ROZPRAWA DOKTORSKA mgr inż. arch. Roman Pilch

Transkrypt

1 POLITECHNIKA POZNAŃSKA WYDZIAŁ ARCHITEKTURY ROZPRAWA DOKTORSKA mgr inż. arch. Roman Pilch WSPÓŁCZESNE TENDENCJE W LOKALIZACJI KAMPUSÓW AKADEMICKICH W MAŁYCH I ŚREDNICH MIASTACH CONTEMPORARY TRENDS IN LOCATION OF ACADEMIC CAMPUSES IN SMALL AND MEDIUM-SIZED CITIES PROMOTOR prof. dr hab. inż. arch. Wojciech Bonenberg Poznań, 2017

2 Wszystkim tym, dzięki którym moje dokonania zostały uwieńczone niniejszą rozprawą, a w sposób szczególny mojej żonie i dzieciom z serca dziękuję.

3 SPIS TREŚCI 1. Wstęp Założenia pracy Metoda pracy Cele badawcze Teza pracy Zakres Stan i źródła badań Uniwersytet III generacji. Fabryka wiedzy Gospodarka oparta na wiedzy Koncepcja uniwersytetu jako Fabryki wiedzy (Edu-Factory) Efektywność Fabryki wiedzy Lokalizacja szkolnictwa wyższego w sieci osiedleńczej Klasyczna teoria lokalizacji Fabryki wiedzy - nowe czynniki lokalizacyjne Zarządzanie wiedzą na poziomie terytorialnym Usługi kreatywne i usługi oparte na wiedzy innowacyjne środowisko przedsiębiorczości Transfer technologii i innowacji Analiza nowych czynników lokalizacji kampusów akademickich Metodologia Źródła danych Selekcja i integracja danych cząstkowych Potencjał gospodarczy miejsca lokalizacji Rynek nieruchomości Dostępność transportowa miejsca lokalizacji Sytuacja społeczna Struktura wykształcenia Rynek pracy Jakość środowiska naturalnego Krajobraz kulturowy Transfer technologii i innowacji Usługi kreatywne i usługi oparte na wiedzy Zarządzanie wiedzą na poziomie terytorialnym (Innowacyjne środowisko przedsiębiorczości) Kwantyfikacja Hierarchia ważności Ewaluacja Synteza. Prezentacja wyników badań eksperckich Rangi czynników lokalizacji Siła powiązań czynników lokalizacyjnych 53 3

4 6. Tendencje w lokalizacji kampusów akademickich w małych i średnich miastach - przykłady z obszaru województwa wielkopolskiego Syntetyczna charakterystyka wybranych miast na tle uwarunkowań lokalizacyjnych województwa wielkopolskiego Prezentacja wyników badań eksperckich dla Piły, Konina, 74 Kalisza i Leszna Implementacja architektoniczno-urbanistyczna na terenie Konina, poprzedzona przeglądem przykładów zagranicznych Syntetyczny przegląd przykładów zagranicznych Architektoniczno-urbanistyczne projekty aktywizacji akademickiej Konina Kampus Akademicki PWSZ w Koninie Bulwary Nadwarciańskie w Koninie Wnioski, rekomendacje, podsumowanie Streszczenie 118 Abstract 120 Spis ilustracji, tabel i wykresów 122 Bibliografia 130 4

5 1. Wstęp 1.1. Założenia pracy Problem badawczy dotyczy współczesnych tendencji w lokalizacji kampusów akademickich w małych i średnich miastach. Małe i średnie miasta są podstawowym elementem sieci osiedleńczej kraju. W ostatnich kilkudziesięciu latach wiele ośrodków miejskich zostało dotkniętych upadkiem przemysłu - miejscem pracy większości mieszkańców. W szczególnie trudnej sytuacji są małe i średnie miasta, które utraciły dotychczasowe oparcie ekonomiczne w postaci dużego zakładu przemysłowego, nierzadko zatrudniającego kilka tysięcy pracowników. Powszechność tego typu zjawisk ma poważne konsekwencje dla zrównoważonego rozwoju urbanistycznego tych miast. Z tego powodu władze samorządowe intensywnie poszukują skutecznych stymulatorów rozwoju, opartych o dynamiczne funkcje miastotwórcze. Do takich funkcji należą nowe ośrodki akademickie kształcące na poziomie licencjackim, inżynierskim i magisterskim, w uczelniach niepublicznych, państwowych wyższych szkłach zawodowych i zamiejscowych filiach renomowanych uczelni akademickich. Autor niniejszej pracy - jako mieszkaniec domu studenckiego na terenie kampusu Politechniki Poznańskiej zapoznał się ze specyfiką funkcjonowania domów studenckich, stołówek studenckich, bibliotek, obiektów sportowych, zespołów dydaktycznych, administracji i obiektów pomocniczych. Będąc studentem miał także okazję uczestniczyć w różnych formach zajęć laboratoryjnych, wykładach specjalistycznych prowadzonych w rozrzuconych na terenie Poznania lokalizacjach. Większość tych wyizolowanych lokalizacji Politechniki Poznańskiej była nazywana kampusami. I tak w powszechnym obiegu istnieją nazwy kampus Piotrowo, kampus Nieszawska, kampus Wilda, choć są to jedynie różne fragmenty funkcjonalne Politechniki Poznańskiej. Podobna sytuacja dotyczy innych dużych poznańskich uczelni, np. Uniwersytetu Adama Mickiewicza, Uniwersytetu Przyrodniczego, Uniwersytetu Ekonomicznego, Uniwersytetu Artystycznego w Poznaniu. W tym przypadku znaczenie słowa kampus w istotny sposób odbiega od tego, co rozumie się pod tym pojęciem w Stanach Zjednoczonych, Chinach czy Japonii. Słowo kampus służy tam do określania wydzielonego miasteczka akademickiego z pełnym zapleczem naukowo-badawczym, dydaktycznym, socjalnym i mieszkalnym dla studentów i pracowników. Są tu zlokalizowane obiekty rekreacyjne, sportowe, kluby, kawiarnie i restauracje. W ciągu semestru większość studentów i profesorów nie opuszcza kampusu akademickiego, mając zapewnione wszystkie wygody niezbędne do mieszkania, pracy i wypoczynku na terenie kampusu. 5

6 W tradycyjnym (wywodzącym się ze średniowiecza) rozumieniu kampus akademicki był miejscem, w którym studenci i nauczyciele akademiccy wspólnie mieszkali i pracowali w zamkniętym wyizolowanym środowisku. Ta forma, w najbardziej wiernej postaci ewoluuje do dnia dzisiejszego w krajach anglosaskich (Turner, 1984). W Polsce, w potocznym języku pojęcie kampusu odbiega od wyżej opisanego znaczenia. Kampusem najczęściej bywa określany wydzielony teren uczelni (lub fragmentu uczelni) gdzie zgromadzona jest pewna ilość placówek naukowych, dydaktycznych, sportowych lub socjalnych dla studentów, stanowiących pewną enklawę, najczęściej nie zapewniającą kompleksowej obsługi naukowo-dydaktycznej, administracyjnej, rekreacyjnej, mieszkalnej. Profesorowie i większość studentów nie mieszkają na terenie kampusu, a w ramach codziennych zajęć, zarówno studenci jak i profesorowie, najczęściej przemieszczają się pomiędzy różnymi kampusami tej samej uczelni. Tak więc w polskich warunkach, słowo kampus na bardzo pojemne znaczenie. I tak też jest stosowane w niniejszej rozprawie. Z całą pewnością wiąże się ono w wyższą uczelnią, uniwersytetem, studiowaniem, badaniami naukowymi, zapleczem mieszkalnym, sportowo rekreacyjnym i gastronomicznym dla studentów - ale w sposób bardzo elastyczny. Uważa się, że uniwersytety są jednym z elementów aktywizujących miejsca swojej lokalizacji. Niezależnie od swojej misji naukowo-dydaktycznej, gromadzą młodych ludzi, są miejscem nawiązywania kontaktów społecznych, realizowania ambicji i aspiracji edukacyjnych oraz zaspokajania potrzeb psychofizycznych związanych z aktywnym udziałem w życiu miasta. Uczelnie wyższe są również niezbędne z punktu widzenia całości systemu społecznopolitycznego, gdyż dostarczają kadr niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania gospodarki. Wyższe wykształcenie jest we współczesnym społeczeństwie ważnym elementem wyznaczającym miejsce człowieka w strukturze zawodowej jak również pozycję w hierarchii społecznej. W Polsce przez kilkanaście ostatnich lat system szkolnictwa wyższego był postrzegany przede wszystkim jako usługodawca w stosunku do gospodarki. Na tym tle zauważyć należy zjawisko niedostosowania zdobywanego wykształcenia wyższego do realnych potrzeb gospodarki. Przykładem jest swoista moda na niektóre kierunki kształcenia, która powoduje nadmiar kadr w stosunku do potrzeb rynku pracy. W przypadku uczelni niepublicznych, dotyczy to kierunków możliwych do prowadzenia w sposób angażujący niskie nakłady i dające odpowiednie profity właścicielom. 6

7 Mamy więc do czynienia z paradoksalną sytuacją polegająca na niedoborze absolwentów w niektórych specjalnościach i nadmiarze absolwentów w innych specjalnościach, co jest powodem zwiększającej się ilościowo kategorii osób podejmujących pracę niezgodną z wykształceniem. Innym zagadnieniem wiążącym się z misją uczelni wyższej jest jej aktywność naukowo-badawcza i jej wpływ na innowacyjność gospodarki miasta, regionu i kraju. Aktualnie, wiedza w coraz szerszym zakresie wypiera pracę i kapitał jako źródło rozwoju gospodarczego. Zdolność tworzenia wiedzy i jej implementacji w postaci nowych technologii decyduje o sukcesie ośrodków miejskich, szczególnie tych, które mają bliskie związki z uczelniami wyższymi. W tym wypadku aktywność naukowa, zdolność do wdrażania innowacyjnych wyników badań w otoczeniu społeczno-gospodarczym uczelni stanowi istotne źródło przewagi konkurencyjnej ośrodków osiedleńczych, w których zlokalizowane są uczelnie wyższe. Ten proces obserwujemy w najwyżej rozwiniętych krajach, gdzie następuje aktywizacja gospodarcza oparta na wiedzy, z jednoczesnym przesuwaniem prostych, nieskomplikowanych procesów produkcyjnych do innych lokalizacji (najczęściej regionów niżej rozwiniętych pod względem zdolności do absorbcji wiedzy). Ta tym tle lokalizacja kampusów akademickich w małych i średnich miastach jest zagadnieniem szczególnie istotnym. Dotyczy to zwłaszcza naszego Kraju, gdzie w związku polityką boomu edukacyjnego powstała duża ilość prowincjonalnych uczelni wyższych, które w okresie kilkunastoletniego funkcjonowania nie wypromowały własnej wykwalifikowanej kadry akademickiej i nie mogą poszczycić się znaczącymi osiągnięciami w zakresie innowacyjnych badań i nowych technologii. Wiele z tych uczelni zakończyło swoją działalność z powodu niedoboru kandydatów na studia i braku osiągnięć w zdobywaniu grantów na działalność badawczą i rozwojową. To prawda, że w krajowej rzeczywistości lokalizacyjnej najlepsze wyższe uczelnie usytuowane są w dużych miastach, takich jak: Warszawa, Kraków, Wrocław, Poznań, Gdańsk. Uczelnie położone w mniejszych ośrodkach urbanistycznych plasują się na niższych pozycjach rankingowych. 7

8 Tabela 1. Ranking Akademickich Szkół Wyższych w Polsce. źródło: Perspektywy Shatertock.Forsal.pl 8

9 Tabela 2. Ranking Niepublicznych Uczelni Magisterskich w Polsce. Źródło: Perspektywy Shatertock. Forsal.pl Tabela 3. Ranking Państwowych Wyższych Szkół Zawodowych w Polsce. Źródło: Perspektywy Shatertock. Forsal.pl. 9

10 Tymczasem analiza lokalizacji najbardziej prestiżowych światowych uniwersytetów nie potwierdza tej prawidłowości. Tabela 4. Ranking najlepszych uniwersytetów na świecie. Źródło: Assess, Na przykład Harvard University położony jest w Cambridge (Massachusetts), mieście liczącym około 100 tys. mieszkańców (pow. 18,47 km 2 ). W roku 1636, kiedy powstał Harvard University, Cambridge (wówczas Newtowne) liczyło niecałe 2 tys. mieszkańców. W roku 1861 został tam założony Massachusetts Institute of Technology i wówczas Cambridge liczyło 22 tys. mieszkańców. Podobnie Stanford University położony jest w Kalifornii w dolinie Krzemowej (Santa Clara County) w mieście Stanford liczącym niecałe 14 tys. mieszkańców (pow. 71,90 km 2 ). Miasto jest oddalone 60 km od San Francisco i 200 km od Sacramento. Uniwersytet Princeton (założony w 1746 jako College of New Jersey) zlokalizowany jest w mieście Princeton w stanie New Jersey. Miasto o pow. 47,56 km 2 liczy aktualnie ok. 29 tys. mieszkańców. Princeton jest oddalone 83 km od Nowego Yorku i 70 km od Filadelfii. 10

11 Uniwersytet Oksfordzki (założony w 1167 roku) położony jest w hrabstwie Oxfordshire w południowej Anglii. Aktualnie Oxford liczy 158 tys. mieszkańców (pow. 45,59 km 2 ). Miasto jest oddalone o 90 km od Londynu i 120 km od Birmingham. University of Cambridge (założony w 1231 roku) położony jest w hrabstwie Cambridgeshire we wschodniej Anglii. Obecnie Cambridge liczy 129 tys. mieszkańców (pow. 40,7 km 2 ). Miasto jest oddalone 100 km od Londynu i około 200 km od Sheffield. Oczywiście w grupie najlepszych znajdują się uniwersytety zlokalizowane również w dużych miastach, jak Los Angeles, Tokio, Chicago, Toronto, Londyn czy Zurich, ale potwierdza to zasadę, że sama wielkość ośrodka miejskiego (w granicach administracyjnych) nie decyduje o randze uniwersytetu. Odnosząc się do warunków krajowych nie można więc z góry zakładać, że wyższe uczelnie zlokalizowane w małych i średnich miastach znajdują się na przegranej pozycji, a z powodu swojej prowincjonalnej lokalizacji nie mogą odnieść sukcesu. Nie oznacza to, że każde małe i średnie miasto ma szansę być dobrym miejscem dla funkcjonowania kampusu akademickiego. Wydaje się, że tylko niektóre ośrodki mogą być zakwalifikowane jako te, w których kampus akademicki ma szanse rozwoju. Z tym wiąże się pytanie badawcze: od jakich czynników lokalizacyjnych, zależy sukces uniwersytetu? Co decyduje o tym, że wśród wielu lokalizacji możemy wskazać te, w których działalność uniwersytetu będzie efektywna, w przeciwieństwie do wielu innych ośrodków miejskich, w których funkcjonowanie szkoły wyższej skazane będzie na porażkę Metoda pracy Do realizacji tak nakreślonych zadań autor zastosował metodę desk research, poszerzoną o wybrane elementy feresightu. Metoda desk research opiera się na kontekstowej analizie różnorodnych danych źródłowych, takich jak: literatura przedmiotu raporty badawcze, publikacje książkowe i artykuły w czasopismach fachowych, dane statystyczne (GUS), strategie rozwoju szkolnictwa wyższego w Polsce, wojewódzkie strategie rozwoju, zapisy zwarte w planach i studiach zagospodarowania przestrzennego, zbiory danych uzyskanych przez autora podczas sondaży kwestionariuszowych i badań eksperckich. 11

12 W tekście pracy zastosowano harwardzki system przypisów. Wynika to z rozpowszechnionego we współczesnym obiegu informacji naukowej standardu cytowań (citation style). Źródła są cytowane bezpośrednio w treści akapitu, w nawiasie zawierającym nazwisko/nazwiska autorów i rok publikacji. Komplementarnym elementem tego rodzaju przypisów jest alfabetyczny spis literatury podający pełne dane bibliograficzne pozycji cytowanych w tekście rozprawy. System harwardzki nie stosuje numerowanych odsyłaczy zamieszczonych u dołu strony Cele badawcze Celem badawczym jest analiza zawartych w tytule rozprawy tendencji lokalizacyjnych kampusów akademickich w małych i średnich miastach. Można tu wymienić następujące aspekty: diagnozę czynników lokalizacyjnych, wpływających na funkcjonowanie kampusów akademickich w niewielkich ośrodkach sieci osadniczej, w kontekście nowych wyzwań jakie stoją przed uniwersytetami XXI wieku, identyfikację tych czynników lokalizacyjnych, które w największym stopniu decydują o sukcesie lub porażce danej lokalizacji, rozpoznanie, w jaki sposób relacje międzyczynnikowe mogą wpływać na tendencje rozwojowe kampusów uniwersyteckich, wskazanie odpowiednich rekomendacji w stosunku do wybranych przykładów badawczych (case studies) z terenu województwa wielkopolskiego Teza pracy Tendencje rozwojowe uniwersytetów XXI wieku sprawiają, że tradycyjne urbanistyczne czynniki lokalizacyjne tracą na aktualności. W miejsce nich pojawiają się nowe czynniki, których stopień usieciowienia decyduje o atrakcyjności ośrodka, jako miejsca lokalizacji kampusu akademickiego. Stąd wynikają rekomendacje dla samorządów miejskich, dotyczące działań sprzyjających synergicznemu wykorzystaniu lokalnych atutów w powiązaniu z usieciowieniem innowacji i wiedzy wytwarzanej w kampusie akademickim, interpretowanym jako fabryka wiedzy. 12

