZKIELETOWY: nr: 6 orientacja: SN m nr: 13/20/27 Uwagi: Poziom III/IV. Zarys jamy grobowej wystąpił na głębokości -165/-166; szkielet zalegał na poziomie -186/-187. Charakterystyka: grób typ jamowy mogiłowy(?) wypełnisko piasek pochówek cechy dodatkowe pierwotny forma bezpośredni inwentarz brak lokalizacja na ziemi płeć M pozycja wyprostowana na wznak OBIEKT SEPULKRALNY SZKIELETOWY: nr: 7 18

19 orientacja: SN m nr: 30/37 Uwagi: Poziom III/IV. Zarys jamy grobowej wystąpił na głębokości -150/-160; szkielet zalegał na poziomie -171/-181. W okolicach stóp wystąpił duŝy kamień. Charakterystyka: grób typ jamowy mogiłowy(?) wypełnisko piasek pochówek cechy dodatkowe pierwotny forma bezpośredni inwentarz brak lokalizacja na ziemi płeć nieokreślona juvenis pozycja wyprostowana na wznak OBIEKT SEPULKRALNY SZKIELETOWY: nr: 8 orientacja: SW/NE m nr: 31/32/38 Uwagi: Poziom III/IV. Zarys jamy grobowej wystąpił na głębokości - 164; szkielet zalegał na poziomie W stropie jamy grobowej widoczne ślady spróchniałych desek stanowiących wieko trumny. W okolicach stóp wystąpiły cztery kamienie Charakterystyka: grób typ jamowy mogiłowy(?) wypełnisko piasek pochówek cechy dodatkowe pierwotny forma trumienny inwentarz brak lokalizacja na ziemi płeć M pozycja wyprostowana na wznak OBIEKT SEPULKRALNY SZKIELETOWY: nr: 9 orientacja: SW/NE m nr: 32/33/39/40 Uwagi: Poziom III/IV. Zarys jamy grobowej wystąpił na głębokości - 181/-186; szkielet zalegał na poziomie -202/-207. W okolicach czaszki wystąpił duŝy kamień. Charakterystyka: grób typ jamowy mogiłowy(?) wypełnisko piasek pochówek cechy dodatkowe pierwotny forma całunowy (?) inwentarz brak lokalizacja na ziemi płeć M pozycja wyprostowana na wznak 19

20 OBIEKT SEPULKRALNY SZKIELETOWY: nr: 10 orientacja: S/N m nr: 34/41 Uwagi: Poziom III/IV. Zarys jamy grobowej wystąpił na głębokości -190/-191; szkielet zalegał na poziomie -211/-212. Charakterystyka: grób typ jamowy mogiłowy(?) wypełnisko piasek pochówek cechy dodatkowe pierwotny forma bezpośredni inwentarz brak lokalizacja na ziemi płeć M pozycja wyprostowana na wznak OBIEKT SEPULKRALNY SZKIELETOWY: nr: 11 orientacja: S/N m nr: 50/51/57/58/64/65 Uwagi: Poziom III/IV. Zarys jamy grobowej wystąpił na głębokości -151/-155; szkielet zalegał na poziomie -172/-176. Charakterystyka: grób typ jamowy mogiłowy(?) wypełnisko piasek pochówek cechy dodatkowe pierwotny forma całunowy (?) inwentarz brak lokalizacja na ziemi płeć F pozycja wyprostowana na wznak OBIEKT SEPULKRALNY SZKIELETOWY: nr: 12 orientacja: S/N m nr: 52/53/59/60 Uwagi: Poziom III/IV. Zarys jamy grobowej wystąpił na głębokości -181/-189; szkielet zalegał na poziomie Charakterystyka: grób typ jamowy mogiłowy(?) wypełnisko piasek pochówek cechy dodatkowe pierwotny forma bezpośredni inwentarz brak lokalizacja na ziemi płeć nieokreślona pozycja wyprostowana na wznak 20

