Zestaw przykładowych programów preorientacji zawodowej, orientacji zawodowej oraz doradztwa zawodowego dla systemu oświaty

Transkrypt

1 Zestaw przykładowych programów preorientacji zawodowej, orientacji zawodowej oraz doradztwa zawodowego dla systemu oświaty

2 Autorzy zostali wymienieni w poszczególnych programach wchodzących w skład zestawu Konsultanci zostali wymienieni w poszczególnych programach wchodzących w skład zestawu Redakcja merytoryczna Anna Pregler Redakcja językowa Pracownia C&C Ośrodek Rozwoju Edukacji Warszawa 2017 Ośrodek Rozwoju Edukacji Aleje Ujazdowskie Warszawa tel Zestaw przykładowych programów został opracowany w ramach projektu Efektywne doradztwo edukacyjno-zawodowe dla dzieci, młodzieży i dorosłych, Oś priorytetowa II: Efektywne polityki publiczne dla rynku pracy, gospodarki i edukacji, Działanie Rozwój narzędzi dla uczenia się przez całe życie, Program Operacyjny Wiedza Edukacja Rozwój Publikacja jest dystrybuowana bezpłatnie i rozpowszechniana na zasadach wolnej licencji Creative Commons Użycie Niekomercyjne 3.0 Polska (CC-BY-NC). Projekt graficzny, korekta, DTP, druk Pracownia C&C

3 Zestaw przykładowych programów preorientacji zawodowej, orientacji zawodowej oraz doradztwa zawodowego 3 Spis treści Wstęp Przykładowy program preorientacji zawodowej dla przedszkola Przykładowy program orientacji zawodowej dla klas I III szkoły podstawowej Przykładowy program orientacji zawodowej dla klas IV VI szkoły podstawowej Przykładowy program doradztwa zawodowego dla klas VII VIII szkoły podstawowej Przykładowy program doradztwa zawodowego dla branżowych szkół Przykładowy program doradztwa zawodowego dla technikum Przykładowy program doradztwa zawodowego dla liceum ogólnokształcącego Przykładowy program doradztwa zawodowego dla szkoły policealnej Słownik

4

5 Zestaw przykładowych programów preorientacji zawodowej, orientacji zawodowej oraz doradztwa zawodowego 5 ZESTAW PRZYKŁADOWYCH PROGRAMÓW PREORIENTACJI ZAWODOWEJ, ORIENTACJI ZAWODOWEJ ORAZ DORADZTWA ZAWODOWEGO DLA SYSTEMU OŚWIATY Wprowadzenie Wstęp Zestaw przykładowych programów preorientacji zawodowej, orientacji zawodowej oraz doradztwa zawodowego został opracowany w ramach współfinansowanego z EFS projektu Efektywne doradztwo edukacyjno -zawodowe dla dzieci, młodzieży i dorosłych realizowanego przez Ośrodek Rozwoju Edukacji. Zespół powołanych w projekcie ekspertów sformułował rekomendacje dotyczące kierunków zmian w systemie doradztwa edukacyjno-zawodowego w systemie oświaty, postulując m.in., aby doradztwo miało charakter systemowy, a więc było realizowane w formie preorientacji i orientacji zawodowej oraz doradztwa zawodowego na wszystkich etapach edukacyjnych i we wszystkich typach szkół (od przedszkola do szkoły policealnej). Uwzględniając m.in. tę rekomendację, zespoły autorów w konsultacji z ekspertami opracowały 8 przykładowych programów: 1. preorientacji zawodowej dla przedszkola 2. orientacji zawodowej dla klas I III szkoły podstawowej 3. orientacji zawodowej dla klas IV VI szkoły podstawowej 4. doradztwa zawodowego dla klas VII VIII szkoły podstawowej 5. doradztwa zawodowego dla branżowych szkół 6. doradztwa zawodowego dla technikum 7. doradztwa zawodowego dla liceum 8. doradztwa zawodowego dla szkoły policealnej. Programy te, poprzez systemowy dobór celów ogólnych i szczegółowych, zapewniają ciągłość koncepcji programowej na poszczególnych poziomach kształcenia. Każdy z przykładowych programów oparto na podstawach teoretycznych, aktualnych regulacjach prawnych oraz wymaganiach metodycznych dotyczących pracy z uczniami i słuchaczami na danym etapie edukacyjnym. Niniejszy zestaw programów zawiera: w części A: I. Podstawy prawne II. Założenia ogólne zestawu przykładowych programów III. Cele preorientacji i orientacji zawodowej oraz doradztwa zawodowego IV. Treści programowe obszary celów szczegółowych V. Warunki i sposoby realizacji przykładowych programów VI. Weryfikacja efektów zajęć zamiast oceniania VII. Rekomendacje dotyczące obudowy dydaktycznej zestawu przykładowych programów VIII. Ewaluacja przykładowych programów IX. Słownik pojęć X. Podsumowanie w części B: 1. Przykładowy program preorientacji zawodowej dla przedszkola 2. Przykładowy program orientacji zawodowej dla klas I III szkoły podstawowej