13 1.5. Zakres Zakres badań obejmuje tendencje lokalizacji kampusów akademickich w małych i średnich miastach. W polskiej literaturze przedmiotu pojęcie miast małej i średniej wielkości nie jest jednoznaczne. Podstawowym kryterium podziału miast na grupy o różnej wielkości jest liczba mieszkańców. Zgodnie z tym kryterium, większość autorów dzieli miasta w Polsce na trzy grupy: miasta małe liczące do 20 tys. mieszkańców, miasta średnie tys. mieszkańców oraz miasta duże powyżej 100 tys. mieszkańców (Runge, 2012), (Dziewoński, 1983), (Dziewoński, Iwanicka-Lyrowa, 1971), (Kiełczewska-Zaleska, 1972). Należy zauważyć, że podział ten budzi coraz więcej wątpliwości. Kwiatek-Sołtys i Runge (2011) wskazują na dużą niejednorodność miast liczących tys. mieszkańców. Stasiak (1994), a także Parysek i Kotus (1997) uważają, że w tej grupie, miasta liczące powyżej 50 tys. mieszkańców powinny stanowić odrębną kategorię jakościową. Wynika to zarówno ze względów strukturalno-funkcjonalnych jak i zauważonych tendencji przeobrażeń tych ośrodków miejskich. Podobną opinię prezentuje Eberhardt (1986), zwracając uwagę na znaczenie potencjału gospodarczego, kierunków i intensywności powiązań przestrzennych w skali krajowej i regionalnej. Stąd wynikają pojawiające się propozycje wprowadzenia większej ilości poziomów hierarchicznych miast, co pozwoliłoby na bardziej precyzyjną klasyfikację ośrodków miejskich, z uwzględnieniem funkcji wynikających z budowy sieci osiedleńczej Polski, relacji pomiędzy sektorami endogenicznymi i egzogenicznymi, a przede wszystkim atrakcyjności inwestycyjnej (opłacalność lokowania wybranych form działalności gospodarczej, lokalny rynek zbytu, zasoby społeczne i przyrodnicze). Niektóre propozycje uszczegółowienia klasyfikacji miast nawiązują do modelu Christallera (1933), który wyodrębnił 7 poziomów hierarchicznych miast: stolica, miasta prowincjonalne, ośrodki regionalne, okręgowe i powiatowe, miejscowości gminne i miejscowości targowe. Oczywiście trudno byłoby stosować model Christallera (1933) do współczesnej rzeczywistości przestrzennej Polski, tym niemniej należy odnotować próby podziału sieci osiedleńczej Polski, uwzględniające oprócz kryterium demograficznego potencjał gospodarczy, intensywność zaludnienia, specjalizację funkcjonalną, dynamikę migracyjną. Takie propozycje można znaleźć w pracach Eberhardta (1986), Runge (2012), Regulskiego (2010). 13

14 Kot (2009) biorąc pod uwagę kryteria siedliskowo-ekologiczne dzieli miasta na 5 kategorii biorąc pod uwagę ich wielkość: 1) Miasta bardzo małe do 10 tys. mieszkańców, 2) Miasta małe tys. mieszkańców, 3) Miasta średnie tys. mieszkańców, 4) Miasta duże tys. mieszkańców, 5) Miasta bardzo duże powyżej 1000 tys. mieszkańców. Raport Rozwój miast w Polsce opracowany w roku 2010 dla Ministerstwa Rozwoju Regionalnego (Węcławowicz, Łotocka, Baucz, 2010) dzieli polskie miasta pod względem wielkości na 6 kategorii mieszczących się w przedziałach: 1) Kategoria 1. do 10 tys. mieszkańców, 2) Kategoria tys. mieszkańców, 3) Kategoria tys. mieszkańców, 4) Kategoria tys. mieszkańców, 5) Kategoria tys. mieszkańców, 6) Kategoria 6. powyżej 200 tys. mieszkańców. Warto podkreślić, że w raporcie autorzy kwalifikują jedynie miasta małe i średnie jako liczące poniżej 100 tys mieszkańców. Portal Skyscraper City.com (2006) wymienia następujące podziały miast: 1) miasteczka do 10 tys. mieszkańców, 2) małe miasta tys. mieszkańców, 3) średnie miasta tys. mieszkańców, 4) średnio-duże tys. mieszkańców, 5) duże miasta tys. mieszkańców, 6) bardzo duże tys. mieszkańców, 7) wielkie powyżej tys. mieszkańców. Jak widać zakres znaczeniowy pojęcia miast małych i średnich jest stosunkowo pojemny. W związku z zauważonym zróżnicowaniem poglądów klasyfikujących miasta pod względem wielkości, w pracy przyjęto kompromisowe podejście, zaliczając do miast małych średnich ośrodki liczące od około 20 tys. do około 100 tys. mieszkańców. 14

15 Badania dotyczące tak wyznaczonego zakresu demograficznego zostały osadzone w szerszym kontekście sytuacyjnym. W analizach wykorzystano przykłady amerykańskie i europejskie. Praktyczna korzyść z badań porównawczych przykładów zagranicznych polega na tym, że na tej podstawie można lepiej uchwycić zagadnienia lokalizacyjne w wybranych przykładach z województwa wielopolskiego: Piły, Konina, Leszna i Kalisza. Wybór tych przykładów badawczych nawiązuje do Zasad i kryteriów wyznaczania obszarów funkcjonalnych w województwie wielkopolskim. Dokument wdrożeniowy zaktualizowanej strategii rozwoju województwa wielkopolskiego do 2020 roku (Zarząd Województwa Wielkopolskiego, 2013) Stan i źródła badań W ostatnich latach można zauważyć wzrost zainteresowania badaniami dotyczącymi tendencji rozwoju nauki i szkolnictwa wyższego. Przejawem tego są liczne publikacje oraz opracowania eksperckie wykonane na zlecenie Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, raporty z projektów współfinansowanych przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego: Skulimowski, A.M. (red) (2014). Scenariusze i trendy rozwojowe technologii społeczeństwa informacyjnego do roku Rezultaty badań delfickich. Wydawnictwo Naukowe Fundacji Progress & Business, Kraków. Wyrwicka, M. (red) (2011). Foresight Sieci gospodarcze Wielkopolski scenariusze transformacji wiedzy wspierające innowacyjną gospodarkę. Politechnika Poznańska, Poznań. Góralczyk, A. (red) (2011). Raport projektu Foresight regionalny dla szkół wyższych Warszawy i Mazowsza Akademickie Mazowsze Instytut Homo Homini, Warszawa. Sprawozdanie KE. (2013). Sprawozdanie z inicjatywy KE na rzecz otwartej edukacji, służącej pobudzaniu innowacji i rozwijaniu umiejętności informatycznych w szkołach i na uczelniach wyższych. Kancelaria Senatu RP, Przedstawiciel. przy Unii Europejskiej, Bruksela. Gorzoch, J. (red) (2012). Foresight technologiczny przemysłu In Sight Sprawozdanie z inicjatywy KE na rzecz otwartej edukacji, służącej pobudzaniu innowacji i rozwijaniu umiejętności informatycznyc w szkołach i na uczelniach wyższych. Ministerstwo Gospodarki, Warszawa. 15

16 Kuciński, J. (2010). Podręcznik metodyki foresight dla ekspertów projektu Foresight regionalny dla szkół wyższych Warszawy i Mazowsza. Akademickie Mazowsze Politechnika Warszawska, Warszawa. Grudzewski, W.M., Hejduk, I.K. (1998). Akademicka przedsiębiorczość: kreowanie nowoczesnej techniki i technologii w Polsce. w: Wawrzyniak, B. (red.) Raport o zarządzaniu. Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania, Warszawa. Kowalczyk, A., Nogalski, B. (2007). Zarządzanie wiedzą. Koncepcja i narzędzia. Difin, Warszawa. Spośród opracowań zagranicznych można wymienić następujące prace: Ernst & Young. (2012). Independent analysis of Higher Education Funding approach. Department of Innovation, Industry, Science, Research and Tertiary Education. Ernst & Young. Green Paper on Innovation (1996). European Commision ECSC-EC-EAEC, Brussels/Luxembourg. Sayers, N.A. (2010). Guide to Scenario Planning in Higher Education. Leadership Foundation for Higher Education, London. Atkins, D.E. (2004). University Futures and New Technologies: Possibilities and Issues. OECD/CERI. The University of Michigan. Hippel, E. (2005). Democratizing Innovation. The MIT Press, Cambridge, Massachusetts. Bennet, R., Gabriel H.(1999). Organisational Factors and Knowledge Management within Large Marketing Departments: an Empitical Study. Journal of Knowledge Management, vol 3, Oslo Manual. (1997). The Measurement of scientific and technological activities. Proposed Guidelines for Collecting and Interpreting Technological Innovation Data. OECD/Eurostat, Paris. Niestety większość tych opracowań nie wiąże jakości kształcenia wyższego i efektów działalności badawczej z lokalizacją kampusów akademickich w sieci osiedleńczej. Istnieje bogata literatura dotycząca klasycznych czynników lokalizacyjnych w urbanistyce i planowaniu przestrzennym, ale odnosi się ona do lokalizacji funkcji typowo produkcyjnych i usługowych. 16

17 Wśród tych publikacji można wymienić prace następujących autorów: Weber, A. (1928). Über den Standort der Industrien, Tübingen. Friedrich C.J. (ed) Alfred Weber's Theory of the Location of Industries. Chicago. Dempsey, B.W. (1960). The Frontier Wage: The Economic Organization of Free Agents. Loyola University Press, Chicago. Hotelling, H. (1929). Stability in Competition. Economic Journal vol.39 no.153 (1929) Christaller, W. (1933). Die zentralen Orte in Süddeutschland. Gustav Fischer, Jena. Lösch, A. (1954). The Economics of Location. Yale University Press. Ponsadr, C. (1992). Ekonomiczna analiza przestrzenna. WydawnictwoAkademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań. Budner, W. (2004). Lokalizacja przedsiębiorstw. Aspekty ekonomiczno - przestrzenne i środowiskowe: Wyd. Akademii Ekonomicznej w Poznaniu. Poznań. Niezależnie, pomocą źródłową w prowadzonych badaniach były rządowe i samorządowe opracowania planistyczne, takie jak: Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, dokument przyjęty przez Radę Ministrów 13 grudnia 2011 roku; Zaktualizowana Strategia Województwa Wielkopolskiego do 2020 roku, Załącznik do Uchwały Nr XXIX/559/12, Sejmiku Województwa Wielkopolskiego 2012; Zasady i kryteria wyznaczania obszarów funkcjonalnych w województwie wielkopolskim. Dokument wdrożeniowy zaktualizowanej strategii rozwoju województwa wielkopolskiego do 2020 roku (Wielkopolskie Biuro Planowania Przestrzennego w Poznaniu, Departament Polityki Regionalnej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego, Analizując stan badań bezpośrednio związanych z tematem rozprawy, należy zauważyć deficyt znaczących, opublikowanych opracowań dotyczących tej problematyki. Problem czynników urbanistycznych wpływających na lokalizację kampusów akademickich, w szczególności w odniesieniu do małych i średnich miast (m.inn. województwa wielkopolskiego), jest słabo rozeznany w sposób naukowy. Z tego powodu, waga i aktualność problemu obliguje do podjęcia bardziej szczegółowych badań w tym zakresie. 17

18 2. Uniwersytet III generacji. Fabryka wiedzy 2.1. Gospodarka oparta na wiedzy Gospodarka oparta na wiedzy staje się istotnym wyznacznikiem lokalizacji aktywności ekonomicznej. Można tu wymienić charakterystyczne elementy związane z gospodarką wiedzy: przyspieszenie wytwarzania wiedzy, wzrost znaczenia kapitału niematerialnego w decyzjach lokalizacyjnych, innowacyjność oraz lawinowy przyrost zasobów wiedzy, rozwój informatyki i technologii telekomunikacyjnych. Wszystko to jednoznacznie kojarzy się ze zjawiskiem globalizacji i procesem rozwoju opartym na międzynarodowym kapitale. Jednak można zauważyć, że równolegle rozwija się konkurencyjny model rozwojowy związany z gospodarką regionalną i lokalną. Szczególnie interesująca wydaje się być identyfikacja relacji pomiędzy czynnikami, które warunkują uczestnictwo w globalnym rozwoju gospodarczym, a rozwojem opartym na wiedzy w skali regionalnej i lokalnej, w którym szkoły wyższe odgrywają istotną rolę. Aktualnie intensywnie rozwijane są analizy wybranych elementów gospodarki wiedzy w dostosowaniu do lokalnych uwarunkowań środowiskowych (w ujęciu społecznym, kulturowym, przyrodniczym, infrastrukturalnym). Na uwagę zasługują nowe teorie regionalnych i lokalnych systemów innowacji oraz regionalnych przestrzeni wiedzy (Casas, 2002), (Rozga, 2004). Gospodarka oparta na wiedzy wyróżnia się następującymi cechami (Poskrobko, 2012): 1) Wiedza i informacja jest podstawą rozwoju gospodarczego. Dotyczy to spójności, efektywności i konkurencyjności w odniesieniu do podmiotów gospodarczych, samorządów lokalnych i instytucji naukowych. 2) Gospodarka oparta na wiedzy ma charakter lokalny, w odróżnieniu od globalnego (zasada: myśl globalnie, działaj lokalnie ). Wiedza będąca warunkiem rozwoju przestrzennego i gospodarczego, staje się istotnym czynnikiem lokalizacji miejscowej aktywności gospodarczej zapewniającej zrównoważony rozwój. 18

19 3) Usieciowienie powiązań oraz decentralizacja sieci powiązań daje przewagę adaptacyjną w zakresie łatwości dostosowania struktur funkcjonalnych miasta (w tym uniwersytetów) do zmieniającego się otoczenia. Jak podkreśla Rozga (2004) w rozważaniach na temat przyspieszenia procesu wytwarzania wiedzy zawsze pojawia się czynnik terytorialny, a w konsekwencji także regionalny. Problematyka wzrostu kapitału niematerialnego w urbanistyce może być rozpatrywana w różnych aspektach, wśród których na uwagę zasługują inwestycje zorientowane na wytwarzanie i dystrybucję wiedzy (badania, dydaktyka, informacja naukowa i udostępnianie wiedzy) oraz inwestycje nakierowane na przyciągnięcie kapitału ludzkiego (atrakcyjne miejsca pracy, czyste środowisko, atrakcyjny krajobraz kulturowy). Istnieje silne sprzężnie pomiędzy wytwarzaniem wiedzy w uniwersytetach a jej dystrybucją przestrzenną, co jest szczególnie istotne w planowaniu przestrzennym i urbanistyce Koncepcja uniwersytetu jako Fabryki wiedzy (Edu-Factory) Na tym tle pojawiła się koncepcja uniwersytetu jako Fabryki wiedzy (Edu-Factory). Koncepcja uniwersytetu jako fabryki wiedzy ma swoje źródła w początkach XX wieku, kiedy to rektor Massachusetts Institute of Technology MIT, Henry S. Pritchett, zainspirowany pierwszymi próbami naukowego zarządzania procesem pracy, poprosił Fredericka W. Taylora, aby ten wskazał mu możliwości zwiększenia efektywności pracy kadry uniwersyteckiej. W efekcie tej współpracy powstał raport autorstwa Morrisa L. Cooka, dotyczący podobieństw i różnic w akademickich i przemysłowych metodach zarządzania efektywnością pracy. Cooke zasłynął udanymi implementacjami zasad Taylora w wielu dziedzinach życia społecznego i gospodarczego, szczególnie w sektorze publicznym, szkolnictwie wyższym, wojskowości, zarządzaniu zasobami wodnymi (Wrege, Stotka, 1978). Rekomendacje Cooka stały się podstawą do zmiany systemu zarządzania uniwersytetem MIT (Cooke, 1910). Celem raportu Cooke'a było oszacowanie rzeczywistych kosztów i wydajności nauczania oraz badań naukowych w zakresie ich produktywności. Aby to osiągnąć, Cooke opracował w 1905 roku rachunek oparty na podstawowej jednostce rozliczeniowej zwaną student credit hour, zdefiniowaną jako jedna godzina wykładów, pracy w laboratorium, lub pracy domowejprzeliczonej na jednego ucznia. Miara ta umożliwiła obliczenie względnych godzinowych obciążeń wykładowców, kosztów godzinowej nauki 19

20 w przeliczeniu na jednego studenta, a ostatecznie umożliwiła określenie stopy efektywności edukacyjnej dla poszczególnych profesorów, dyscyplin naukowych, wydziałów i całej uczelni. Ten sposób obliczenia efektywności ekonomicznej uniwersytetów został poprzedzony standaryzacją edukacji na poziomie średnim i wyższym, sięgającej w USA przełomu XIX i XX wieku. Była to reakcja na powszechną krytykę systemu dostępu do studiów wyższych opartego na egzaminach ustnych (Comprehensive, Public Orals) lub pisemnych egzaminach wstępnych (Comprehensive, Internal, Written Exams). Raubinger, Rowe, Piper i West (1969) w następujący sposób scharakteryzowali trzy fazy standaryzacji systemu nauczania w Stanach Zjednoczonych: a) Faza I, : nasilająca się krytyka rekrutacji absolwentów szkół średnich na studia wyższe oraz powiązań pomiędzy szkolnictwem średnim i wyższym, b) Faza II, : wnioski i wdrożenia ujednoliconych jednostek rozliczeniowych w szkolnictwie średnim, c) Faza III, 1910 obecnie: wprowadzenie standaryzacji nauczania na poziomie średnim i wyższym (Carnegie Unit oraz Student Hour), zintegrowane doskonalenie systemu standaryzacji zarówno w szkolnictwie średnim jak i wyższym. Aktualnie Carnegie Unit oraz Student Hour są opartymi na pomiarze czasu miarami odnoszącymi się do oceny poziomu wykształcenia na amerykańskich uczelniach. Carnegie Unit ocenia osiągnięcia w szkołach średnich, a Student Hour, będąca pochodną Carnegie Unit służy do oceny osiągnięć akademickich. Zgodnie z pierwotną definicją Carnegie Unit wynosi 120 godzin zajęć lub czasu kontaktu studenta z pedagogiem w ramiach jednego przedmiotu w ciągu roku. Na Carnegie Unit składają się pojedyncze jednogodzinne zajęcia w każdym z pięciu dni tygodnia w okresie 24 tygodni rocznie. Biorąc pod uwagę, że lekcje (wykłady) trwają 50 minut, daje to wartość 30 tygodni w roku. Jeden semestr (pół roku) stanowi 0,5 Carnegie Unit. Student Hour wynosi około 12 godzin zajęć, co daje około 0,1 Carnegie Unit. Student Hour jest więc ekwiwalentem jednej godziny (50 minut) czasu zajęć dla pojedynczego studenta tygodniowo w trakcie semestralnego kursu trwającego od tygodni. 20