21 OBIEKT SEPULKRALNY SZKIELETOWY: nr: 13 orientacja: S/N m nr: 53/54/60/61 Uwagi: Poziom III/IV. Zarys jamy grobowej wystąpił na głębokości -182/-194; szkielet zalegał na poziomie W okolicach czaszki wystąpił duŝy kamień. Charakterystyka: grób typ jamowy mogiłowy(?) wypełnisko piasek pochówek cechy dodatkowe pierwotny forma całunowy (?) inwentarz brak lokalizacja na ziemi płeć M pozycja wyprostowana na wznak OBIEKT SEPULKRALNY SZKIELETOWY: nr: 14 orientacja: S/N m nr: 54/55/60/61 Uwagi: Poziom III/IV. Zarys jamy grobowej wystąpił na głębokości -196/-197; szkielet zalegał na poziomie Charakterystyka: grób typ jamowy mogiłowy(?) wypełnisko piasek pochówek cechy dodatkowe pierwotny forma bezpośredni inwentarz brak lokalizacja na ziemi płeć M pozycja wyprostowana na wznak 4. WNIOSKI KOŃCOWE Przeprowadzone badania potwierdziły fakt lokalizacji pierwotnego cmentarza wokół kościoła w Kiełpinach. Wstępna analiza pozyskanego materiału wskazuje, że jest to nekropolia rzędowa datowana na przełom XVIII i XIX w. Uchwytne są na niej relikty obrzędowości funeralnej. Stąd też stanowić może bogate źródło wiedzy na temat obrządku i rytuału pogrzebowego środowisk wiejskich tamtej epoki. W związku z powyższym postuluje się poprzedzenie wszelkich prac ziemnych prowadzonych na tym obszarze wyprzedzającymi badaniami archeologicznymi. 21

22 BIBLIOGRAFIA Abramowicz A., Nadolski A, Poklewski T Cmentarzysko z XI w. w Lutomiersku pod Łodzią Acta Archaeologica Universitatis Lodziensis Nr 7 Ariès P Człowiek i śmierć Warszawa Buchowski M Etnologiczna interpretacja obrzędów przejścia Lud, T. 69, s Bylina S Chrystianizacja wsi polskiej u schyłku średniowiecza Warszawa Byrska Kaszewska E Cmentarzysko średniowieczne w Starym Brześciu, pow. Włocławek, (Stan. 4), część I Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Serai archeologiczne nr 2, s Cofta-Broniewska A Wczesnośredniowieczny obiekt sakralny. [w:] Miejsce pradziejowych i średniopwiecznych praktyk kultowych w Kruszy Zamkowej. s Poznań Czas Czas w kulturze. praca zbiorowa Warszawa Czerwik S Posoborowa Liturgia pogrzebu Kielecki Przegląd Diecezjalny 55 nr 2-3, s Decyk J Ludzki i Boży wymiar śmierci w świetle kultu zmarłych : studium liturgiczne Warszawa Dzieduszycki W Wiara w świat demonów. Potencjalne możliwości jej oddziaływania na zwyczaje funeralne w przeszłości. [w:] Czarownice. Funeralia Lednickie 2, s Eliade M Traktat o historii religii Łódź Fischer A Zwyczaje pogrzebowe ludu polskiego Lwów Gąssowski J Cmentarzysko w Końskich na tle zagadnień południowej granicy Mazowsza we wczesnym średniowieczu Materiały Wczesnośredniowieczne, t. 2, s Grudziński T Pogaństwo i chrześcijaństwo w świadomości społecznej Polski wczesnofeudalnej [w:] Historia kultury średniowiecznej w Polsce, s Warszawa Hensel W Słowiańszczyzna Wczesnośredniowieczna Warszawa 22

23 Hilczerówna Z Przyczynki do handlu Polski z Rusią Kijowską Przegląd Archeologiczny, T. IX, s Hilczerówna Z Ostrogi polskie z X XIII w. Poznań Hilczerówna Z Pisanki [w:] Słownik Starożytności Słowiańskich, s. 115 Hołowińska Z Wczesnośredniowieczne rzemiosło złotnicze w Gdańsku Gdańsk Wczesnośredniowieczny, t. 1, s Janicki M Chorągwie nagrobne czyli nagrobki chorągiewne i rycerski obrządek pogrzebowy Studia i materiały do historii wojskowości, T. XXXIX, s Janocha H Wyniki prac badawczych przeprowadzonych w latach na Górze Chełmskiej (Krzyżance) koło Koszalina Materiały Zachodniopomorskie, t. 12, s Jażdżewski K. (1949) 1951 Cmentarzysko wczesnośredniowieczne w Lutomiersku pod Łodzią w świetle badań w r Materiały wczesnośredniowieczne, T. IV, s Kamińska J Cmentarzysko wczesnośredniowieczne w Buczku, pow. Łask Prace i materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria archeologiczna nr 1, s Łódź Kmieciński J Rekonstrukcja minionych kultur Lublin Kolberg O Dzieła wszystkie, t Wrocław Poznań Kumor. B., Obertyński Z. (red.) 1974 Historia Kościoła w Polsce Poznań Warszawa Lelong C Życie codzienne w Galii Merowingów Warszawa Maciszewski R Żywi umarli. Próba przeprowadzenia identyfikacji kultowej na cmentarzysku Birka I. Przegląd Humanistyczny t. 7 Malinowska Łazarczyk H., Budzyńska J Badania archeologiczno antropologiczne na cmentarzysku średniowiecznym i nowożytnym w Cedyni, pow. Chojna Materiały Zachodniopomorskie t. 19, s Malinowska Łazarczyk 1982 Cmentarzysko średniowieczne w Cedyni, Szczecin 23