6 6 Zestaw przykładowych programów preorientacji zawodowej, orientacji zawodowej oraz doradztwa zawodowego 3. Przykładowy program orientacji zawodowej dla klas IV VI szkoły podstawowej 4. Przykładowy program doradztwa zawodowego dla klas VII VIII szkoły podstawowej 5. Przykładowy program doradztwa zawodowego dla branżowych szkół 6. Przykładowy program doradztwa zawodowego dla technikum 7. Przykładowy program doradztwa zawodowego dla liceum 8. Przykładowy program doradztwa zawodowego dla szkoły policealnej Każdy z programów zawiera: wprowadzenie, podstawy prawne, założenia ogólne programu, cel ogólny programu, treści programowe cele szczegółowe/osiągnięcia uczniów, warunki i sposoby realizacji programu, weryfikację efektów zajęć, rekomendacje dotyczące obudowy dydaktycznej programu, ewaluację programu, słownik pojęć oraz proponowane scenariusze: zajęć z uczniami, spotkań z rodzicami, spotkań rad pedagogicznych, innych działań związanych z doradztwem zawodowym. Ze względu na możliwość wykorzystywania zarówno całego zestawu przykładowych programów, jak i pojedynczych programów niektóre zapisy pojawiają się dwukrotnie w części ogólnej dotyczącej całego zestawu oraz w poszczególnych programach. I. Podstawy prawne Prowadzenie działań związanych z doradztwem zawodowym w przedszkolach, szkołach i placówkach reguluje m.in. ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe, w której zapisano, że system oświaty zapewnia przygotowanie uczniów do wyboru zawodu i kierunku kształcenia, a także wymieniając zajęcia z zakresu doradztwa zawodowego oraz zajęcia prowadzone w ramach pomocy psychologiczno-pedagogicznej jako jedne z podstawowych form działalności dydaktyczno-wychowawczej szkoły. Szczegółowe regulacje wprowadzają rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej, m.in. w sprawie doradztwa zawodowego, w sprawie ramowych planów nauczania dla publicznych szkół oraz w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno -pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach. II. Założenia ogólne zestawu przykładowych programów Zestaw przykładowych programów stanowi realizację jednolitej, uwzględniającej etapy rozwojowe uczestników oraz specyfikę typów szkół, systemowej koncepcji preorientacji i orientacji zawodowej oraz doradztwa zawodowego, rozumianych jako: preorientacja zawodowa: ogół działań o charakterze wychowawczym, podejmowanych przez nauczycieli i rodziców, ukierunkowanych na zbliżanie dzieci w wieku przedszkolnym do środowiska pracy; orientacja zawodowa: ogół działań o charakterze dydaktyczno-wychowawczym, ukierunkowanych na kształtowanie u uczniów klas I VI szkoły podstawowej pozytywnej i proaktywnej postawy wobec pracy i edukacji poprzez poznawanie i rozwijanie własnych zasobów oraz nabywanie wiedzy na temat zawodów i rynku pracy; doradztwo zawodowe: uporządkowane i zaplanowane działania mające na celu wspieranie uczniów klas VII VIII szkół podstawowych oraz uczniów i słuchaczy szkół ponadpodstawowych w procesie świadomego i samodzielnego podejmowania decyzji edukacyjnych i zawodowych. Zestaw przykładowych programów bazuje na kilku teoriach doradczych. Głównym kryterium doboru koncepcji była możliwość odniesienia procesu świadomego kształtowania własnej kariery do zmian rozwojowych, które warunkują realizację treści na danym etapie edukacyjnym. Zadania, jakie stawiane są preorientacji i orientacji zawodowej oraz doradztwu zawodowemu powinny być dostosowane do możliwości poszczególnych grup