21 Rozpowszechnienie tego standardu w Stanach Zjednoczonych (a później w wielu innych krajach) wiąże się z powołaniem Fundacji Carnegie (Lagemann, 1999). Do najważniejszych osiągnięć Fundacji zaliczyć można rozwój systemu ubezpieczeń i emerytur dla pedagogów (Teachers Insurance and Annuity Association - TIAA), standaryzację systemu nauczania na poziomie uniwersyteckim, system kontrolowania wyników nauczania (Educational Testing Service) oraz system ewaluacji szkół wyższych (Carnegie Classification of Institutions of Higher Education). Ważnym osiągnięciem Fundacji Carnegie było wprowadzenie zasady minimalnego 4-letniego czasu edukacji zarówno w szkołach średnich jak i wyższych. Interesującym faktem jest to, że pomimo pojawiającej się krytyki, od ponad 100 lat Carnegie Unit i Student Hour ciągle służą do zarządzania uczelniami, porównywania standardów kształcenia, oceny pracy pedagogów i tworzenia rankingu uniwersytetów. Jednostki te stanowią podstawę do kwalifikacji kandydatów na studia, formalnego zaliczania kursów z poszczególnych przedmiotów, zapisów na kolejne semestry oraz wydawania dyplomów ukończenia studiów. Instytucje państwowe oraz administracje prywatnych uczelni korzystają z tych jednostek do celów określania wysokości finasowania szkolnictwa, planowania kosztów i oceny efektów kształcenia. Aktualnie, w dobie kształcenia na odległość, e-lerningu, mobilności studentów i profesorów system ten jest poddawany krytyce, ale ciągle trudno jest znaleźć konkurencyjną alternatywę dla tego rodzaju pomiaru efektywności kształcenia. Najbardziej charakterystyczną cechą tego systemu jest przez wielu zapomniany związek z przemysłową wydajnością pracy sięgającą czasów Taylora oraz wpływ raportu Morrisa L. Cooke a Academic and Industrial Efficiency na zarządzanie uniwersytetami. Na podstawie tych dokumentów Fundacja Carnegie opublikowała standardowe formularze do raportów okresowych, które ujednoliciły procedury administracyjne i finansowe dla wszystkich uczelni ubiegających się o włączenie do systemu świadczeń emerytalnych Carnegie Foundation. W tym kontekście, przez pierwsze dekady XX wieku publiczne szkolnictwo wyższe było kwalifikowane w budżecie federalnym USA jako inwestycja społeczna. Jednak taka kwalifikacja powodowała konieczność określenia stopy zwrotu nakładów, co zainicjowało badania dotyczące efektywności finansowania uniwersytetów. 21

22 W latach 1920-tych, w celu pomiaru wydajności szkolnictwa wyższego, ustalenia stopy zwrotu z inwestycji edukacyjnych i precyzyjnego określenia publicznej pomocy finansowej dla uczelni - system został zinstytucjonowany w USA. Ten rodzaj podejścia do szkolnictwa akademickiego przybliżył wizję uniwersytetu jako fabryki wiedzy. W sposób naturalny uniwersytet - fabryka wiedzy wywołuje pytania o poszukiwanie sposobów zwiększenia efektywności pracy, konkurencyjności oraz wysokości wartości dodanej uzyskanej dla wzrostu gospodarczego kraju. Tak rozumiany uniwersytet jest podobny do przedsiębiorstwa produkcyjnego, w którym produktem są absolwenci wyposażeni w wiedzę, kompetencje i wyszkolenie potrzebne korporacjom, przemysłowi i administracji różnych szczebli. Poprzez analogię do fabryki, wykładowcy wyższych uczelni są pracownikami produkcyjnymi, ich praca ma przynieść określony zysk właścicielowi uniwersytetu. Tu rodzi się pytanie, do jakiego stopnia szkoły wyższe należy podporządkować rynkowym zasadom rentowności, konkurencji i zysku? Wielu analityków uważa, że współczesna szkoła wyższa w dobie globalizacji i usieciowienia kapitału odgrywa podobną rolę, jaką kiedyś, w dobie kapitalizmu przemysłowego, pełniła zwykła fabryka (Ernst & Young, 2009), (Skoczylas, 2012) Efektywność Fabryki wiedzy W ostatnich dekadach XX wieku zmiany obserwowane w szkolnictwie wyższym krajów wysoko rozwiniętych zdają się potwierdzać tezę, że uczelnie zaczynają przyjmować formy organizacyjne podobne do przedsiębiorstw rynkowych. Bardzo trafnie opisuje to zjawisko Skoczylas (2012) w artykule Przekształcenia procesu pracy akademickiej na współczesnych uczelniach wyższych. Specjaliści od zarządzania nauką, wychodzą z założenia, że uniwersytet jako organizacja powinien podporządkować się praktykom zarządzania stosowanym w biznesie. Kadra akademicka, w zakresie relacji łączących ją z uniwersytetem powinna być traktowana podobnie jak pracownicy najemni w korporacjach biznesowych. Pociąga to za sobą istotną zmianę statusu pracowników akademickich, których zatrudnianie powinno być podporządkowane kryteriom budżetowym (Ehrenberg, 2005), a osiągane rezultaty pracy powinny być standaryzowane w formie mierzalnych efektów, takich jak punkty za publikacje, wartość uzyskanych grantów, ilość dyplomantów, doktorantów, itp. (Musselin, 2005). 22

23 Z tym postulatem związane są następujące zjawiska: korporacjonizacja, czyli ograniczenie wpływu pracowników naukowych na zarządzanie uczelnią i kierunki badań naukowych, związane z ograniczeniem samorządności akademickiej (Deem, 1998), utrata bezpieczeństwa zatrudnienia pracowników akademickich połączona ze wzrostem liczby i znaczeniem tymczasowych pracowników akademickich i specjalistów z doświadczeniem przemysłowym zatrudnianych na umowy-zlecenia (Ehrenberg, Zhang, 2005), defragmentyzacja aktywności akademickiej podział na wyspecjalizowane zakresy obowiązków akademickich: pracy naukowo-badawczej, dydaktyki, pracy organizacyjnej, administracyjnej i instytucjonalna kategoryzacja pracowników akademickich przypisanych do poszczególnych działań (Harley, 1997), wzrost znaczenia administracji uczelni, w szczególności w zakresie ustalania procedur, kontroli pracy akademickiej, monitorowania efektów dydaktycznych i naukowych (Charlton, 2002). W ostatnich dekadach XX wieku, koncepcja uniwersytetu jako przedsiębiorstwa zatrudniającego kadrę naukową na zasadach podobnych do zatrudniania pracowników w korporacjach biznesowych (z możliwością przedłużania zatrudnienia lub natychmiastowych zwolnień związanych ze stanem budżetu uczelni) była charakterystyczna dla polityki instytucji finansujących szkolnictwo wyższe w USA. W Europie, dawna tradycja związana z etosem uniwersytetu, statusem kadry akademickiej i wolnością badań naukowych, ciągle dominuje w myśleniu o szkolnictwie wyższym, chociaż tu również możemy zauważyć symptomy zmian idących w kierunku uniwersytetu-fabryki wiedzy. Coraz bardziej aktualna staje się koncepcja szkoły wyższej kierowanej przez profesjonalnych menażerów nie związanych ze środowiskiem akademickim i traktowanie uczelni jako przedsiębiorstwa podobnego do każdego innego, w którym pracownicy naukowi, pozbawieni samorządności stają się zwykłą siłą najemną podobnie jak ma to miejsce w biznesie. Warto zwrócić uwagę, że ta koncepcja uniwersytetu ma wielu krytyków (Lorenz, 2006). 23

24 Negatywne skutki podejścia korporacyjnego już zaczynają być odczuwane na uniwersytetach amerykańskich, w których obserwuje się gwałtowny wzrost kadry zarządzającej i administracji, usztywnienie procedur organizacyjnych, nadmierną biurokrację, która pomimo cyfryzacji hamuje efektywność i ogranicza aktywność naukowo-dydaktyczną pracowników akademickich, zwiększając niewspółmiernie koszty zarządzania uczelnią (Deem, 1998). W Europie, a szczególnie w Polsce nie dostrzega się jeszcze tych negatywnych zjawisk, choć tendencje kolonizacji menadżerskiej uniwersytetów, o których pisze Skoczylas (2012) są wyraźnie widoczne w założeniach Procesu Bolońskiego i ekspertyzach wykonywanych na zlecenie Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego przez amerykańskie firmy konsultingowe (Ernst & Young, 2009). 3. Lokalizacja szkolnictwa wyższego w sieci osiedleńczej Przedstawione powyżej rozważania stanowią syntezę poglądów na temat tendencji rozwojowych szkolnictwa wyższego. Można stwierdzić, że tendencje te zmierzają do postrzegania uniwersytetów jako przedsiębiorstw, działających na otwartym globalnym rynku, w warunkach konkurencji z przedsiębiorstwami innych branż. Stąd pojęcie fabryka wiedzy stosowane do opisu nowej funkcji uniwersytetu w systemie gospodarczym zaczyna być coraz bardziej powszechne. Jednak interesującą rzeczą jest to, że znakomita większość opracowań wskazujących na zalety takiego podejścia koncentruje się na zarządzaniu, finasowaniu, efektach naukowo-badawczych i edukacyjnych, pomija natomiast bardzo istotny czynnik stanowiący o efektywności produkcyjnej każdego przedsiębiorstwa mianowicie kwestię lokalizacji. Autor uważa to pominięcie za istotną przyczynę niepowodzeń w reformowaniu szkół wyższych w kierunku urynkowienia. Ta teza znajduje potwierdzenie w raportach zamawianych przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, w których sugestie przekształcenia uniwersytetów w fabryki wiedzy, zupełnie ignorują kwestię lokalizacji jako istotnego czynnika efektywności badawczej i edukacyjnej (Ernst & Young, 2009). Mogłoby się wydawać, że kwestia lokalizacji w dobie globalizacji i usieciowienia gospodarki nie ma istotnego znaczenia dla efektywności biznesowej. Jednak temu poglądowi przeczą doświadczenia wielu firm i korporacji, gdzie w zarządzaniu przedsiębiorstwem kwestia lokalizacji nabiera nowego istotnego znaczenia. Jak pisze Stryjakiewicz (2009) w warunkach usieciowienia powiązań czynnik lokalizacji może być istotnym elementem przewagi konkurencyjnym na globalnym rynku. Lokalizacja organizacji w warunkach usieciowienia powiązań biznesowych decyduje o dostępności do środków publicznych oraz konkurencyjnych ofert finansowych, budowaniu sprzyjającego krajobrazu kulturowego szczególnie cenionego przez najbardziej 24

25 uzdolnionych, kreatywnych pracowników. Jakość środowiska naturalnego oraz klimat społeczny (stopa przestępczości, bezrobocie, stan edukacji służby zdrowia, itp.) w istotny sposób różnicują lokalizację pod względem atrakcyjności dla różnego typu przedsiębiorstw i organizacji biznesowych Klasyczna teoria lokalizacji Klasyczna teoria lokalizacji wychodzi z założenia, że usytuowanie geograficzne przedsiębiorstwa ma wpływ na koszty produkcji i dochody (Ponsard 1992), (Godlewska 2001). Badania przestrzennych skutków lokalizacji aktywności gospodarczej sięgają początków XIX wieku. Należy tu wymienić pochodzącą z 1826 roku teorię lokalizacji von Thunena, który zwrócił uwagę na wpływ lokalizacji na typy upraw i sposoby produkcji rolnej, których optymalne rozmieszczenie w przestrzeni geograficznej decyduje o efektywności renty gruntowej (wraz ze wzrostem odległości od centrum zmienia się opłacalność produkcji, powodując tworzenie się koncentrycznych kręgów różnych upraw, w taki sposób, że każda działka optymalizuje wielkość renty gruntowej). Tak więc żyzność ziemi nie jest jedynym czynnikiem efektywności, ale dochodzi tu również czynnik miejsca lokalizacji produkcji rolnej. Model Thunena został intensywnie rozwijany w późniejszych latach i znalazł wiele zastosowań w planowaniu przestrzennym i urbanistyce do optymalizacji lokalizacji podstawowych funkcji miejskich (Dempsey, 1960). Rozwinięciem prac nad lokalizacją aktywności gospodarczej są prace Alfreda Webra, który jest uważany za twórcę teorii lokalizacji przemysłowej w warunkach rozwoju nowych środków transportu w Europie Zachodniej początków XX wieku. Z czasem model ten został udoskonalony poprzez opty malizację lokalizacji produkcji w aspekcie minimalnego kosztu transportu produktów i surowców (Weber, 1928). W tym ujęciu, jak pisze Budner (2004), miejsce lokalizacji jest jedną z wyraźnie zarysowujących się korzyści, która przejawia się w działalności gospodarczej wówczas, gdy działalność ta jestprowadzona w określonym punkcie lub obszarze. Przez korzyść należy rozumieć oszczędność w kosztach produkcji. Ich osiąganie łączy się z tym, że produkcja określonego wyrobu w danym punkcie lub obszarze odbywa się przy mniejszym nakładzie kosztów niż w każdym innym punkcie lub obszarze. Kolejne badania nad wpływem lokalizacji na efektywność gospodarczą skupiały się na relacjach pomiędzy cenami dóbr, wielkością rynku i lokalizacją miejsc dystrybucji towarów. Do znaczących osiągnięć zaliczyć tu można pracę Hotelliga (1929) pt. Stability in Competition, będącą podstawą do wielu debat na temat konkurencyjności przestrzeni i teorii lokalizacji funkcji miejskich. Mówiąc o historii badań nad wpływem lokalizacji na efektywność gospodarczą nie sposób pominąć teorii ośrodków centralnych (Central Place Theory), ukształtowanej na bazie prac Christallera (1933) i Löscha (1940). 25

26 Christaller wskazywał na korzyści ekonomiczne lokalnych koncentracji w warunkach specjalizacji i masowej produkcji na skutek oszczędności w kosztach powiązań transportowych. To zjawisko prowadzi do hierarchizacji ośrodków centralnych (aglomeracji), których obszar wyznaczają strefy wpływów gospodarczych. Istotne znaczenie ma tu zasięg rynkowy, czyli opłacalna ekonomicznie odległość dostarczania dóbr lub dostępu do usług. To dzięki temu struktura gospodarczo-przestrzenna jest ukształtowana w sposób uporządkowany i hierarchiczny, a ośrodki centralne wyższego rządu kumulują większość funkcji ośrodków stojących niżej w hierarchii przestrzennej. Z tym wiąże się koncepcja przestrzennej zmienności cen zbytu, która wyznacza lokalizację przedsiębiorstwa jako wypadkową maksymalizacji jednostkowych korzyści przy zwiększeniu liczby podmiotów gospodarczych (Domański, 2011). W wyniku postępujących przewartościowań powiązań gospodarczych, w warunkach tercjalizacji i usieciowienia, zestaw czynników decydujących o wyborze optymalnej lokalizacji przedsiębiorstwa stale się zmienia. Na zestaw tych czynników wpływa również profil biznesowy i misja społeczna, które w przypadku współczesnych uniwersytetów cechują się swoistością. Aby to prześledzić, warto skoncentrować się w pierwszym rzędzie na klasycznych czynnikach lokalizacyjnych. Szymańska i Płaziak (2014) do tych czynników zaliczają: 1) Rynki zbytu (popyt na produkty i usługi), 2) Rynki zaopatrzenia (np. baza surowców, źródeł energii, innowacji), dostępność surowców, 3) Nieruchomości (dostęp do komercyjnych gruntów, budynków, lokali oraz wysokość kosztów ich zakupu lub wynajmu/ dzierżawy), 4) Infrastruktura transportowa (dostęp do krajowych i międzynarowych autostrad, sięci kolei oraz portów lotniczych), 5) Rynek pracy (dostępność i kwalifikacje pracowników oraz koszty pracy), 6) Koszty prowadzenia działalności gospodarczej (wysokość lokalnych obciążeń podatkowych, cen usług komunalnych oraz usług outsourcingowych). 26

27 Tabela 5. Zestawienie klasycznych czynników lokalizacji. Źródło: Szymańska A.I., Płaziak M. Klasyczne czynniki w procesie lokalizacji przedsiębiorstwa na wybranych przykładach. Przedsiębiorczość i edukacja, nr 10/2014. Lp Klasyczne czynniki lokalizacji Rynki zbytu (popyt na produkty i usługi) Bliskość rynków zbytu Bliskość dostawców i kooperantów Obecność firm z udziałem kapitału zagranicznego Obecność firm liderów danego sektora Rynki zaopatrzenia (np. baza surowców, źródeł energii, innowacji) Dostępność surowców Dostępność półproduktów Dostępność konwencjonalnych źródeł energii Nieruchomości (dostęp do komercyjnych gruntów, budynków, lokali oraz wysokość kosztów ich zakupu lub wynajmu/dzierżawy) Dostępność odpowiednich gruntów Dostępność odpowiednich budynków biurowych Dostępność odpowiednich budynków produkcyjnych i magazynowych Dostępność odpowiednich gruntów/budynków, dających możliwość przestrzennego rozszerzenia działalności firmy Koszty dzierżawy lub zakupu gruntów Koszty najmu lub zakupu budynków Czas oraz koszty związane z uzyskaniem decyzji pozwolenia na budowę, przyłączenia Czas oraz koszty związane z procedurami dotyczącymi przystosowania budynku na potrzeby prowadzonej działalności gospodarczej Infrastruktura transportowa (dostęp do krajowych i międzynarodowych autostrad, sieci kolei oraz portów lotniczych) Dogodne położenie w systemie dróg krajowych Dogodne położenie w systemie dróg regionalnych i lokalnych Stan techniczny nawierzchni oraz przepustowość dróg Dogodne położenie w systemie transportu kolejowego Dobra dostępność do portów lotniczych Dogodny system komunikacji publicznej (pod względem dostępności i częstotliwości połączeń autobusowych oraz kolejowych) Dostępność miejsc parkingowych Rynek pracy (dostępność i kwalifikacje pracowników oraz koszty pracy) Dostępność siły roboczej o odpowiednich kwalifikacje oraz doświadczenie wymagane w danej działalności gospodarczej Dostępność kadry menedżerskiej Dostęp do taniej siły roboczej Dostęp do tanich specjalistów Koszty prowadzenia działalności gospodarczej (wysokość lokalnych obciążeń podatkowych, cen usług komunalnych oraz usług outsourcingowych) Wysokość podatków i opłat lokalnych Ceny usług transportowych Ceny usług komunalnych (energii, wody, gazu) Ceny usług outsourcingowych (np. księgowości) Ceny usług doradczo-konsultingowych 27