24 H. T. I,II Miśkiewicz M Wczesnośredniowieczny obrządek pogrzebowy na płaskich cmentarzyskach szkieletowych w Polsce Materiały Wczesnośredniowieczne t. VI, s Pełka L. J Polska demonologia ludowa Warszawa Potkowski E Dziedzictwo wierzeń pogańskich w średniowiecznych Niemczech. Defuncti vivi Warszawa Rajewski Z Wielkopolskie cmentarzyska rzędowe okresu wczesnodziejowego Przegląd Archeologiczny, t. VI, s Rogosz R Wczesnośredniowieczne cmentarzysko w Kunowie, pow. Stargard Szczeciński Materiały Zachodniopomorskie t. 10, s Sulimirski F., Chlebowski B., Walewski W. (red.) 1883 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego innych krajów słowiańskich Warszawa Szymański W Cmentarzysko wczesnośredniowieczne w Gorysławicach, pow. Busko [w:] Rozprawy Zespołu Badań nad Polskim Średniowieczem Uniwersytetu Warszawskiego i Politechniki Warszawskiej, T. II, s Warszawa Tabaczyński S Archeologia Średniowieczna Warszawa - Wrocław - Kraków - Gdańsk - Łódź, Thomas L.-V Trup Łódź Wachowski K Cmentarzyska doby wczesnopiastowskiej na Śląsku Wrocław- Warszawa- Kraków- Gdańsk Zoll-Adamikowa H Przyczyny i formy recepcji rytuału szkieletowego u Słowian nadbałtyckich we wczesnym średniowieczu Przegląd Archeologiczny T. 35, s

25 25

26 26

27 27

28 28

29 29

30

31 KATALOG TABELar YCZNY ŚREDNIOWIECZNA I NOWOŻYTNA CERAMIKA NACZYNIOWA Cechy morfologiczne Cechy technologiczne Nr inwentarza Lokalizacja Obiekt Rodzaj naczynia Rodzaj fragmentu naczynia Wielkość fragmentu Wylew Cm Ø Dno Typ ucha Motyw Ślady użytkowania Lp Typ Cm Ø Typ Technika zdjęcia Znaki 1 J.Pom./09/08 B c7,d7 140 G B IV 2A Z A P Ś X X X-XI 2 J.Pom./09/08 B c7,d7 140 G B IV 2A Z A P Ś X X X-XI 3 J.Pom./09/21 B c7,d7 140 G B IV 2A Z A P Ś X X X-XI 4 J.Pom./09/21 B c7,d7 140 G B IV 2A Z A P Ś X X X-XI 5 J.Pom./09/21 B c7,d7 140 G B IV 2A Z A P Ś X X X-XI 6 J.Pom./09/21 B c7,d7 140 G B IV 2A Z A P Ś X X X-XI 7 J.Pom./09/21 B c7,d7 140 G B IV 2A Z A P Ś X X X-XI 8 J.Pom./09/21 B c7,d7 140 G B IV 2A Z A P Ś X X X-XI 9 J.Pom./09/21 B c7,d7 140 G B IV A P Ś X X X-XI 10 J.Pom./09/21 B c7,d7 140 G B IV A P Ś X X X-XI 11 J.Pom./09/21 B c7,d7 140 G B IV A P Ś X X X-XI 12 J.Pom./09/21 B c7,d7 140 G B IV A P Ś X X X-XI 13 J.Pom./09/21 B c7,d7 140 G W IV 3 2A Z A P Ś X X X-XI 14 J.Pom./09/21 B c7,d7 140 G W IV 3 A P Ś X X X-XI 15 J.Pom./09/21 B c7,d7 140 G W IV 3 A P Ś X X X-XI XIII- 16 J.Pom./09/16 B b8 160 G B IV A P Ś X X X XV 17 J.Pom./09/16 B b8 160 G B IV A P Ś X X X XIII- XV 18 J.Pom./09/16 B b8 160 G B IV A P Ś X X X X XIII- XV 19 J.Pom./09/16 B b8 160 G B IV A P Ś X X X X XIII- XV XIII- 20 J.Pom./09/16 B b8 160 G W IV 12 4 B P M X X XV Powierzchnia Grupa technologiczna wg. L.Kajzera Technika Przełom Grubość Barwa Rodzaj Ilość Domieszka Drobnoziarnista Granulacja Średnioziarnista Gruboziarnista Wypał Redukcyjny Utleniający Powierzchnia Szkliwo Barwa Przywra Zaciek Okopcenie Przepalenie Datowanie UWAGI