7 Zestaw przykładowych programów preorientacji zawodowej, orientacji zawodowej oraz doradztwa zawodowego 7 odbiorców. Za wiodącą przyjęto teorię rozwoju psychospołecznego człowieka autorstwa E. Eriksona 1 prezentującą bieg życia człowieka jako sekwencję kolejnych konfliktów, stanowi ona ogólną ramę postrzegania fenomenu pracy na różnych etapach życia człowieka (od poczucia sprawczości przez pracowitość i kreatywność do rozczarowania vs. poczucia spełnienia). Koncepcje D. Super a i E. Ginzberga oraz A. Roe stanowią szczegółowe ujęcia uwarunkowań wyboru zawodu i kształtowania własnej kariery w ścisłej korelacji z zadaniami rozwojowymi z uwzględnieniem posiadanych doświadczeń uświadomionych i niejawnych. Teorie J.D. Krumboltza i A.S. Levina, M. Savickasa oraz V. Peav ego opisują pojęcie zmiany (tranzycji), które jest kluczowe we współczesnym modelu kariery konstruowanej w postnowoczesnej, migotliwej i nieuchwytnej (jak uważa Z. Bauman) rzeczywistości. Tym samym taki dobór inspiracji teoretycznych do projektowania wsparcia w ramach doradztwa zawodowego zapewni z jednej strony podążanie za naturalnymi zmianami rozwojowymi uczniów, z drugiej zaś uwrażliwi na dynamikę zmian we współczesnym świecie. 2 W zestawie przykładowych programów zastosowano strukturę modułową każdy z programów zawiera cele szczegółowe z tych samych czterech obszarów: Poznawanie własnych zasobów; Świat zawodów i rynek pracy; Rynek edukacyjny i uczenie się przez całe życie; Planowanie własnego rozwoju i podejmowanie decyzji edukacyjno-zawodowych, co zapewnia systemowość, ciągłość, spójność i kompleksowość działań związanych z doradztwem zawodowym w całym systemie oświaty. Przewidziane w przykładowych programach działania związane z doradztwem zawodowym są powiązane z treściami kształcenia, co umożliwia uczniom dostrzeganie związków pomiędzy tym, czego się uczą, a swoją dalszą edukacją i karierą zawodową. III. Cele preorientacji i orientacji zawodowej oraz doradztwa zawodowego Przyjęta przez autorów koncepcja preorientacji i orientacji zawodowej oraz doradztwa zawodowego definiuje ich cele: Celem preorientacji i orientacji zawodowej jest wstępne zapoznanie dzieci z wybranymi zawodami i środowiskiem pracy, kształtowanie pozytywnej i proaktywnej postawy dzieci wobec pracy i edukacji a także pobudzanie i rozwijanie zdolności oraz zainteresowań dzieci. Celem doradztwa zawodowego jest przygotowanie uczniów do świadomego i samodzielnego planowania kariery oraz podejmowania decyzji edukacyjnych i zawodowych, uwzględniających znajomość własnych zasobów oraz informacje na temat rynku pracy i systemu edukacji. IV. Treści programowe obszary celów szczegółowych W każdym z przykładowych programów uwzględniono te same cztery obszary celów szczegółowych, które równocześnie wyznaczają treści programowe preorientacji i orientacji zawodowej oraz doradztwa zawodowego, nadając zestawowi programów charakter systemowy i modułowy: 1. Poznawanie własnych zasobów, m.in.: zainteresowań, zdolności i uzdolnień, mocnych i słabych stron jako potencjalnych obszarów do rozwoju, ograniczeń, kompetencji (wiedzy, umiejętności i postaw), wartości, predyspozycji zawodowych, stanu zdrowia. 1 Erikson E., Dzieciństwo i społeczeństwo, Rebis, Poznań 1997; Tożsamość a cykl życia, Rebis, Poznań Porównaj: Paszkowska-Rogacz A., Psychologiczne podstawy wyboru zawodu. Przegląd koncepcji teoretycznych, KOWEZiU, Warszawa 2003; Wojtasik B., Podstawy poradnictwa kariery. Poradnik dla nauczycieli, KOWEZiU, Warszawa 2011.