28 Jak piszą Szymańska i Płaziak (2014) Atrakcyjność określonej lokalizacji uzależniona jest od poziomu zgodności cech danego terenu z potrzebami wynikającymi z charakteru działalności, która będzie prowadzona. Oznacza to, że każdej działalności przyporządkowane jest określone miejsce, gdzie może być ona realizowana. Nie wszystkie miejsca zapewnią danemu typowi działalności wystarczająco dogodne warunki rozwoju. Z drugiej strony nie wszystkie rodzaje działalności mogą być realizowane w danym miejscu. Każdemu miejscu przyporządkowany jest wiec określony rodzaj działalności. Regułę koherencji lokalizacyjnej tworzą dwie strony realizacji. Aktywna strona związana jest z poszukiwaniem optymalnych punktów lokalizacji, pasywna zaś z określeniem najkorzystniejszego przeznaczenia terenów. W wyniku wzrostu znaczenia wiedzy, jako czynnika wytwórczego, lokalizacja fabryk wiedzy stała się wyzwaniem dla rozwoju kontaktów nauki z siecią osiedleńczą. Pojawia się zatem pytanie: jak ten proces efektywnie zorganizować w przestrzeni osiedleńczej? Łatwo zauważyć, że w przypadku kampusów akademickich - fabryk wiedzy, klasyczne czynniki lokalizacyjne mają ograniczone zastosowanie. Utwierdza nas w tym przekonaniu analiza lokalizacji istniejących uniwersytetów. W przypadku Europy, dochodzi tu jeszcze trudny do zdefiniowania i zmierzenia czynnik związany z wielowiekową historią i tradycją niektórych uniwersytetów. Jednak należy pamiętać, że w Europie, a szczególnie w Polsce w ostatnich dziesięcioleciach XX wieku i w wieku XXI nastąpił gwałtowny wzrost liczby nowych szkół wyższych, lokalizowanych często przypadkowo. Wybór lokalizacji tych nowych uczelni był w wielu wypadkach wynikiem okoliczności politycznych (najczęściej na szczeblu lokalnym), możliwości wykorzystania istniejącej infrastruktury budowlanej (np. po dawnych zakładach przemysłowych, koszarach wojskowych, biurach), a niekiedy był skutkiem mało przemyślanych, impulsywnych decyzji prywatnych inwestorów nastawionych na szybki zysk. Z tego powodu możemy zaobserwować bardzo zróżnicowaną efektywność nowo powstałych szkół wyższych, w wielu wypadkach zakończoną niepowodzeniem i likwidacją działalności. 28

29 3.2. Fabryki wiedzy - nowe czynniki lokalizacyjne Zarządzanie wiedzą na poziomie terytorialnym Zarządzanie wiedzą stanowi istotny czynnik wspomagający atrakcyjność lokalizacyjną miasta. Jest to zespół powiązanych ze sobą działań umożliwiających gromadzenie wiedzy, jej odpowiednią interpretację oraz sposoby kreatywnego wykorzystania na terenie miasta. Zarządzanie wiedzą jest uważane za unikalny zasób związany z miejscem lokalizacji, bazujący na kapitale społecznym i kompetencjach, wynikającym z doświadczeń, talentów i zdolności ludzi zamieszkujących miasto lub w nim pracujących (Bukowitz, Williams, 2000). Koncepcja zarządzania wiedzą jest postrzegana jako jeden z elementów budowania przewagi konkurencyjnej miasta. W ujęciu organizacyjnym jest to zbiór zasad i reguł umożliwiający implementację osobistych doświadczeń ludzi (mieszkańców, pracowników, studentów, naukowców)do systemów organizacyjnych instytucji miejskich w celu ich efektywnego wykorzystania. W związku z pojawiającymi się konfliktami interesów, istotnego znaczenia nabrały metody negocjacji i partycypacji społecznej w formułowaniu lokalnych celów strategicznych, które swoim zakresem w znaczący sposób wpływają na otoczenie gospodarcze i edukacyjne oraz na przekształcenia krajobrazowe i przyrodnicze miasta (Pawłowska, 2010). Nieodłącznym elementem partycypacji społecznej w procesie zarządzania wiedzą jest komunikowanie się interesariuszy. Chodzi w nim o silniejsze włączenie społeczności lokalnych do procesu wyznaczania celów rozwojowych, dzięki czemu nabiera on charakteru partycypacyjnego. Wielu autorów wskazuje, że ten rodzaj partycypacji może być interpretowany jako element równowagi wypływający pozytywnie na jakość zarządzania wiedzą. Ta tym tle zaczęły się pojawiać metody zarządzania wiedzą w oparciu o zasadę równowagi partnerstw, analizy interesariuszy, macierze oceny interesariuszy, analizy komunikacji pomiędzy interesariuszami (Frame, 2001), (Nasalski, Wierzejski, Szczubełek, 2013), (Tchórzewski, 2013). Zarządzanie wiedzą zaczęło implementować takie metody jak: analiza piramidalna Du-Ponta - metoda ścieżki krytycznej (Critical Path Method, CPM) (Newell, Grashina, 2003), strukturalizacja projektu (Work Breakdown Structure, WBS), technika programowania oceny i zmian (Program Evaluation and Review Techniqe, PERT), macierze pól i odpowiedzialności (Responsibility Assigment Matrix, RAM) (Trocki, Grucza, Ogonek, 2003), 29

30 metody kontroli kosztów - analiza wartości wypracowanej (Earned Va- lue, EV) (Lock, 2009), diagramowe metody pierwszeństwa (Precedence Diagram Method, PDM) (Nicholas, Steyn, 2012)], zarządzanie doświadczeniami (Experience Management, XM), (Tynan, McKechnie, Hartley 2014), analiza profili konkurencyjnych (Competitor Analysis, CA), (Fleisher, Bensoussan, 2007), zintegrowane systemy zarządzania środowiskowego ISO Zarządzanie wiedzą stwarza nową jakość we wspieraniu innowacyjności i przedsiębiorczości oraz lokalnych powiązań, dając najważniejszym interesariuszom pełny bieżący dostęp do informacji kreujących konkurencyjność miasta. W wyniku stosowania zasad zarządzania wiedzą można uniknąć wielu konfliktów, wynikających z: braku jasno sprecyzowanych celów rozwojowych, sprzeczności pomiędzy interesem społecznym a indywidualnym, braku porozumienia i współdziałania partycypacyjnego, niedostatków w zakresie integracji i harmonizacji możliwości ekonomicznych z planami zagospodarowania przestrzennego, barier kompetencyjnych i niewłaściwych metod wspierania innowacyjności, promowania arbitralnych decyzji zamiast uwzględniania zasad zarządzania wiedzą w mieście. Szczególną rolę w procesie zarządzania wiedzą odgrywają firmy konsultingowe, które specjalizują się wykorzystywaniu zinwentaryzowanych doświadczeń w przedsięwzięciach decydujących o efektywności zarządzania wiedzą (chodzi o udostępnianie odpowiednim instytucjom odpowiedniej wiedzy w odpowiednim czasie i odpowiedniej formie). W przypadku szkoły wyższej wymaga to działań w trzech zasadniczych aspektach (Janiec, 1998): w aspekcie integracji procesów zarządzania wiedzą z misją szkoły wyższej, strategią edukacyjną i oraz z ukierunkowaniem aktywności naukowobadawczej, w aspekcie społeczno-kulturowym, dotyczącym postaw społecznych oraz dobrych praktyk w tym zakresie, 30

31 PRAKTYCY TEORETYCY w aspekcie organizacyjnym, dotyczącym zapewnienia odpowiednich narzędzi do zarządzania zasobami wiedzy. W zamieszczonej tabeli 1, Niedzielski (2001) przedstawia syntetyczne objaśnienie definicji odnoszących się do zarządzania wiedzą. Pojęcie Zarzadzanie wiedzą w teorii i w praktyce Tabela 6. Syntetyczne objaśnienie definicji odnoszących się do zarządzania wiedzą wg. interpretacji reprezentatywnych autorów. źródło: Niedzielski, P. (2011). Zarządzanie przez jakość zarządzanie wiedzą. w: Matusiak, K.B. (red) Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć. Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa AUTOR W.R. Bukowitz i R.L. Williams DEFINICJE Proces, dzięki któremu organizacja generuje bogactwo z wiedzy. M. Sarvary Proces, dzięki któremu przedsiębiorstwa tworzą i stosują organizacyjną lub kolektywną wiedzę. R. Bennet i H. Gabriel D.J. Skyrme G. Probst, S. Raub, K. Romhardt T.A. Stewart Pricewaterhouse Coopers Zarządzanie informacjami, wiedzą i doświadczeniem tzn.: ich tworzenie, gromadzenie, przechowywanie i wykorzystywanie mające zapewnić przyszły rozwój w oparciu o posiadane zasoby. Jasno określone i systematyczne zarządzanie istotną dla organizacji wiedzą i związanymi z nią procesami kreowania, zbierania, organizowania i dyfuzji realizowanymi w dążeniu do osiągnięcia celów organizacji. Zarządzanie wiedzą odnosi się przede wszystkim do pojedynczych pracowników i ich zespołów, ale tym samym oddziaływuje na inne obszary zarządzania, jak zarządzanie personelem czy zarządzanie strategiczne w tym na zagadnienia dotyczące rozwoju przedsiębiorstwa i jej długoterminowych planów czy procesu informatyzacji. Zarządzanie wiedzą łączy również wyizolowane części przedsiębiorstwa, włączając je do działania. Posiadanie wiedzy o tym, co wiemy, zdobywanie i organizowanie jej oraz wykorzystanie w sposób przynoszący określone korzyści. Zarządzanie wiedzą jest sztuką przetwarzania informacji i aktywów intelektualnych w wartość dla klienta i pracowników Najistotniejszym elementem tej definicji jest traktowanie zarządzania wiedzą jako sztuki. Ludzie powinni rozumieć zarządzanie wiedzą jako proces niosący w sobie maksymalny ładunek kreatywności i elastyczności. Nie są to formalne procedury obejmujące tylko infrastrukturę, ale w głównej mierze wymiana i tworzenie wiedzy wśród ludzi. 31

32 Mc Kinsey Usystematyzowana procedura przekazywania odpowiedniej wiedzy odpowiednim ludziom w odpowiednim czasie w celu podjęcia decyzji przynoszącej firmie zyski. Jest to pewnego rodzaju schemat postępowania, którym trzeba się kierować przy podejmowaniu decyzji. Według Mc Kinsey Aby program zarządzania wiedzą zakończył się sukcesem, należy zawsze łączyć jego założenia z celem biznesowym. W przeciwnym razie zarządzanie wiedzą będzie sztuką dla sztuki. Ernest & Young System pomagający przedsiębiorstwu w pozyskiwaniu, przetwarzaniu i wykorzystywaniu wiedzy w celu szybszego podejmowania mądrzejszych decyzji dla osiągnięcia przewagi konkurencyjnej. Dla Ernest & Young szczególne znaczenie ma możliwość zdobycia przewagi konkurencyjnej w oparciu o system zarządzania wiedzą, zawierający trzy podstawowe etapy: pozyskiwanie, przetwarzanie i wykorzystywanie. KPMG AUTOR DEFINICJE Zarządzanie wiedzą to próba systematycznego i zorganizowanego wykorzystania wiedzy wewnątrz organizacji, tak aby przetworzyć umiejętności gromadzenia i wykorzystania wiedzy na efekty rynkowe W rozumieniu KPMG wiedza powinna przekładać się na mierzalne efekty w postaci zwiększenia przychodów, zwiększenia udziału w rynku, zwiększenia marży zysku, zmniejszenia rotacji personelu, wprowadzenia większej ilości nowych produktów. Najsilniej przyczyniają- cymi się do tego procesami są procesy dzielenia i rozpowszechniania wiedzy. Są to procesy spełniające funkcję łącznika pomiędzy pozostałymi, integrując je w jedną całość. Deloitte & Touche Systematyczny, zorganizowany proces ukierunkowany na wykorzystanie wiedzy zgromadzonej w firmie przez zbieranie, weryfikację, przechowywanie i upowszechnianie wiedzy poszczególnych pracowników oraz zasobów wiedzy zgromadzonych w firmowych archiwach. Według Deloitte & Touche istotnym elementem zarządzania wiedzą jest systematyczność oznaczająca, że zarządzanie wiedzą opiera się o zaplanowane procesy, technologie i postawy. Proces ten służy poprawie wyników i podnoszeniu kompetencji, zwiększeniu szybkości działania, wydajności i rentowności GartnerGroup Zarządzanie wiedzą to dyscyplina promująca zintegrowaną metodę wyszukiwania zasobów informacyjnych przedsiębiorstwa, zarządzania nimi i rozpowszechniania ich. W pojęciu GartnerGroup zasoby obejmują bazy danych, dokumenty, zasady i procedury oraz nie wyartykułowane doświadczenie poszczególnych pracowników. Również ta definicja traktuje zarządzanie wiedzą jako proces. Proces obejmujący rozwijanie, wdrażanie i utrzymanie infrastruktury technicznej umożliwiającej przekazywanie wiedzy oraz wybór odpowiednich do tego celu technologii i ich dostawców. 32

33 Usługi kreatywne i usługi oparte na wiedzy innowacyjne środowisko przedsiębiorczości Koncepcja innowacyjnego środowiska przedsiębiorczości w mieście jest ścisłe związana z lokalizacją przestrzenną kreatywnych usług opartych na wiedzy. Najczęściej mamy tu do czynienia z siecią lokalnych powiązań czerpiących korzyści z minimalizacji kosztów odległości. Już w latach 1980-tych zauważono, że kreatywny rozwój gospodarczy nie jest tworzony jedynie w zaawansowanych technologicznie przedsiębiorstwach wyizolowanych z otoczenia społecznego, kulturowego i politycznego (Maillat, 2005), (Jewtuchowicz, 2005). Jak zauważa Jewtuchowicz (2011) Idea środowiska innowacyjnego rozwijana była w celu pokazania i uświadomienia terytorialnego charakteru procesu rozwoju. Innowacyjne środowiska przedsiębiorczości postrzegane są, jako pewien zbiór działalności i zachodzących między nimi relacji, mających swój wymiar przestrzenny. Grupuje ono w sposób spójny: system produkcji, kulturę techniczną i jednostki ekonomiczne. Spójność tłumaczy się poprzez wyraźnie zdefiniowane i specyficzne dla tego zbioru zachowania. Posiada on kulturę techniczną, wiedzę, swoje normy i wartości związane z działalnością ekonomiczną. Te różnorodne elementy generują określone, dające się skodyfikować zachowania, wynikające z reguł wewnętrznej organizacji i mechanizmów regulacji Transfer technologii i innowacji Celem tego typu aktywności miejskiej jest wspieranie komercjalizacji wynalazków i rozwiązań technologicznych stworzonych w szkole wyższej. Powiązania miasta oraz funkcjonujących w nim podmiotów gospodarczych ze szkołą wyższą mogą mieć charakter: relacji własnościowych, relacji organizacyjnych, relacji finansowych, relacji przestrzennych. Może również występować brak formalnych powiązań miasta z kampusem akademickim. W tym zakresie istotną rolę integracyjną odgrywają akademickie firmy odpryskowe (University Spin-Offs). Są to przedsiębiorstwa funkcjonujące w ośrodku miejskim, w oparciu o rozwiązania powstałe podczas badań prowadzonych na uczelni. 33

34 Jak piszą Cieślik i Matusiak (2011) Ze względu na sposób zaangażowania i powiązania kluczowych czynników (człowiek, instytucja naukowa, powiązania własnościowe) wyróżnia się trzy typy akademickich firm odpryskowych: 1) Ortodoksyjny gdzie podmiot bazuje na akademiku-wynalazcy oraz transferowaniu technologii; 2) Hybrydowy gdzie podmiot bazuje na transferowanej technologii, podczas gdy akademicy (wszyscy zaangażowani w projekt lub tylko niektórzy) mogą nadal pozostać w ramach uczelni, pełniąc w spółce funkcje doradcze (rada naukowa), kontrolne (rada nadzorcza), itd.; 3) Technologiczny gdzie podmiot bazuje na technologii przenoszonej z uczelni, jednakże akademik (wynalazca) nie ma żadnego kontaktu z nowo powstałą firmą. Może jednakże posiadać w niej udziały lub świadczyć na jej rzecz usługi doradcze. W tym zakresie transfer technologii pomiędzy szkołą wyższą a otoczeniem gospodarczym na obszarze miasta jest istotnym kwantyfikatorem trafności lokalizacji kampusu akademickiego, wyznaczającym jego perspektywy rozwojowe. Wsparcie ze strony samorządu miejskiego dla studentów, doktorantów, pracowników naukowych i absolwentów w działaniach nakierowanych na wykorzystanie wiedzy, umiejętności i kompetencji może przybierać różne formy. Dla przykładu, należy tu wymienić następujące sposoby organizacyjne takiego wsparcia: konkursy na najlepsze prace dyplomowe, doktorskie i habilitacyjne kwalifikujące się do zastosowania w biznesie, doradztwo dla absolwentów zamierzających rozpocząć własną działalność gospodarczą w mieście, pomoc w zakresie udostępniania powierzchni biurowej i produkcyjnej z zasobów miejskich, dającą możliwość rozwijania działalności w udostępnionym na preferencyjnych warunkach pomieszczeniach (coworking miejski), szkolenia w zakresie przedsiębiorczości, prawa handlowego, ochrony własności intelektualnej, procedur celnych i podatkowych związanych z eksportem innowacyjnych produktów (materialnych i niematerialnych), pomoc ze strony miasta w przepływie informacji pomiędzy sektorem gospodarczym a szkołą wyższą w zakresie możliwości transferu technologii. 34

35 Należy zaznaczyć, że tego typu zalążki transferu innowacyjności pomiędzy kampusem akademickim a bezpośrednim otoczeniem gospodarczym nie wymagają ze strony miasta dużego wsparcia kapitałowego i rozbudowanej struktury organizacyjnej. Natomiast bardzo ważny jest marketing idei innowacyjności w środowisku miejskim. Wsparcie ze strony lokalnego samorządu miejskiego dla tego rodzaju działań jest ważnym czynnikiem wspierania kampusu akademickiego, rozumianego jako funkcjonująca w mieście fabryka wiedzy. Warto zauważyć, że dla tego rodzaju aktywności istnieją silne podstawy instytucjonalne w formie zapisów w Ustawie z 2005 r Prawo o szkolnictwie wyższym. Artykuł 86 Ustawy stanowi: W celu lepszego wykorzystania potencjału intelektualnego i technicznego uczelni oraz transferu wyników prac naukowych do gospodarki, uczelnie mogą prowadzić akademickie inkubatory przedsiębiorczości oraz centra transferu technologii. Akademicki inkubator przedsiębiorczości tworzy się w celu wsparcia działalności gospodarczej środowiska akademickiego lub pracowników uczelni i studentów będących przedsiębiorcami. Akademicki inkubator przedsiębiorczości utworzony: w formie jednostki ogólnouczelnianej działa na podstawie regulaminu zatwierdzonego przez senat uczelni; w formie spółki handlowej lub fundacji działa w oparciu o odpowiednie dokumenty ustrojowe. Ustawa otwiera możliwości uczelniom wyższym zatrudnianie naukowców będących równocześnie przedsiębiorcami w celu transferu technologii do otoczenia gospodarczego. Idea transferu technologii zyskuje na znaczeniu w innowacyjnym środowisku miejskim. Według danych GUS, w 2014 roku w Polsce funkcjonowało 176 aktywnych ośrodków transferu technologii (w ramach 137 instytucji) wśród, których można wymienić: 42 parki technologiczne; 23 inkubatory technologiczne; 24 akademickie inkubatory przedsiębiorczości; 46 inkubatorów przedsiębiorczości; 41 centrów transferu technologii. 35

36 Zamieszczony poniżej schemat przedstawia w syntetycznej formie relacje kampusu akademickiego z otoczeniem miejskim (gospodarka, administracja, społeczeństwo). W kontekście przedstawionych rozważań, relacje te stanowią nowy, ważny czynnik lokalizacyjny kampusu akademickiego. Tabela 7. Relacje kampusu akademickiego z otoczeniem miejskim (gospodarka, administracja, społeczeństwo). źródło: Matusiak, K.B. (2011). Uniwersytet III generacji. Entrepreneur - ship University. w: Matusiak K.B. (red) Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć. Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa. FORMY GŁÓWNE ELEMENTY 36

37 4. Analiza nowych czynników lokalizacji kampusów akademickich 4.1. Metodologia Przyjęta metoda badawcza polega na zastosowaniu instrumentów heurystycznych, tj. procedur kreatywnego rozwiązywania problemów przy pomocy wiedzy eksperckiej (Seta, 1982). Podejście heurystyczne obejmuje połączenie merytorycznej oceny badanych zjawisk z intuicyjnym porządkowaniem i integracją danych w celu ukazania pełnego obrazu badanego problemu, bazując na opiniach wynikających z wiedzy i doświadczenia ekspertów (Martyniak, 1976). Ekspertami zaproszonymi do udziału w badaniach byli przedstawiciele władz samorządowych, środowisk naukowych, reprezentanci przemysłu i specjaliści w zakresie planowania przestrzennego. W badaniach wykorzystano sformalizowane techniki kwestionariuszowe poprzedzone konsultacjami i spotkaniami roboczymi w grupie 20 ekspertów. Piła Do grupy ekspertów zaproszono przedstawicieli następujących środowisk: 2 osoby - administracja architektoniczno-budowlana, 2 osoby - Wielkopolska Izba Inżynierów Budownictwa, 1 osoba - pracownik administracji samorządowej - Urząd Miasta. Konin 2 osoby - administracja architektoniczno-budowlana, 1 osoba - Wielkopolska Izba Inżynierów Budownictwa, 2 osoby - Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Koninie. Kalisz 2 osoby - przedsiębiorcy budowlani, 2 osoby - Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Kaliszu, 1 osoba - Miasta. pracownik administracji architektoniczno-budowlanej - Urząd 37

38 Leszno 1 osoba - administracja architektoniczno-budowlana, 1 osoba - Wielkopolska Izba Inżynierów Budownictwa, 1 osoba - Urząd Miasta, Wydział Planowania Przestrzennego, 2 osoby - Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa. Zastosowano dwuetapową analizę odpowiedzi zwrotnych, zachowując wymóg niezależności opinii ekspertów (Green, Armstrong, Graefe, 2007). Zastosowana metoda ma nie tylko charakter prognostyczny, ale jej celem jest identyfikacja i ewaluacja (ocena) potrzeb, szans i zagrożeń związanych z lokalizacją kampusów akademickich w małych i średnich miastach. Jest to rodzaj usystematyzowanego sposobu budowania strategii rozwojowej związanej z długookresową wizją małych i średnich miast, w których zlokalizowane są kampusy akademickie. Jak podkreśla Kuciński (2010) udział ekspertów będących przedstawicielami świata nauki, polityki, gospodarki i organizacji pozarządowych zapewnia merytorycznie poprawny opis problemów oraz wskazanie na możliwości ich rozwiązania. Przyjęta metoda wykorzystuje kilka standardowych elementów foresightu, któremu aktualnie literatura światowa poświęca wiele miejsca (Daheim, Uerz, 2008). Warto przy tym podkreślić, że typowy foresight nie jest tylko prognozowaniem, jego zadaniem jest równoczesne wprowadzenie w życie trzech zamierzeń: przemyślenie przyszłości, przeprowadzenie na jej temat specjalistycznej debaty i sformułowanie rekomendacji do działań na rzecz odpowiedniego ukształtowania przyszłości (thinking, debating, shaping) (Kuciński, 2010). 38

39 il. 1. Metody stosowane w formułowaniu wizji przyszłości. Źródło: Kuciński J. Projekt Foresight regionalny dla szkół wyższych Warszawy i Mazowsza. Akademickie Mazowsze Politechni- ka Warszawska. Warszawa, Należy przy tym pamiętać, że efektem stosowania metod heurystycznych są alternatywne scenariusze prezentujące dość szeroki opis badanego obszaru (np. rozwoju nauki, technologii), unikające szczegółowych rozważań i przedstawienie w szerokim kontekście zmian gospodarczych, społecznych, środowiskowych, itp. Scenariusze te, sformułowane przy założeniu różnych warunków determinujących ich realizację, umiejscowione są zwykle w dość szerokim przedziale czasu (Kuciński, 2010). il. 2. Idea prognozowania i foresightu w ocenie przyszłych stanów badanego zjawiska. Źródło: Kuciński J. Projekt Foresight regionalny dla szkół wyższych Warszawy i Mazowsza. Akademickie Mazowsze Politechnika Warszawska. Warszawa,

40 Istotnym elementem metody jest prowadzenie analizy krzyżowej i porównań parami kluczowych elementów, dające możliwość identyfikacji ukrytych relacji pomiędzy badanymi czynnikami lokalizacyjnymi (Helmer, 1981). Zgodnie z tematem rozprawy, przedmiotem analizy są współczesne tendencje lokalizacji kampusów akademickich w małych I średnich miastach. Chodzi przede wszystkim o identyfikację czynników lokalizacyjnych warunkujących rozwój szkół wyższych w tych ośrodkach oraz o określenie trendów rozwojowych w perspektywie kilkudziesięciu lat (najczęściej taką perspektywę stanowi rok 2030). Należy przypomnieć, że czynnik lokalizacyjny to bodziec, który determinuje umiejscowienie aktywności funkcjonalnej, ze względu na uwarunkowania wynikające z położenia na danym obszarze. Innymi słowy jest to stopnień przydatności różnych ośrodków osiedleńczych do lokalizacji danej funkcji (w naszym przypadku szkoły wyższej), ze względu powiązania wewnętrzne i zewnętrzne (Kortus, 2007). W tym kontekście, możemy mówić o wielu czynnikach lokalizacji, obejmujących takie dziedziny jak: planowanie przestrzenne, transport, socjologia, ekonomia, prawo, logistyka, edukacja, zarządzanie, itp. Czynniki te przynależne do na pozór bardzo odległych dziedzin działalności, ujęte w różnych dyscyplinach i specjalnościach, w zestawieniu przestrzennym na konkretnym obszarze zaczynają nagle na siebie oddziaływać. Główny problem dotyczy następujących czterech zagadnień metodycznych: A) Skanowanie (dane wyjściowe) Identyfikacja czynników wpływających na lokalizację kampusów akademickich w małych i średnich miastach. B) Selekcja i integracja danych cząstkowych Chodzi tu o redukcję czynników, które są niezbędne do wiarygodnej diagnozy sytuacji, jak również wybór tych czynników lokalizacyjnych (kryteriów), które determinują zakres i możliwości rozwoju kampusów akademickich w małych i średnich miastach. C) Kwantyfikacja Problem dotyczy możliwości porównania czynników przynależnych do różnych dziedzin. Gdyby wszystkie elementy były mierzalne, to znaczy gdyby istniał prosty sposób jednolitego określenia ich wartości (lub związków między mini) niezależnie od subiektywizmu oceniającego, to zadanie kwantyfikacji byłoby bardzo proste (Bonenebrg, 2005). Niestety w procesie kwantyfikacji oprócz elementów mierzalnych (np. liczba ludności, dochody przedsiębiorstw, odległości transportowe) mamy do czynienia z elementami trudno mierzalnymi i niemierzalnymi (takimi jak elementy dotyczące innowacyjności, tradycji akademickiej, kapitału społecznego, poziomu edukacji, aktywności władz 42

41 lokalnych), dla których znalezienie ujęcia liczbowego, potrzebnego do zobiektywizowania ocen, jest bardzo trudne. D) Hierarchia ważności Problem dotyczy ustalenia obiektywnej wagi dla każdego czynnika cząstkowego, ze względu na główny cel badania jakim jest określenie tendencji lokalizacyjnych kampusów akademickich w niewielkich miastach. E) Ewaluacja Ewaluacja dotyczy kluczowych determinant lokalizacyjnych wpływających na rozwój wyższych uczelni w małych i średnich miastach, wg ustalonego zbioru kryteriów oceniania. Przy czym, za kryterium oceniania uważa się zespół reguł, według których obiektom ocenianym przyporządkowuje się ich ocenę (Kałamucki, 1998). F) Wnioski i rekomendacje Wnioski i rekomendacje są sformułowane na podstawie wybranych studiów przypadków (case studies) z obszaru województwa wielkopolskiego: Piły, Konina, Kalisza, Leszna. Zaproponowana metoda ma odniesienia do znanych metod podejmowania i oceny decyzji (inwestycyjnych) takich jak: Metoda PEST dotycząca analizy czterech segmentów otoczenia: politycznych, ekonomicznych, społecznych, technologicznych (Lisiński, 2004). Krzyżowa analiza wpływów - Cross-Impact Analysis (Wissema, Berens, 1980). Pozwala ona uwzględnić wzajemne relacje różnych elementów otoczenia zewnętrznego szkoły wyższej. Prowadzi do określenia wizji rozwoju kampusów akademickich, które w połączeniu z ocenami ekspertów, ułatwiają sformułowanie ostatecznych rekomendacji dla miast małej i średniej wielkości. Metoda elementów krytycznych (Loveridge, 1999). Metody mind mappingu oraz analizy konwersacyjnej, które były pomocnymi narzędziami dla pracy ekspertów w ramach konsultacji i spotkań roboczych (Buzan, 2004). 42

42 Wybrane narzędzia metody Delphi. Chodzi tu przede wszystkim o dwukrotne ankietowanie tej samej grupy ekspertów oraz dostarczanie anonimowej informacji zwrotnej wyników poprzedniej rundy ankietowania (Woudenberg, 1991), (Parke, Wormell, 1956) Źródła danych Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego do roku 2020 ( 181/zaktualizowana-strategia-rozwoju-wojewodztwa-wielkopolskiego-do rokuwielkopolska-2020). Regionalna Strategia Innowacji dla Wielkopolski na lata ( aiii4515z1.pdf). Plan zagospodarowania przestrzennego województwa ( wielkopolskiego Bank Danych Lokalnych GUS ( European Commission, Joint Research Centre. Institute for Prospective Technological Studies (Edificio Expo. c/ Inca Garcilaso, 3. E Seville (Spain). Scenariusze i trendy rozwojowe technologii społeczeństwa informacyjnego do roku (SCETIST). Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka Foresight Sieci gospodarcze Wielkopolski«scenariusze transformacji wiedzy wspierające innowacyjną gospodarkę, projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka (UDA POIG /09). Projekt Foresight regionalny dla szkół wyższych Warszawy i Mazowsza Akademickie Mazowsze 2030 : ekspertyza na temat powiazań miedzy szkolnictwem podstawowym, gimnazjalnym, średnim i wyższym w regionie, diagnoza zapotrzebowania na kwalifikacje i kompetencje absolwentów szkół wyższych Mazowsza wchodzących na rynek pracy, raport analityczny na temat potencjału, kluczowych kompetencji, strategii oraz działania szkół wyższych. 42

43 4.3. Selekcja i integracja danych cząstkowych Lista wyselekcjonowanych i przypisanych 11 grupom problemowym cząstkowych kryteriów lokalizacji kampusów akademickich przedstawia się następująco: Potencjał gospodarczy miejsca lokalizacji Liczba podmiotów prowadzących działalność gospodarczą na 1000 mieszkańców. Udział nowo zarejestrowanych podmiotów gospodarczych w ostatnich 5 latach w liczbie podmiotów gospodarczych. Udział podmiotów gospodarczych, które zakończyły działalność w liczbie podmiotów gospodarczych. Produkcja sprzedana przemysłu ogółem na 1 mieszkańca. Nakłady inwestycyjne na 1 mieszkańca w sektorze prywatnym. Liczba podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego w 2013 roku oraz wartość kapitału zagranicznego na 1 mieszkańca w wieku produkcyjnym. Liczba podmiotów gospodarczych z udziałem kapitału zagranicznego. Wartość kapitału zagranicznego na 1 mieszkańca w wieku produkcyjnym. Produkcja sprzedana przemysłu na 1 mieszkańca. Dochody budżetowe jednostek samorządu terytorialnego na 1 mieszkańca. Wydatki inwestycyjne jednostek samorządu terytorialnego na 1 mieszkańca. Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca w cenach bieżących. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto. Proporcje specjalizacji podmiotów gospodarczych: rolnictwo przemysł budownictwo, usługi. Alokacja pracowników w sektorach rozwojowych. 43

44 Rynek nieruchomości Dostępność powierzchni biurowych, produkcyjnych i magazynowych. Ceny najmu lokali do prowadzenia działalności gospodarczej. Dostępność odpowiednich gruntów/budynków dla rozszerzenia działalności firmy. Procent pokrycia obszaru miasta miejscowymi planami gospodarowania przestrzennego. Czas i koszty związane z uzyskaniem pozwolenia na budowę. Dostępność lokali będących w zarządzie lokalnego samorządu z referencjami najmu Dostępność transportowa miejsca lokalizacji Położenie w systemie dróg krajowych. Położenie w systemie dróg regionalnych i lokalnych. Stan techniczny nawierzchni oraz przepustowość dróg. Dostępność miejsc parkingowych. Położenie w systemie transportu kolejowego. Dostępność do portów lotniczych. Jakość systemu komunikacji publicznej Sytuacja społeczna Potencjał demograficzny. Struktura wieku ludności. Dynamika zmian liczby ludności (wiek przedprodukcyjny, wiek produkcyjny, wiek poprodukcyjny). Migracje ludności (saldo migracji). Przyrost/spadek rzeczywisty mieszkańców (rezultat ruchu naturalnego i migracyjnego, dający w wyniku zmiany zaludnienia badanego obszaru). Prognoza demograficzna do 2030 dla ludności w przedziale wiekowym lat. 44

45 Aktywność organizacji pozarządowych i ruchów społecznych. Lokalni liderzy, indeks aktywności obywatelskiej (wg. Center for Democracy and Civil Society) Struktura wykształcenia Udział mieszkańców z wykształceniem wyższym. Edukacja na poziomie ponadgimnazjalnym (liczba uczniów szkół ponadgimnazjalnych). Szkoły ponadgimnazjalne zawodowe technika i licea profilowane. Zdawalność egzaminów maturalnych w szkołach ponadgimnazjalnych. Dostęp do szybkiego Internetu dla mieszkańców. Udział szkół (w %) wyposażonych w komputery przeznaczone do użytku uczniów z dostępem do Internetu. Liczba uczniów przypadających na 1 komputer z dostępem do Internetu przeznaczony do użytku uczniów Rynek pracy Ogólna stopa bezrobocia. Poziom bezrobocia wśród osób młodych (poniżej 25 roku życia). Dynamika zmian liczby pracujących w latach Stopień tercjalizacji (zatrudnienie w sektorze trzecim). Dostępność siły roboczej o odpowiednich kwalifikacjach. Dostępność kadry menedżerskiej. Koszty prowadzenia działalności gospodarczej (wysokość podatków i opłat lokalnych, ceny usług transportowych, ceny usług komunalnych, koszty prowadzenia księgowości) Jakość środowiska naturalnego Różnorodność biologiczna ekosystemów. Stabilność ekologiczna siedlisk. Dominanty ekologiczne. 45

46 Jakość wody. Degradacja gleby. Zagrożenia środowiskowe (hałas, zanieczyszczenia powietrza, odpady). Potencjał rekreacyjny środowiska naturalnego (Kaczmarska, 2009) Krajobraz kulturowy Dobra kultury w krajobrazie miasta. Liczba i stan utrzymania obiektów wpisanych do rejestru zabytków. Realizowane programy rewitalizacji struktury urbanistycznej. Atrakcyjność wizualna i ład przestrzenny (Seruga, 2008). Kulturowe walory turystyczne, baza hotelowa. Ilość galerii sztuki, placówek muzealnych. Liczba wystaw czasowych. Efektywność zarządzania w sferze kultury. Biblioteki publiczne. Warunki prowadzenia działalności artystycznej. Teatry, sale koncertowe, kluby muzyczne. Kluby, kawiarnie, restauracji (zaplecze gastronomiczne) Transfer technologii i innowacji Preinkubatory przedsiębiorczości oraz centra transferu technologii. Terytorialna organizacja transferu wiedzy i technologii. Wsparcie ze strony samorządu miejskiego dla studentów, doktorantów, pracowników naukowych. Działalność badawczo-rozwojowa, wysoka technika. Akademickie Spin-offs. Aktywność innowacyjna. Komercjalizacja wynalazków. 46