8 8 Zestaw przykładowych programów preorientacji zawodowej, orientacji zawodowej oraz doradztwa zawodowego 2. Świat zawodów i rynek pracy, m.in.: poznawanie zawodów, wyszukiwanie oraz przetwarzanie informacji o zawodach i rynku pracy, umiejętność poruszania się po nim, poszukiwanie i utrzymanie pracy. 3. Rynek edukacyjny i uczenie się przez całe życie, m.in.: znajomość systemu edukacji i innych form uczenia się, wyszukiwanie oraz przetwarzanie informacji o formach i placówkach kształcenia, uczenie się przez całe życie. 4. Planowanie własnego rozwoju i podejmowanie decyzji edukacyjno-zawodowych, m.in.: planowanie ścieżki edukacyjnej i zawodowej z przygotowaniem do zdobywania doświadczenia zawodowego oraz refleksji nad nim, podejmowanie i zmiany decyzji dotyczących edukacji i pracy, korzystanie z całożyciowego poradnictwa kariery. V. Warunki i sposoby realizacji przykładowych programów Określone w przykładowych programach cele przewidziane są do realizacji: a. podczas grupowych zajęć z zakresu doradztwa zawodowego 3, które są prowadzone przez doradcę zawodowego w wymiarze wynikającym z ramowych planów nauczania; b. podczas zajęć związanych z wyborem kierunku kształcenia i zawodu; wspomagania uczniów w wyborze kierunku kształcenia i zawodu w trakcie bieżącej pracy z uczniami; prowadzonych przez doradcę zawodowego, nauczycieli i wychowawców m.in. na obowiązkowych i dodatkowych zajęciach edukacyjnych, zajęciach z wychowawcą i innych zajęciach, a także w formie indywidualnych porad i konsultacji prowadzonych przez doradcę zawodowego (lub innych specjalistów, wychowawców, nauczycieli) 4 ; c. podczas innych działań związanych z doradztwem zawodowym realizowanych w szkole (np. szkolne dni kariery) lub poza nią (np. udział w festiwalu zawodów). Dlatego też działania związane z doradztwem zawodowym powinny być planowane na poziomie szkoły w ramach wewnątrzszkolnego systemu doradztwa zawodowego (WSDZ) i realizowane przez całą kadrę pedagogiczną pod kierunkiem doradcy zawodowego lub osoby wyznaczonej przez dyrektora do pełnienia tej funkcji. Powinny one obejmować także rodziców. Jednym z elementów realizacji programów powinna być możliwość indywidualnego kontaktu uczniów i rodziców z doradcą zawodowym (zatrudnionym w szkole lub w instytucjach wspierających) i innymi specjalistami wspomagającymi proces podejmowania decyzji (psycholog, lekarz medycyny pracy itp.). W kontaktach tych powinny zostać uwzględnione także aspekty środowiskowe, rodzinne, socjalne, zdrowotne i kulturowe. W realizację programów doradztwa zawodowego powinno zostać włączone otoczenie społeczno-gospodarcze, w szczególności rodzice, przedstawiciele instytucji zajmujących się doradztwem zawodowym zwłaszcza specjaliści z poradni psychologiczno-pedagogicznych, przedstawiciele zakładów pracy i pracodawców, CKP, CKU, CKZIU, OHP oraz innych instytucji edukacyjnych i działających na rynku pracy. 3 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 28 marca 2017 r. w sprawie ramowych planów nauczania dla publicznych szkół (Dz.U poz. 703). 4 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz.U poz. 1591).

9 Zestaw przykładowych programów preorientacji zawodowej, orientacji zawodowej oraz doradztwa zawodowego 9 Preorientacja, orientacja i doradztwo zawodowego powinny być ukierunkowane na kształtowanie: proaktywnych postaw dzieci, uczniów, młodzieży i dorosłych wobec pracy i edukacji ze zwróceniem uwagi na zasady etyki pracy jako fundamentu aktywności zawodowej; sprawczości uczniów, tj. przekonania, że są podmiotami własnych działań i są zdolni do wprowadzania zmian w swoim bliższym i dalszym otoczeniu. Działania realizowane w ramach doradztwa zawodowego powinny wspierać eliminowanie stereotypów dotyczących ról społecznych i zawodowych. Zajęcia z zakresu doradztwa zawodowego powinny być prowadzone z wykorzystaniem metod aktywizujących, dobieranych z uwzględnieniem m.in.: wieku uczestników zajęć oraz celów, jakie mają być osiągnięte. W trakcie zajęć to uczeń planuje, podejmuje działania, decyzje, argumentuje itp. Testy, m.in. predyspozycji i zainteresowań zawodowych, powinny wyłącznie pełnić funkcję wspomagającą, a ich wyniki należy omawiać indywidualnie. Działania związane z doradztwem zawodowym powinny być realizowane m.in. z wykorzystaniem nowoczesnych technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT), co zwiększy atrakcyjność zajęć i jednocześnie usprawni kompetencje kluczowe uczniów. Ponadto dynamicznie rozwijający się obszar ICT wymaga zarówno od prowadzących, jak i uczniów wdrażania idei całożyciowego uczenia się. Tym samym stosowane techniki pracy stają się środkiem do realizacji jednego z celów działań związanych z doradztwem zawodowym i zwiększenia ich efektywności. Jedną z możliwości realizacji działań związanych z doradztwem zawodowym jest wolontariat. Pozwala on na sprawdzenie przez uczniów stopnia dopasowania własnych predyspozycji i preferencji do środowiska pracy związanego z konkretnym zawodem. Ponadto kształtuje postawę pracy polegającą na samodzielnym i odpowiedzialnym planowaniu zadań i ich konsekwentnej realizacji. Ważnym elementem wolontariatu jest również kształtowanie kompetencji obywatelskich i orientacji prospołecznej. W doradztwie zawodowym warto uwzględnić rolę doradztwa rówieśniczego w kształtowaniu wyborów edukacyjno-zawodowych młodzieży. Osoby zaangażowane w realizację działań związanych z doradztwem zawodowym powinny zwrócić uwagę i odnieść się do ambiwalentnej funkcji porad rówieśniczych: a. pozytywna uczeń uwzględnia w procesie decyzyjnym sugestię rówieśnika/ów, odnosząc ją do własnych zasobów i dotychczasowych planów (przewaga autonomii podmiotu nad aprobatą społeczną); b. negatywna uczeń decyduje się na dane rozwiązanie zaproponowane przez rówieśnika/ów tylko dlatego, że tak robią inni (przewaga aprobaty społecznej nad autonomią podmiotu). VI. Weryfikacja efektów zajęć zamiast oceniania Działania związane z doradztwem zawodowym mają wspierać uczniów w wyborach zawodu i kierunku kształcenia, dlatego zamiast tradycyjnego oceniania rekomendujemy, aby podczas zajęć odwoływać się do autorefleksji i samooceny uczestników. VII. Rekomendacje dotyczące obudowy dydaktycznej przykładowych programów Na potrzeby realizacji każdego z programów rekomendujemy korzystanie z zasobów dydaktycznych gromadzonych i aktualizowanych przez Ośrodek Rozwoju Edukacji w Warszawie na stronie oraz publikacji dostępnych na stronie