47 Usługi kreatywne i usługi oparte na wiedzy Szkolenia w zakresie przedsiębiorczości, prawa handlowego, ochrony własności intelektualnej, procedur celnych i podatkowych związanych z eksportem innowacyjnych produktów (materialnych i niematerialnych). Wsparcie absolwentów w działaniach nakierowanych na wykorzystanie wiedzy, umiejętności i kompetencji. Konkursy na najlepsze prace dyplomowe, doktorskie i habilitacyjne kwalifikujące się do zastosowania w gospodarce. Doradztwo dla absolwentów zamierzających rozpocząć własną działalność gospodarczą. Pomoc w zakresie udostępniania powierzchni biurowej i produkcyjnej z zasobów miejskich, dająca możliwość rozwijania działalności w udostępnionych na preferencyjnych warunkach pomieszczeniach (coworking miejski). Pomoc w przepływie informacji pomiędzy sektorem gospodarczym a szkołą wyższą w zakresie możliwości transferu technologii Zarządzanie wiedzą na poziomie terytorialnym (Innowacyjne środowisko przedsiębiorczości) Integracja procesów zarządzania wiedzą w mieście z misją szkoły wyższej. Strategia edukacyjna ukierunkowana na wzrost aktywności naukowobadawczej. Lokalne instrumenty oraz instytucje wsparcia innowacyjności i przedsiębiorczości. Zakres internacjonalizacji działalności innowacyjnej w mieście. Społeczno-kulturowe wsparcie innowacyjności oraz promocja dobrych praktyk w tym zakresie. 47

48 4.4. Kwantyfikacja W procesie kwantyfikacji zastosowano standardowe narzędzia ilościowego ujmowania cech jakościowych (z natury trudno mierzalnych) oraz cech mierzalnych np. odległości (km), demografia (liczba mieszkańców), dochody (zł), określanych w różnych jednostkach, co uniemożliwia ich bezpośrednie porównanie. Podstawową skalą rankingową zastosowaną w badaniach jest pięciostopniowa skala Lickerta, powszechnie wykorzystywana do kwantyfikacji ocen zjawisk i poglądów w ankietach i wywiadach kwestionariuszowych (Geoff, 2010) Hierarchia ważności Podstawowym narzędziem tu stosowanym jest metoda porównania parami - Paired Comparison Analysis (David, 1988). Metoda ta umożliwia, po dekompozycji złożonego zjawiska, uzyskanie rankingu cząstkowych elementów, w aspekcie głównego kryterium oceny (Saaty, 1994). W przypadku prowadzonych badań, głównym kryterium oceny jest wpływ lokalizacji na efektywność funkcjonowania kampusów akademickich w miastach małej i średniej wielkości Ewaluacja Ewaluacja jest podstawą do formułowania wniosków na podstawie analiz jakościowych i ilościowych czynników lokalizacyjnych mających wpływ na funkcjonowanie kampusów akademickich. Ewaluacja jest istotnym elementem formułowania opinii i rekomendacji związanych z prognozowanym rozwojem analizowanych zależności. Służy do wyjaśniania wpływu czynników lokalizacyjnych, na rozwój kampusów akademickich w małych i średnich miastach oraz identyfikacji tendencji w tym zakresie. Jak pisze Kałamucki (1998), proces ewaluacji polega na przyporządkowaniu pewnemu obiektowi oceny na podstawie określonego kryterium. Z procesem oceniania i oceną wiąże się nierozerwalnie pojęcie wartości. Spośród wielu znaczeń tego słowa, wartość określa cechy lub zespół cech właściwych danej rzeczy, stanowiących o jej walorach. 48

49 5. Synteza. Prezentacja wyników badań eksperckich 5.1. Rangi czynników lokalizacji Ranking czynników lokalizacyjnych określono na postawie porównania parami (Paired Comparison Analysis) 11 czynników lokalizacji (można je również nazwać cząstkowymi kryteriami lokalizacji). Zaproszeni do badania eksperci dokonali 20 niezależnych ocen na przygotowanych arkuszach kwestionariuszowych. Na postawie uśrednienia wyników ocen cząstkowych ustalono hierarchię ważności (rangi) czynników lokalizacji. W tabeli przedstawiono przykłady cząstkowych efektów ewaluacji. Tabela 8.a. Przykłady eksperckich ewaluacji kryteriów lokalizacji przy zastosowaniu metody porównania parami (Paired Comparison Analysis). Oprac. autor. 49

50 Tabela 8.b. Przykłady eksperckich ewaluacji kryteriów lokalizacji przy zastosowaniu metody porównania parami (Paired Comparison Analysis). Oprac. Autor Tabela 8.c. Przykłady eksperckich ewaluacji kryteriów lokalizacji przy zastosowaniu metody porównania parami (Paired Comparison Analysis). Oprac. autor 50

51 Tabela 8.d. Przykłady eksperckich ewaluacji kryteriów lokalizacji przy zastosowaniu metody porównania parami (Paired Comparison Analysis). Oprac. Autor Rangi (wagi) czynników lokalizacji określone w wyniku procedury ewaluacji przedstawiają się następująco. Wagi te umożliwiają stworzenie rankingu tych czynników lokalizacji od najbardziej do najmniej znaczącego (tabela 9). Tabela 9. Ranking czynników lokalizacji kampusów akademickich w małych i średnich miastach. Oprac. autor Lp. Czynnik lokalizacji Ranga czynnika 1 Potencjał gospodarczy 0,322 2 Rynek nieruchomości 0,017 3 Dostępność transportowa 0,373 4 Sytuacja społeczna 0,441 5 Struktura wykształcenia 0,458 6 Rynek pracy 0,237 7 Jakość środowiska naturalnego 0,254 8 Krajobraz kulturowy 0,695 9 Transfer technologii i innowacji 0, Usługi kreatywne i usługi oparte na wiedzy 0, Zarządzanie wiedzą 0,915 51

52 Wykres 1. Ranking czynników lokalizacji kampusów akademickich w małych i średnich miastach. Oprac. autor. 52

53 Wyniki badań eksperckich pokazały istotne różnice w rangach porównywanych czynników lokalizacyjnych. Najwyższe wagi otrzymały czynniki związane z innowacyjnością: zarządzanie wiedzą (0,915), usługi kreatywne i usługi oparte na wiedzy (0,998), transfer technologii i innowacji (0,881). Tradycyjne czynniki lokalizacyjne takie jak: dostępność transportowa (0,373), sytuacja społeczna (0,441), potencjał gospodarczy (0,322), rynek pracy (0,237) uzyskały średnie znaczenie, jako determinanty lokalizacji kampusów akademickich. Intersującym zjawiskiem może być stosunkowo duże znaczenie krajobrazu kulturowego (0,695) w przeprowadzonym rankingu. Potwierdza to, często niedostrzegane przez władze miejskie, znaczenie klimatu kulturowego jako ważnego czynnika sprzyjającego rozwoju kampusów akademickich. Takie elementy jak: dobra kultury, stan utrzymania obiektów wpisanych do rejestru zabytków, realizacja programów rewitalizacji urbanistycznej, atrakcyjność wizualna krajobrazu miejskiego, galerie sztuki, placówki muzealne, biblioteki, teatry, sale koncertowe, kluby muzyczne a nawet kawiarnie i restauracje zlokalizowane w mieście podnoszą jego atrakcyjność jako ośrodka akademickiego. Można więc stwierdzić, że w przypadku małych i średnich miast tradycyjne czynniki lokalizacyjne (istotne w przypadku funkcjonowania przedsiębiorstw przemysłowych) nie odgrywają aż tak istotnej roli. Lokalizacja kampusów uniwersyteckich w tych miastach przewartościowuje tradycyjne poglądy dotyczące czynników wpływających rentę lokalizacyjną Siła powiązań czynników lokalizacyjnych Na tym tle bardzo interesująco kształtuje się kwestia dotycząca siły powiązań analizowanych czynników lokalizacyjnych. Poprzednie badanie dotyczyło ustalenia wag (rang) czynników, oddziałujących niezależnie. Jednak wielu autorów wskazuje na znaczenie sieci powiązań międzyczynnikowych oraz towarzyszące temu zjawisko synergii. Oznacza to, że kooperacja i synchronizacja działań daje nieproporcjonalne lepsze efekty, niż brak powiązań międzyczynnikowych (Corning, 2003). W warunkach silnej konkurencji pomiędzy ośrodkami akademickimi, właśnie element usieciowienia lokalnych powiązań międzyczynnikowych może być istotnym elementem przewagi konkurencyjnej. W tym kontekście należy zaznaczyć, że w ostatnich latach w planowaniu przestrzennym rozwijana jest koncepcja uczącego się regionu - learning region (Florida, 1999). 53

54 Jak pisze Jewtuchowicz (2010) uczenie się przez uczenie jest procesem prowadzącym do kumulacji wiedzy i szybszego jej rozwoju. Im więcej jednostka uczy się, tym bardziej rozwija swoją zdolność absorpcji ułatwiającej dalsze uczenie się, im proces uczenia się staje się łatwiejszym, tym więcej aktorów chce podnosić swoje kwalifikacje. Ten typ uczenia się działa według zasady: nauka stymuluje naukę. Uczenie się przez uczenie jest bardzo ważne dla rozwoju regionalnego, ponieważ buduje ono jego specyficzność i tworzy rodzaj nieodwracalności renty położenia, która wiąże inwestorów z terytorium. Regiony uczące się zapewniają podmiotom gospodarczym elementy niezbędne do ich rozwoju: odpowiednią infrastrukturę produkcyjną, współzależnych i współpracujących sprzedawców i dostawców, wykwalifikowanych pracowników, organizujących i ułatwiających pracę zespołową (zespoły badawcze), fizyczną i komunikacyjną infrastrukturę, która ułatwia i wspiera stały przepływ i dystrybucję informacji, elektroniczną wymianę danych i informacji, dostawy dóbr i usług just-in-time, zintegrowaną z globalną ekonomią, alokację kapitału i przemysłowy system kierowania, dobrany do potrzeb organizacji intensywnie korzystających z wiedzy. Uczenie się regionu jest traktowane jako kombinacja trzech rodzajów procesów zachodzących w określonej przestrzeni, obok uczenia się musi następować ciągła innowacja i pojawić się proces terytorializacji. Odnosząc tę koncepcję do małych i średnich miast, można wyartykułować wizję miasta uczącego się. Istotnymi cechami uczącego się miasta są innowacja, elastyczność, strategie sieci, kreatywna przedsiębiorczość i hightech, powiązane z lokalizacją kampusów akademickich. Jeżeli te elementy są wewnętrznie sieciowo powiązane, otrzymujemy w efekcie wartość dodaną, decydującą o atrakcyjności lokalizacyjnej kampusu akademickiego. Lokalne powiązania synergiczne dotyczą podmiotów gospodarczych, interesariuszy społecznych, politycznych, organizacji non-profit, itp., pomiędzy którymi współpraca jest zjawiskiem trwałym (a nie okazjonalnym lub sporadycznym). Miasto, które tak wykorzystuje lokalne zasoby (gospodarcze, społeczne, kulturowe, krajobrazowe, przyrodnicze, technologiczne, organizacyjne), uczy się i rozwija się w sposób synergiczny. Lokalizacja uczelni wyższej w mieście uczącym się daje przewagę konkurencyjną szkołom wyższym włączonym do wewnętrznych sieci powiązań międzyczynnikowych. 54

55 Dlatego pomiar siły powiązań pomiędzy czynnikami lokalizacyjnymi w małych i średnich miastach jest istotny dla określenia tendencji rozwojowych kampusów akademickich. Wyniki rankingów eksperckich w tym zakresie przedstawia tabela 10. Tabela 10. Ranking siły powiązań pomiędzy czynnikami lokalizacyjnymi w małych i średnich miastach. Oprac. autor Lp. Powiązania z innymi czynnikami lokalizacyjnymi Ranga siły powiązań 1 Potencjał gospodarczy 0,368 2 Rynek nieruchomości 0,053 3 Dostępność transportowa 0,579 4 Sytuacja społeczna 0,579 5 Struktura wykształcenia 0,368 6 Rynek pracy 0,895 7 Jakość środowiska naturalnego 0,316 8 Krajobraz kulturowy 0,947 9 Transfer technologii i innowacji 0, Usługi kreatywne i usługi oparte na wiedzy 0, Zarządzanie wiedzą 0,842 Wykres 2. Wyniki rankingów eksperckich w zakresie siły powiązań międzyczynnikowych. Oprac. autor. 55

56 Można zauważyć istotną rolę krajobrazu kulturowego miasta (0,947), rynku pracy (0,895), usług kreatywnych i usług opartych na wiedzy (0,995) jako elementów usieciowiających strukturę miejską zgodnie z koncepcją miasta uczącego się. W tym zakresie duże znaczenie ma również zarządzanie wiedzą na poziomie terytorialnym (0,842), na które składają się takie elementy jak: integracja procesów zarządzania wiedzą w mieście z misją szkoły wyższej, strategia edukacyjna ukierunkowana na wzrost aktywności naukowobadawczej, lokalne instrumenty oraz instytucje wsparcia innowacyjności i przedsiębiorczości, internacjonalizacja działalności innowacyjnej w mieście, społeczno-kulturowe aspekty innowacyjności. Natomiast wewnętrzne interakcje takich czynników jak: rynek nieruchomości (0,053), jakość środowiska naturalnego (0,316), struktura wykształcenia (0,368), mają relatywnie mniejszą rangę. Dla lepszego wyjaśnienia prezentowanych badań autor sporządził schemat ideowy pokazujący wpływ czynników lokalizacji na funkcjonowanie kampusu akademickiego (ocenianych w odizolowaniu) oraz pływ powiązań międzyczynnikowych na efektywność lokalizacyjną kampusu akademickiego (il. 3). il. 3. Schemat pokazujący wpływ czynników lokalizacji oraz wpływ oddziaływań międzyczynnikowych na funkcjonowanie kampusu akademickiego. Oprac. autor. 56

57 W kontekście uzyskanych wyników, interesujące może być porównanie rang czynników lokalizacji (ocenianych w odizolowaniu) z rangami siły powiązań międzyczynnikowych. Porównanie to prezentuje wykres 3. Wykres 3. Zestawienie rang czynników lokalizacji (ocenianych w odizolowaniu) siły powiązań międzyczynnikowych. Oprac. autor z rangami Można zauważyć, że dla lokalnego usieciowienia (a więc cechy kreującej wizję miasta uczącego się ) szczególnie znaczenie ma transfer technologii i innowacji, usługi kreatywne, zarządzanie wiedzą i krajobraz kulturowy. Natomiast stosunkowo mniejsze znaczenie ma tu lokalny rynek pracy, lokalny rynek nieruchomości, sytuacja społeczna i jakość środowiska naturalnego. 57

58 6. Tendencje w lokalizacji kampusów akademickich w małych i średnich miastach - przykłady z obszaru województwa wielkopolskiego Sieć osiedleńczą województwa wielkopolskiego tworzy 110 jednostek miejskich. Województwo podzielone jest na 35 powiatów (w tym 4 grodzkie) oraz 226 gmin (w tym 19 miejskich, 91 miejsko-wiejskich oraz 116 wiejskich). Podstawowymi elementami struktury osadniczej Wielkopolski są: a) miejskie jednostki osadnicze: ośrodek wojewódzki Poznań stolica Wielkopolski, ośrodki regionalne: Kalisz i Ostrów Wielkopolski, które są ośrodkami centralnymi Aglomeracji Kalisko-Ostrowskiej, ośrodki subregionalne: Gniezno, Konin, Leszno oraz Piła, ośrodki lokalne pozostałe miasta powiatowe, które uzupełniają funkcję sektora publicznego, pozostałe ośrodki miejskie; b) wiejskie jednostki osadnicze: wsie sołeckie, w tym 116 miejscowości stanowiących siedzibę władz samorządowych, pozostałe podstawowe jednostki wiejskie: wsie, osiedla, kolonie i przysiółki (łącznie jednostek). Podstawowym kryterium wyboru przykładów badawczych był podział województwa wielkopolskiego na obszary funkcjonalne, zapisany w Zaktualizowanej Strategii Województwa Wielkopolskiego do 2020 roku, Załącznik do Uchwały Nr XXIX/559/12, Sejmiku Województwa Wielkopolskiego z dnia 17 grudnia 2012 roku (ZSWW 2020). Cechą charakterystyczną obszarów funkcjonalnych jest spójność celów rozwojowych. Zgodnie z definicją zawartą w Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 (KPZK 2030,) obszar funkcjonalny jest to zwarty układ przestrzenny składający się z funkcjonalnie powiązanych terenów, charakteryzujących się wspólnymi uwarunkowaniami i przewidywanymi, jednolitymi celami rozwoju. Na tym tle, miejski obszar funkcjonalny to układ osadniczy ciągły przestrzennie i złożony z odrębnych administracyjnie jednostek; obejmuje zwarty obszar miejski oraz powiązaną z nim funkcjonalnie strefę zurbanizowaną. 58

59 Na podstawie tych kryteriów, jako przykłady do dalszych badań wybrano 4 ośrodki miejskie: Piłę, Konin, Kalisz, Leszno pełniące istotne funkcje w skali sub i regionalnej oraz ich obszary funkcjonalne. Znaczenie tych miast w sieci osiedleńczej Wielkopolski wiąże się z funkcjami usługowymi o charakterze ponadlokalnym w zakresie usług administracji, ochrony zdrowia, szkolnictwa ponadgimnazjalnego i wyższego, obsługi biznesu i usług sportu. A) Piła 6.1. Syntetyczna charakterystyka wybranych miast na tle uwarunkowań lokalizacyjnych województwa wielkopolskiego Powierzchnia 102,68 km 2. Liczba ludności mieszkańców. Gęstość zaludnienia 721,7 os/km 2. Szkoły wyższe: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Stanisława Staszica w Pile, Wyższa Szkoła Biznesu w Pile, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Wydział Zamiejscowy (gospodarka wodna, pedagogika, turystyka I rekreacja), Wydział Gospodarki i Techniki w Pile Wyższej Szkoły Gospodarki w Bydgoszczy. B) Konin Powierzchnia 82,2 km 2. Liczba ludności mieszkańców. Gęstość zaludnienia 919 os/km 2. Szkoły wyższe: Wyższa Szkoła Ubezpieczeń w Krakowie Instytut Wspierania Przedsiębiorczości, Akademia Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi Zamiejscowy Ośrodek Dydaktyczny w Koninie, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Koninie, Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie Studium Teologii we Włocławku Oddział w Koninie, 59