10 10 Zestaw przykładowych programów preorientacji zawodowej, orientacji zawodowej oraz doradztwa zawodowego VIII. Ewaluacja przykładowych programów Rekomendujemy przeprowadzanie wewnętrznej ewaluacji każdego z programów, która będzie planowana i realizowana w ramach Wewnątrzszkolnego Systemu Doradztwa Zawodowego. Efektem ewaluacji powinno być doskonalenie programu służące dostosowaniu go do potrzeb i możliwości uczniów, potrzeb szkoły czy lokalnego rynku pracy. Realizacja programu powinna być na bieżąco monitorowana. IX. Słownik pojęć Dla użytkowników zestawu przykładowych programów opracowany został słownik pojęć precyzujący słownictwo używane w programach i scenariuszach zajęć. Może on być także pomocny podczas tworzenia szkolnych planów działań związanych z doradztwem zawodowym, realizacji zajęć itp. Słownik stanowi Załącznik 2 do zestawu przykładowych programów. X. Podsumowanie Jednym z celów zestawu przykładowych programów jest pokazanie, w jaki sposób można wspierać proces dojrzewania ucznia do samodzielnych i odpowiedzialnych wyborów edukacyjnych i zawodowych już od najmłodszych lat. Takie systemowe podejście zakładające poruszanie analogicznych treści w ramach zajęć z zakresu preorientacji i orientacji zawodowej oraz doradztwa zawodowego na różnych etapach rozwoju ucznia podnosi efektywność podejmowanych działań i umożliwia wykształcenie względnie stałej pozytywnej postawy do całożyciowego poradnictwa kariery. Osoba opuszczająca system oświaty, która uczestniczyła w realizacji doradztwa zawodowego (zgodnie z przyjętymi w programach celami i ramami organizacyjnymi) na wszystkich etapach swojej edukacji: posiada wiedzę na temat posiadanych zasobów i możliwości ich wykorzystania na rynku pracy; dokonuje przemyślanych wyborów edukacyjnych i zawodowych uzasadnia je i przewiduje możliwe konsekwencje; adaptuje się do rynku pracy poprzez stosowanie aktywnych strategii poszukiwania, utrzymywania i zmiany pracy; rozumie konieczność kształcenia ustawicznego i uczestniczy w nim; kształtuje swoją karierę, zachowując równowagę życiową i społeczną. Jest zatem świadomym podmiotem swoich działań, dla którego praca i edukacja są okazjami do bycia kompetentnym, co bezpośrednio przekłada się na jego dobrostan. Efektywne doradztwo zawodowe służy zatem docelowo podniesieniu jakości życia osób w nim uczestniczących. Im więcej przemyślanych wyborów, tym mniej negatywnych skutków przypadkowych decyzji (zarówno w wymiarze indywidualnym, jak i społecznym).

11 Miłosz Bujakowski Izabela Chmiel Jolanta Hytkowska-Fąfara Kinga Łabędzka-Stanecka Kinga Sarad-Deć Danuta Sowiar Przykładowy program preorientacji zawodowej dla przedszkola

12 Autorzy Miłosz Bujakowski Izabela Chmiel Jolanta Hytkowska-Fąfara Kinga Łabędzka-Stanecka Kinga Sarad-Deć Danuta Sowiar Konsultanci Tomasz Knopik oraz Agnieszka Tyniec Redakcja merytoryczna Anna Pregler Redakcja językowa Pracownia C&C Ośrodek Rozwoju Edukacji Warszawa 2017 Ośrodek Rozwoju Edukacji Aleje Ujazdowskie Warszawa tel Zestaw przykładowych programów został opracowany w ramach projektu Efektywne doradztwo edukacyjno-zawodowe dla dzieci, młodzieży i dorosłych, Oś priorytetowa II: Efektywne polityki publiczne dla rynku pracy, gospodarki i edukacji, Działanie Rozwój narzędzi dla uczenia się przez całe życie, Program Operacyjny Wiedza Edukacja Rozwój Publikacja jest dystrybuowana bezpłatnie i rozpowszechniana na zasadach wolnej licencji Creative Commons Użycie Niekomercyjne 3.0 Polska (CC-BY-NC). Projekt graficzny, korekta, DTP, druk Pracownia C&C