60 Politechnika Poznańska Wydział Zamiejscowy w Koninie, Wyższa Szkoła Umiejętności Społecznych w Poznaniu Wydział Zamiejscowy w Koninie kosmetologia, Wyższa Szkolą Kupiecka w Łodzi Wydział Zamiejscowy w Koninie, Wyższa Szkoła Finansów i Informatyki im. J. Chechlińskiego w Łodzi Wydział Zamiejscowy w Koninie, Wyższa Szkoła Kadr Menedżerskich w Koninie, Wyższa Szkoła Pedagogiczno-Techniczna w Koninie. C) Kalisz Powierzchnia 69,42 km 2. Liczba ludności mieszkańców. Gęstość zaludnienia 1478 os/km 2. Szkoły wyższe: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Prezydenta S. Wojciechowskiego w Kaliszu, Wydział Pedagogiczno-Artystyczny Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Kaliszu, Akademia Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi, Punkt Informacyjno - Rekrutacyjny w Kaliszu, Wyższa Szkoła Finansów i Informatyki im. prof. Janusza Chechlińskiego w Łodzi, Wydział Ekonomii w Kaliszu, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Ośrodek Studiów Zamiejscowych w Kaliszu, Politechnika Poznańska, filia w Kaliszu, Centralny Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej w Kaliszu (Wyższa Szkoła Oficerska), Wyższe Seminarium Duchowne w Kaliszu. D) Leszno Powierzchnia 31,86 km 2. Liczba ludności mieszkańców. Gęstość zaludnienia 2023,5 os/km 2. 60

61 Szkoły wyższe: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Jana Amosa Komeńskiego w Lesznie, Wyższa Szkoła Humanistyczna im. Króla Stanisława Leszczyńskiego w Lesznie, Wyższa Szkoła Marketingu i Zarządzania w Lesznie, Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych Leszno, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu Ośrodek Studiów Wyższych w Lesznie. Zaprezentowane poniżej studia planistyczne w sposób syntetyczny charakteryzują wybrane ośrodki miejskie na tle uwarunkowań lokalizacyjnych funkcjonalnych, transportowych, gospodarczych, społecznych, przyrodniczych i kulturowych województwa wielkopolskiego. Przedstawione poniżej studia były podstawą prac eksperckich mających na celu oszacowanie uwarunkowań lokalizacyjnych kampusów akademickich w Pile, Lesznie, Kaliszu, Koninie. Eksperci wykorzystywali istniejący dostępny powszechnie zestaw materiałów kartograficznych oraz danych statystycznych zgromadzonych w zasobach Wielkopolskiego Biura Planowania Przestrzennego w Poznaniu. Zgodnie z punktem 4.3. Selekcja i integracja danych cząstkowych zamieszczone mapy są wynikiem selekcji. Mapy te zostały zamieszczone w formie poglądowej. Pełen zakres i dostęp do map znajduje się w materiałach źródłowych podanych w tytułach dla każdej wyszczególnionej mapy. 61

62 il. 4. Sieć osiedleńcza województwa wielkopolskiego. Obszary funkcjonalne. Oprac. autor, na podstawie: Zasady i kryteria wyznaczania obszarów funkcjonalnych w województwie wielkopolskim. Główny projektant: Adam Derc. Wielkopolskie Biuro Planowania Przestrzennego w Poznaniu. Poznań,

63 il. 5. Wybrane do badań ośrodki miejskie: Piła, Konin, Kalisz, Leszno, na tle sieci osiedleńczej województwa wielkopolskiego. Oprac. autor, na podstawie: Zasady i kryteria wyznaczania obszarów funkcjonalnych w województwie wielkopolskim. Główny projektant: Adam Derc. Wielkopolskie Biuro Planowania Przestrzennego w Poznaniu. Poznań,

64 il. 6. Dostępność komunikacyjna wybranych ośrodków miejskich: Piły, Konina, Kalisza, Leszna. Komunikacja kolejowa, wodna i lotnicza. Oprac. autor, na podstawie: Raport o stanie zagospodarowania i rozwoju województwa wielkopolskiego Główny projektant: Bogdan Reiter. Wielkopolskie Biuro Planowania Przestrzennego w Poznaniu. Poznań,

65 il. 7. Dostępność komunikacyjna wybranych ośrodków miejskich: Piły, Konina, Kalisza, Leszna. Sieć drogowa na tle dostępności Poznania. Oprac. autor, na podstawie: Raport o stanie zagospodarowania i rozwoju województwa wielkopolskiego Główny projektant: Bogdan Reiter. Wielkopolskie Biuro Planowania Przestrzennego w Poznaniu. Poznań,

66 il. 8. Dostępność komunikacyjna wybranych ośrodków miejskich: Piły, Konina, Kalisza, Leszna. Natężenie ruchu drogowego. Oprac. autor, na podstawie: Raport o stanie zagospodarowania i rozwoju województwa wielkopolskiego Główny projektant: Bogdan Reiter. Wielkopolskie Biuro Planowania Przestrzennego w Poznaniu. Poznań,

67 il. 9. Obowiązujące miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego (% pokrycie w gminach), wydane decyzje o warunkach zabudowy, powierzchnia i rodzaje zabudowy w gminach. źródło: Raport o stanie zagospodarowania i rozwoju województwa wielkopolskiego Główny projektant: Bogdan Reiter. Wielkopolskie Biuro Planowania Przestrzennego w Poznaniu. Poznań,

68 il. 10. Liczba podmiotów gospodarczych i stopa bezrobocia. źródło: Strategia zatrudnienia dla województwa wielkopolskiego na lata Józef Orczyk (eksp). Wojewódzki Urząd Pracy w Poznaniu. Poznań,

69 il. 11. Stan środowiska. Formy ochrony przyrody, kompleksy leśne, gleby, wpdy podziemne i obszary szczególnie narażone, potencjał ekologiczny JCWP. źródło: Raport o stanie zagospodarowania i rozwoju województwa wielkopolskiego Główny projektant: Bogdan Reiter. Wielkopolskie Biuro Planowania Przestrzennego w Poznaniu. Poznań,

70 il. 12. Dochody ogółem budżetów gmin na 1 mieszkańca, wydatki ogółem budżetów gmin na 1 mieszkańca, podmioty gospodarcze w sektorze przemysł i budownictwa, dynamika zakładania działalności gospodarczej. źródło: Raport o stanie zagospodarowania i rozwoju województwa wielkopolskiego Główny projektant: Bogdan Reiter. Wielkopolskie Biuro Planowania Przestrzennego w Poznaniu. Poznań,

71 il. 13. Hierarchia sieci osadniczej, układ jednostek osadniczych w podziale administracyjnym, demografia i mieszkalnictwo. źródło: Raport o stanie zagospodarowania i rozwoju województwa wielkopolskiego Główny projektant: Bogdan Reiter. Wielkopolskie Biuro Planowania Przestrzennego w Poznaniu. Poznań,

72 il. 14. Zasoby środowiska kulturowego i turystyka. źródło: Raport o stanie zagospodarowania i rozwoju województwa wielkopolskiego Główny projektant: Bogdan Reiter. Wielkopolskie Biuro Planowania Przestrzennego w Poznaniu. Poznań,

73 6.2. Prezentacja wyników badań eksperckich dla Piły, Konina, Kalisza i Leszna Tabela 10. Porównanie surowych wartości czynników lokalizacji kampusów akademickich dla Piły, Konina, Kalisza, Leszna. Uśrednione wyniki ocen eksperckich przed uwzględnieniem rangi (wag) poszczególnych czynników. Oprac. autor. Czynnik lokalizacji Piła Konin Kalisz Leszno Ranga czynnika Ranga siły powiązań Potencjał gospodarczy 3,76 4,38 2,84 2,66 0,322 0,368 Rynek nieruchomości 2,45 2,11 1,94 1,67 0,017 0,053 Dostępność 1,33 4,07 1,37 2,78 0,373 0,579 transportowa Sytuacja społeczna 3,35 3,89 3,34 2,68 0,441 0,579 Struktura wykształcenia 2,67 3,08 3,88 3,71 0,458 0,368 Rynek pracy 1,98 1,35 2,89 3,02 0,237 0,895 Jakość środowiska naturalnego 3,91 1,97 2,57 2,96 0,254 0,316 Krajobraz kulturowy 2,45 3,01 4,53 3,45 0,695 0,947 Transfer technologii i innowacji 0,35 0,34 0,21 0,32 0,881 0,579 Usługi kreatywne i usługi oparte na 0,21 0,30 0,32 0,25 0,998 0,995 Wiedzy Zarządzanie wiedzą 0,35 0,39 0,29 0,19 0,915 0,842 Tabela 11. Porównanie wartości czynników lokalizacji kampusów akademickich dla Piły, Konina, Kalisza, Leszna. Uśrednione wyniki ocen eksperckich po uwzględnieniu rangi (wag) poszczególnych czynników. Oprac. autor. Piła Konin Kalisz Leszno Potencjał gospodarczy 1,21 1,41 0,91 0,86 Rynek nieruchomości 0,04 0,04 0,03 0,03 Dostępność transportowa 0,50 1,52 0,51 1,04 Sytuacja społeczna 1,48 1,71 1,47 1,18 Struktura wykształcenia 1,22 1,41 1,78 1,70 Rynek pracy 0,47 0,32 0,69 0,72 Jakość środowiska naturalnego 0,99 0,50 0,65 0,75 Krajobraz kulturowy 1,70 2,09 3,15 2,40 Transfer technologii i innowacji 0,31 0,68 0,42 0,64 Usługi kreatywne i usługi oparte na 0,21 0,30 0,32 0,25 wiedzy Zarządzanie wiedzą 0,32 0,36 0,26 0,18 SUMA 8,45 10,34 10,19 9,73 73

74 Wykres 4. Porównanie wartości czynników lokalizacji: potencjału gospodarczego, rynku nieruchomości dostępności transportowej i sytuacji społecznej dla Piły, Konina, Kalisza, Leszna. Uśrednione wyniki ocen eksperckich po uwzględnieniu rangi (wag) poszczególnych czynników.oprac. autor. Wykres 5. Porównanie wartości czynników lokalizacji: struktury wykształcenia, rynku pracy, jakości środowiska naturalnego i krajobrazu kulturowego dla Piły, Konina, Kalisza, Leszna. Uśrednione wyniki ocen eksperckich po uwzględnieniu rangi (wag) poszczególnych czynników. Oprac. autor. 74

75 Wykres 6. Porównanie wartości czynników lokalizacji: transfer technologii, usługi kreatywne i usługi oparte na wiedzy, zarządzanie wiedzą dla Piły, Konina, Kalisza, Leszna. Uśrednione wyniki ocen eksperckich po uwzględnieniu rangi (wag) poszczególnych czynników. Oprac. autor. Wykres 7. Porównanie wartości czynników lokalizacji kampusów akademickich dla Piły, Konina, Kalisza, Leszna. Uśrednione wyniki ocen eksperckich po uwzględnieniu rangi (wag) poszczególnych czynników. Oprac. autor. 75

76 Tabela 12. Porównanie usieciowienia czynników lokalizacji kampusów akademickich dla Piły, Konina, Kalisza, Leszna (stopień usieciowienia można interpretować jako element kreujący wizję miasta uczącego się ). Uśrednione wyniki ocen eksperckich po uwzględnieniem rangi siły powiązań międzyczynnikowych (usieciowienia). Oprac. Autor Piła Konin Kalisz Leszno Potencjał gospodarczy 1,39 1,61 1,05 0,98 Rynek nieruchomości 0,13 0,11 0,10 0,09 Dostępność transportowa 0,77 2,36 0,79 1,61 Sytuacja społeczna 1,94 2,25 1,93 1,55 Struktura wykształcenia 0,98 1,13 1,43 1,37 Rynek pracy 1,77 1,21 2,59 2,70 Jakość środowiska naturalnego 1,23 0,62 0,81 0,93 Krajobraz kulturowy 2,32 2,85 4,29 3,27 Transfer technologii i innowacji 0,20 0,20 0,12 0,19 Usługi kreatywne i usługi oparte na wiedzy 0,21 0,30 0,32 0,25 Zarządzanie wiedzą 0,30 0,33 0,24 0,16 SUMA 11,2 4 12,97 13,68 13,09 Wykres 8. Porównanie usieciowienia czynników lokalizacji: potencjału gospodarczego, rynku nieruchomości dostępności transportowej, sytuacji społecznej, struktury wykształcenia i rynku pracy dla Piły, Konina, Kalisza, Leszna. Uśrednione wyniki ocen eksperckich po uwzględnieniem rangi siły powiązań międzyczynnikowych (usieciowienia). Oprac. autor. 76

77 5 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 Piła Konin Kalisz Leszno 0,5 0 Jakość środowiska Krajobraz kulturowy Transfer technologii Usługi kreatywne i usługi Zarządzanie wiedzą Wykres 9. Porównanie usieciowienia czynników lokalizacji: jakość środowiska naturalnego, krajobraz kulturowy, transfer technologii, usługi kreatywne i usługi oparte na wiedzy, zarządzanie wiedzą dla Piły, Konina, Kalisza, Leszna. Uśrednione wyniki ocen eksperckich po uwzględnieniem rangi siły powiązań międzyczynnikowych (usieciowienia). Oprac. autor. 5 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 Piła Konin Kalisz Leszno Wykres 10. Porównanie usieciowienia czynników lokalizacji kampusów akademickich dla Piły, Konina, Kalisza, Leszna. Uśrednione wyniki ocen eksperckich po uwzględnieniem rangi siły powiązań międzyczynnikowych (usieciowienia). Oprac. autor. 77

78 Wykres 11. Ocena ogólna czterech ośrodków: Piły, Konina, Kalisza i Leszna w aspekcie oddziaływania czynników lokalizacji na efektywność funkcjonowania kampusów akademickich. Oprac. autor. Wykres 11. przedstawia ogólną ocenę Piły, Konina, Kalisza i Leszna w aspekcie oddziaływania czynników lokalizacji na efektywność funkcjonowania kampusów akademickich w tych miastach. Jak można zauważyć, najlepsze warunki dla efektywnego funkcjonowania kampusów akademickich maja Konin i Kalisz. Niewielka przewaga Konina wynika z większego potencjału przemysłowego powiązanego z transferem technologii oraz bardziej efektywnego zarządzania wiedzą. Głównym atutem Kalisza jest wysoka ranga krajobrazu kulturowego jako czynnika lokalizacji wyższych uczelni. Na tle tych dwóch ośrodków miejskich, Piła i Leszno w mniejszym stopniu są predysponowane jako miejsca lokalizacji kampusów akademickich. 78

79 7. Implementacja architektoniczno-urbanistyczna na terenie Konina, poprzedzona przeglądem przykładów zagranicznych Rozdział 7 dotyczy implementacji praktycznych. Zaprezentowano tu współautorskie projekty architektoniczno-urbanistyczne zawiązane z aktywizacją akademicką miasta Konina. Konin, który w badaniach uwarunkowań lokalizacyjnych kampusów akademickich w Wielkopolsce uzyskał wysoką pozycję rankingową, jest miastem powiatowym położonym przy autostradzie A2 pomiędzy Poznaniem a Warszawą (w latach był stolicą województwa konińskiego). Gospodarka Konina zdominowana została przez powstały w latach sześćdziesiątych przemysł górniczy, energetyczny i hutniczy. W mieście zlokalizowane są trzy spośród czterech elektrowni należących do Zespołu Elektrowni Pątnów-Adamów-Konin (produkcja 8,5% mocy krajowej). Dostępność dużych mocy energii elektrycznej zadecydowała o lokalizacji w mieście przemysłu metalowego (produkcja aluminium). Konin jest głównym ośrodkiem wydobycia węgla brunatnego (Konińskie Zagłębie Węgla Brunatnego). Aktualnie Konin jest miejscem intensywnych przekształceń strukturalnych, związanych z modernizacją istniejącego przemysłu i regeneracją przyrodniczo -ekologiczną oraz rewitalizacją urbanistyczną.w latach autor wykonał szereg projektów architektonicznych związanych z wprowadzeniem do tkanki urbanistycznej Konina funkcji akademickich oraz elementów komplementarnych z tymi funkcjami, wzmacniającymi atrakcyjność lokalizacyjną miasta jako ośrodka uniwersyteckiego. Są to zrealizowane projekty Kampusu PWSZ z Centrum Dydaktyczno-Konferencyjnym, bulwarów nadwarciańskich oraz projekt zmian w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego umożliwiający realizację omawianych obiektów. Prezentacja tych projektów (rozdz. 7.2.) jest poprzedzona syntetycznym przeglądem przykładów zagranicznych (rozdz. 7.1.), w celu umożliwienia porównań w zakresie zaproponowanych rozwiązań architektoniczno -urbanistycznych. 79

80 7.1. Syntetyczny przegląd przykładów zagranicznych Projektowanie kampusów uniwersyteckich jest przedmiotem zainteresowania czołowych światowych twórców architektury. Można tu przykładowo przywołać takie nazwiska jak: Norman Foster (University of East Anglia (UEA), Sainsbury. UEA s Sainsbury Centre for Visual Arts, Cranfield University Library, Cranfield, California State University Channel Islands, Camarrillo), Zaha Hadid (University of Economics & Business Vienna), Renzo Piano (Columbia University s new Manhattanville Campus), Richard Meier (Cornell University, Weill Hall, Ithaca, New York). Tematyka architektury kampusów akademickich doczekała się wielu naukowych opracowań teoretycznych, publikacji przeglądowych i albumowych. Wśród najnowszych publikacji można wymienić następujące pozycje: Edwards, B. (2000). University Architecture. Routledge, London, New York. Kenney,D.R., Dumont, R., Kenney, G.S. (2005). Mission and Place: Strengthening Learning and Community through Campus Design (ACE/Praeger Series on Higher Education). Praeger Publishers, New York. Coulson, J., Roberts, P. Taylor, I. (2011) University Planning and Architecture: The Search for Perfection. Routledge, London, New York. Neuman D.J. (2013). Building Type Basics for College and University Facilities. Wiley, Hoboken, New Jersey. Herz, M. (2014). Campus Landscape Planning & Design. Design Media Publishing Ltd., New York. Thomashow, M. Cortese, A. (2014). The Nine Elements of a Sustainable Campus. MIT Press, Boys, J. (2014). Building Better Universities: Strategies, Spaces, Technologies. Routledge, London, New York. Coulson, J., Roberts, P. Taylor, I. (2015). University Trends: Contemporary Campus Design. Routledge, London, New York. Z polskich opracowań, na uwagę zasługuje praca habilitacyjna nieżyjącego już Tomasza Taczewskego pt. Architektura szkoły wyższej (Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice, 2009). 80

81 Problematyka architektury szkół wyższych wykracza poza zakres tematyczny niniejszej rozprawy, tym niemniej jako tło do prezentacji autorskiego projektu kampusu akademickiego w Koninie został dokonany skrótowy przegląd światowych trendów w zakresie architektury uniwersyteckiej. Przykłady zostały dobrane w taki sposób, aby jak najlepiej zobrazować ewolucję, jaka dokonała się w projektowaniu architektoniczno - urbanistycznym kampusów akademickich w okresie ostatnich 100 lat. Większość z prezentowanych przykładów pochodzi ze Stanów Zjednoczonych i krajów azjatyckich, co jest umotywowane tym, że w analizowanym okresie kraje te dokonały najbardziej znaczących postępów w rozwoju nauki i szkolnictwa akademickiego. Skrótowy przegląd obejmuje projekty następujących kampusów: Washington and Lee University, USA. Projekt: Link Theodore, Reed College, Portland, Oregon, USA. Projekt: A.E. Doyle, Muhlenberg College, Allentown, Pennsylvania, USA. Projekt: Warren Powers Laird, Elmhurst College, Elmhurst, Illinois, USA. Projekt: Benjamin Franklin Olson, Campus Furman University, Greenville, South Carolina, USA. Projekt: Perry, Shaw & Hepburn, Kehoe & Dean (obecnie Perry Dean Rogers & Partners) University of St. Thomas St. Paul / Minneapolis, USA. Projekt: Philip Johnson Oklahoma Christian University, Oklahoma City, USA. Projekt: Caudill Rowlett Scott, (CRS) Denison University, Granville, Ohio. Projekt: Arnold W. Brunner, Olmsted Brothers, West Campus Drake University, Des Moines, Iowa, USA. Projekt: Herbert Lewis Kruse Blunck Architecture (Des Moines, IA), Nanyang Technological University, Singapur. Projekt: CPG Consultants Pte Ltd, Miami Dade Community College, Miami, USA. Projekt: Oppenheim Architecture + Design, The Singapore University of Technology & Design (SUTD), Singapur.Projekt: UNS Studio we współpracy z DP Architects, Bocconi Urban Campus, Mediolan, Włochy. Projekt: OMA + Grafton Architects. 2007/2013. The Hong Kong Polytechnic University- Projekt: Zaha Haidid, Innovation Tower, Chiny. 81

82 Central campus for Aalto University, Finlandia. Projekt: Luca Peralta, Florida Polytechnic University, Stany Zjednoczone. Projekt: Santiago Calatrava, Campus for Chu Hai College of Higher Education, Chiny. Projekt: Studio Rocco Design Architects Limited, FPT University Campus, Wietnam. Projekt: Vo Trong Nghahia Architects, Nanyang Technological University Learning Hub, Singapur. Projekt: Heatherwick Studio, University City of Meriens. Projekt: Jacques Rougerie,

83 Washington and Lee University, USA. Projekt: Link Theodore, il. 15. Washington and Lee University, Stany Zjednoczone ( ). Projekt: Link Theodore, Źródło: ( ). il. 16. Washington and Lee University, Stany Zjednoczone ( ). Projekt: Link Theodore, Źródło: ( ). 83

84 Reed College, Portland, Oregon, USA. Projekt: A.E. Doyle, il. 17. Reed College, Portland, Oregon. Projekt: A.E. Doyle ( ). Źródło: ( ) il. 18. Reed College, Portland, Oregon. Projekt: AE Doyle ( ). Źródło: ( ). 84

85 Muhlenberg College, Allentown, Pennsylvania, USA. Projekt: Warren Powers Laird, il. 19. Muhlenberg College, Allentown, Pennsylvania. Projekt: Warren Powers Laird ( ). Źródło: ( ). il. 20. Muhlenberg College, Allentown, Pennsylvania. Projekt: Warren Powers Laird ( ). Źródło: ( ) 85

86 Elmhurst College, Elmhurst, Illinois, USA. Projekt: Benjamin Franklin Olson, il. 21. Elmhurst College, Elmhurst, Illinois. Projekt: Benjamin Franklin Olson, ( ) il. 22. Elmhurst College, Elmhurst, Illinois. Projekt: Benjamin Franklin Olson, ( ) 86

87 Campus Furman University, Greenville, South Carolina, USA. Projekt: Perry, Shaw & Hepburn, Kehoe & Dean (obecnie Perry Dean Rogers & Partners) il. 23. Campus (James B. Duke Library), Furman University, Greenville, South Carolina. Projekt: Perry, Shaw & Hepburn, Kehoe & Dean (obecnie Perry Dean Rogers & Partners) 1950.Źródło: il. 24. Campus Furman University, Greenville, South Carolina. Projekt: Perry, Shaw & Hepburn, Kehoe & Dean (now Perry Dean Rogers & Partners) Źródło: 87

88 University of St. Thomas St. Paul / Minneapolis, USA. Projekt: Philip Johnson il. 25. University of St. Thomas St. Paul / Minneapolis. Projekt: Philip Johnson Źródło: ( ) il. 26. University of St. Thomas St. Paul / Minneapolis. Projekt: Philip Johnson Źródło: ( ) 88

89 Oklahoma Christian University, Oklahoma City, USA. Projekt: Caudill Rowlett Scott, (CRS) il. 27. Oklahoma Christian University, Oklahoma City, USA. Projekt: Caudill Rowlett Scott, (CRS) Źródło: ( ) il. 28. Oklahoma Christian University, Oklahoma City, USA. Projekt: Caudill Rowlett Scott, (CRS)1958. Źródło: %20Christian%20University.jpg ( ) 89

90 Denison University, Granville, Ohio. Projekt: Arnold W. Brunner, Olmsted Brothers, il. 29. Denison University, Granville, Ohio, Slayter Hall Student Union. Games Slayter, New Master Plan: Arnold W. Brunner; Olmsted Brothers, Źródło: rsity,_granville,_ohio.jpg ( ) il. 30. Denison University, Granville, Ohio, New Master Plan: Arnold W. Brunner; Olmsted Brothers, Źródło: ( ) 90

91 West Campus Drake University, Des Moines, Iowa, USA. Projekt: Herbert Lewis Kruse Blunck Architecture (Des Moines, IA), il. 31. West Campus Drake University, Des Moines, Iowa, USA. Projekt: Herbert Lewis Kruse Blunck Architecture (Des Moines, IA), źródło: ( ) il. 32. West Campus Drake University, Des Moines, Iowa, USA. Projekt: Herbert Lewis Kruse Blunck Architecture (Des Moines, IA), źródło: 91

92 Nanyang Technological University, Singapur. Projekt: CPG Consultants Pte Ltd, 2006 il. 33. Nanyang Technological University, Singapur. Projekt: CPG Consultants Pte Ltd, źródło: ( ) wybór: John, (2016) il. 34. Nanyang Technological University, Singapur. Projekt: CPG Consultants Pte Ltd źródło: ( ) wybór: John, (2016) 92

93 Miami Dade Community College, Miami, USA. Projekt: Oppenheim Architecture + Design, il. 35. Miami Dade Community College, Miami, Stany Zjednoczone. Projekt: Oppenheim Architecture + Design, źródło: ( ) wybór: John, (2016) il. 36. Miami Dade Community College, Miami, Stany Zjednoczone. Projekt: Oppenheim Architecture + Design źródło: ( ) wybór: John, (2016) 93

94 The Singapore University of Technology & Design (SUTD), Singapur. Projekt: UNS Studio we współpracy z DP Architects, il. 37. The Singapore University of Technology & Design (SUTD), Singapur. Projekt: UNS Studio we współpracy z DP Architects, źródło: ( ) wybór: John, (2016) il. 38. The Singapore University of Technology & Design (SUTD), Singapur. Projekt: UNS Studio we współpracy z DP Architects, źródło: ( ) wybór: John, (2016) 94

95 Bocconi Urban Campus, Mediolan, Włochy. Projekt: OMA + Grafton Architects. 2007/2013. il. 39. Bocconi Urban Campus, Mediolan, Włochy. Projekt: OMA + Grafton Architects. 2007/2013. źródło: ( ) wybór: John, (2016) il. 40. Bocconi Urban Campus, Mediolan, Włochy. Projekt: OMA + Grafton Architects. 2007/2013. źródło: ( ) wybór: John, (2016) 95

96 il. 41. Bocconi Urban Campus, Mediolan, Włochy. Projekt: OMA + Grafton Architects. 2007/2013. źródło: źródło: ( ) wybór: John, (2016) 96

97 The Hong Kong Polytechnic University- Innovation Tower, Chiny. Projekt: Zaha Haidid, il. 42. The Hong Kong Polytechnic University- Innovation Tower, Chiny. Projekt: Zaha Haidid, źródło: ( ) wybór: John, (2016) il. 43. The Hong Kong Polytechnic University- Innovation Tower, Chiny. Projekt: Zaha Haidid, źródło: ( ) wybór: John, (2016) 97

98 Central Campus for Aalto University, Finlandia. Projekt: Luca Peralta, il. 44. Central Campus for Aalto University, Finlandia. Projekt: Luca Peralta, źródło: competition-entry/ ( ) wybór: John, (2016) il. 45. Central campus for Aalto University, Finlandia. Projekt: Luca Peralta, źródło: competition-entry/ ( ) wybór: John, (2016) 98

99 Florida Polytechnic University, Stany Zjednoczone. Projekt: Santiago Calatrava, il. 46. Florida Polytechnic University, Stany Zjednoczone. Projekt: Santiago Calatrava, źródło: ( ) wybór: John, (2016) il. 47. Florida Polytechnic University, Stany Zjednoczone. Projekt: Santiago Calatrava, 2014.źródło: ( ) wybór: John, (2016) 99

100 Campus for Chu Hai College of Higher Education, Chiny. Projekt: Studio Rocco Design Architects Limited, il. 48. Campus for Chu Hai College of Higher Education, Chiny. Projekt: Studio Rocco Design Architects Limited, źródło: ( ) wybór: John, (2016) il. 49. Campus for Chu Hai College of Higher Education, Chiny. Projekt: Studio Rocco Design Architects Limited, źródło: ( ) wybór: John, (2016) 100

101 FPT University Campus, Wietnam. Projekt: Vo Trong Nghahia Architects, il. 50. FPT University Campus, Wietnam. Projekt: Vo Trong Nghahia Architects, źródło: ( ) wybór: John, (2016) il. 51. FPT University Campus, Wietnam. Projekt: Vo Trong Nghahia Architects, źródło: ( ) wybór: John, (2016) 101

102 Nanyang Technological University Learning Hub, Singapur. Projekt: Heatherwick Studio, il. 52. Nanyang Technological University Learning Hub, Singapur. Projekt: Heatherwick Studio, źródło: ( ) wybór: John, (2016) il. 53. Nanyang Technological University Learning Hub, Singapur. Projekt: Heatherwick Studio, źródło: ( ) wybór: John, (2016) 102

103 University City of Meriens. Projekt: Jacques Rougerie, il. 54. University City of Meriens. Projekt: Jacques Rougerie, źródło: ( ) wybór: John, (2016) il. 55. University City of Meriens. Projekt: Jacques Rougerie, źródło: ( ) wybór: John, (2016) 103

104 Przedstawiony powyżej przegląd przykładów lokalizacji kampusów reprezentuje tendencje rozwoju architektury, urbanistyki oraz integracji związków budynków historycznych ze współczesnymi modelowymi rozwiązaniami projektowymi. Wzorce światowe wskazują na problematykę wdrożeniową programu funkcjonalno-użytkowego złożonego zarówno pod względem nowoczesnych technologii wykonawczych jak i wymagań odpowiadających oczekiwaniom dla kompleksów zabudowy obiektów dydaktyczno-naukowych. Tendencje rozwojowe uniwersytetów XXI wieku sprawiają, że tradycyjne urbanistyczne czynniki lokalizacyjne tracą na aktualności. W miejsce nich pojawiają się nowe czynniki, których stopień usieciowienia decyduje o atrakcyjności ośrodka, jako miejsca lokalizacji kampusu akademickiego. Przytoczony zbiór kompleksów kampusów uniwersyteckich w różnych środowiskach kulturowych, lokalizacjach geograficznych a także społecznościach o urozmaiconych zasobach ekonomicznych wskazuje, na indywidualizm form architektonicznych, dla których wspólnym mianownikiem staje się określenie współczesna fabryka wiedzy. Rezultatem natomiast pracy twórczej tych społeczności jest wartość wiedzy - produkt w rozumieniu środowisk biznesu, jako czynnik rozwoju społeczeństw w ogóle. 104

105 7.2. Architektoniczno-urbanistyczne projekty aktywizacji akademickiej Konina Kampus Akademicki PWSZ w Koninie Powierzchnia zagospodarowania terenu w granicach opracowania urbanistycznego: 36 ha. Powierzchnia Kampusu: 5,32 ha. Planowana ilość studentów: Zespół autorski: Małgorzata Paszyn, Krzysztof Borowski, Roman Pilch. Okres wykonania projektu: Realizacja: il. 56. Obszar Kampusu Akademickiego Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Koninie z podziałem na strefy funkcjonalne. Projekt: K. Borowski, R. Pilch. il. 57. Koncepcja urbanistyczna rejonu lokalizacji Kampusu Akademickiego Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Koninie. Projekt: K. Borowski, R. Pilch. 105

106 il. 58. Analiza funkcjonalna rejonu lokalizacji Kampusu. Projekt: K. Borowski, R. Pilch. il. 59. Analiza dostępności komunikacyjnej Kampusu. Projekt: K. Borowski, R. Pilch. 106

107 il. 60. Plan regulacyjny dzielnicy. Projekt: K. Borowski, R. Pilch. il. 61. Studium inwentaryzacyjne terenu. Projekt:K. Borowski, R. Pilch. 107

108 il. 62. Wariantowe studium zagospodarowania terenu Kampusu Akademickiego Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Koninie. Projekt: K. Borowski, R. Pilch. il. 63. Projekt zagospodarowania przestrzennego terenu Kampusu Akademickiego Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Koninie. Projekt: K. Borowski, R. Pilch. 108

109 il. 64. Budynek Centrum Dydaktyczno-Konferencyjnego Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Koninie. Powierzchnia zabudowy: 3820 m 2, powierzchnia użytkowa: 4095 m 2, kubatura: 33,711 m 3. Plansza zbiorcza. Projekt: K. Borowski, R. Pilch. il. 65. Budynek Centrum Dydaktyczno-Konferencyjnego Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Koninie. Schemat układu przestrzennego (rzut poziomy i przekrój pionowy). Projekt: K. Borowski, R. Pilch. 109

110 il. 66. Budynek Centrum Dydaktyczno-Konferencyjnego Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Koninie. Przekrój pionowy. Projekt: K. Borowski, R. Pilch. il. 67. Budynek Centrum Dydaktyczno-Konferencyjnego Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Koninie. Wizualizacja. Projekt: K. Borowski, R. Pilch. 110

111 il. 68. Budynek Centrum Dydaktyczno-Konferencyjnego Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Koninie - Kampus Morzysław. Realizacja. Projekt: Małgorzata Paszyn, Krzysztof Borowski, Roman Pilch. il. 69. Budynek Centrum Dydaktyczno-Konferencyjnego Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Koninie-Kampus Morzysław. Realizacja, widok satelitarny. Projekt: Małgorzata Paszyn, Krzysztof Borowski, Roman Pilch. 111

112 Bulwary Nadwarciańskie w Koninie Powierzchnia zagospodarowania terenu: 13,7 ha. Ilość użytkowników: osób/rok (2015) Zespół autorski: Krzysztof Borowski, Kazimierz Lipiński, Roman Pilch, Emilia Borowska, Borys Siewczyński. Okres wykonania projektu: Realizacja: il. 70. Bulwary Nadwarciańskie w Koninie. Analizy lokalizacyjno-historyczne. Powiązania z Kampusem Akademickim. Projekt: Krzysztof Borowski, Kazimierz Lipiński, Roman Pilch, Emilia Borowska, Borys Siewczyński. il. 72. Bulwary Nadwarciańskie w Koninie. Zagospodarowanie terenów nadbrzeżnych. Projekt: Krzysztof Borowski, Kazimierz Lipiński, Roman Pilch, Emilia Borowska, Borys Siewczyński. 112

113 il. 73. Bulwary Nadwarciańskie w Koninie. Realizacja. Projekt: Krzysztof Borowski, Kazimierz Lipiński, Roman Pilch, Emilia Borowska, Borys Siewczyński. Autor będąc współuczstnikiem publicznych spotkań, narad uczelnianych, posiedzeń Rady Miasta Konina, a także jako obserwator transformacji przestrzeni miejskich Konina brał udział w licznych dyskusjach publicznych, komentarzach środowisk biznesowych oraz niejednokrotnie postulował o wdrażanie nowych światowych tendencji lokalizacji i uzyskanie nowej jakości przestrzeni publicznych zwiąkszających atrakcyjność miast i regionów. Na podstawie przeprowadzonych badań autorskich przedstawionych w niniejszej rozprawie publikował on swoje wnioski. Autor studiując wybrane modelowe światowe przyłady rozwiązań urbanistyczno-architektonicznych kampusów uniwersyteckich rozpoznawał środowiskowe uwarunkowania lokalnych ekonomicznych możliwości małych i średnich miast. Wynikiem tych studiów i badań stały się przytoczone w niniejszej rozprawie profesjonalne współautorskie projekty wdrożeniowe architektoniczne, urbanistyczne (Kampus 113