13 Zestaw przykładowych programów preorientacji zawodowej, orientacji zawodowej oraz doradztwa zawodowego 13 PRZYKŁADOWY PROGRAM PREORIENTACJI ZAWODOWEJ DLA PRZEDSZKOLA Wprowadzenie Przykładowy program preorientacji zawodowej dla przedszkola został opracowany w ramach współfinansowanego z EFS projektu Efektywne doradztwo edukacyjno-zawodowe dla dzieci, młodzieży i dorosłych realizowanego przez Ośrodek Rozwoju Edukacji. Zespół powołanych w projekcie ekspertów sformułował rekomendacje dotyczące kierunków zmian w systemie doradztwa edukacyjno-zawodowego w systemie oświaty, postulując m.in., aby doradztwo miało charakter systemowy, a więc było realizowane w formie preorientacji i orientacji zawodowej oraz doradztwa zawodowego na wszystkich etapach edukacyjnych, a także we wszystkich typach szkół (od przedszkola do szkoły policealnej). Uwzględniając m.in. tę rekomendację, zespoły autorów w konsultacji z ekspertami opracowały 8 przykładowych programów: 1. preorientacji zawodowej dla przedszkola 2. orientacji zawodowej dla klas I III szkoły podstawowej 3. orientacji zawodowej dla klas IV VI szkoły podstawowej 4. doradztwa zawodowego dla klas VII VIII szkoły podstawowej 5. doradztwa zawodowego dla branżowych szkół 6. doradztwa zawodowego dla technikum 7. doradztwa zawodowego dla liceum 8. doradztwa zawodowego dla szkoły policealnej. Programy te, poprzez systemowy dobór celów ogólnych i szczegółowych, zapewniają ciągłość koncepcji programowej na poszczególnych poziomach kształcenia. Niniejszy program stanowi jeden z elementów tego zestawu. Program preorientacji zawodowej dla przedszkola zawiera: I. Podstawy prawne II. Założenia ogólne programu III. Cel ogólny preorientacji zawodowej IV. Treści programowe oraz cele szczegółowe osiągnięcia dzieci V. Warunki i sposoby realizacji programu VI. Weryfikacji efektów zajęć zamiast oceniania VII. Rekomendacje dotyczące obudowy dydaktycznej programu VIII. Ewaluacja programu IX. Słownik pojęć Program zawiera również przykładowe scenariusze: zajęć z wychowankami, spotkań z rodzicami, spotkań rad pedagogicznych i innych działań związanych z doradztwem zawodowym 1. I. Podstawy prawne Prowadzenie działań związanych z preorientacją zawodową w przedszkolu reguluje m.in. ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe, w której zapisano, że system oświaty zapewnia przygotowanie uczniów do wyboru zawodu i kierunku kształcenia. Szczegółowe regulacje wprowadza rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach. 1 Scenariusze stanowią Załącznik 3 do programu.

14 14 Zestaw przykładowych programów preorientacji zawodowej, orientacji zawodowej oraz doradztwa zawodowego II. Założenia ogólne programu Program stanowi realizację jednolitej, uwzględniającej etapy rozwojowe uczestników, systemowej koncepcji preorientacji zawodowej, rozumianej jako ogół działań o charakterze wychowawczym, podejmowanych przez nauczycieli i rodziców, ukierunkowanych na zbliżanie dzieci w wieku przedszkolnym do środowiska pracy. Program preorientacji zawodowej bazuje na kilku teoriach doradczych uwzględniających możliwości psychofizyczne dzieci w wieku przedszkolnym. Głównym kryterium doboru koncepcji było uwzględnienie etapów rozwojowych dzieci w procesie przygotowania ich do planowania kariery edukacyjno-zawodowej. Za wiodącą przyjęto teorię rozwoju psychospołecznego człowieka autorstwa Erika Eriksona 2, prezentującą bieg życia człowieka jako sekwencję kolejnych konfliktów. Stanowi ona ramę postrzegania fenomenu pracy na różnych etapach życia człowieka. Na etapie wychowania przedszkolnego rozwiązywanie konfliktów przez dzieci związane jest z podejmowaniem działań i ich kontynuacją, nawet pomimo napotykanych trudności. W przypadku negatywnego rozwiązania pojawia się utrata wiary we własne możliwości, spadek zaangażowania zadaniowego i zbyt duże podporządkowanie innym (zależność). Kolejne rekomendowane koncepcje D. Super a i E. Ginzberga podkreślają, że wybór zawodu nie jest aktem jednorazowej decyzji, lecz procesem progresywnie rozwijającym się, co oznacza ciąg decyzji w życiu człowieka (stąd tak ważne jest włączenie działań o charakterze doradczym już na samym początku edukacji). W wieku przedszkolnym dzieci identyfikują się z głównymi postaciami w rodzinie. Początkowo dominuje na tym etapie fantazja i marzenia ukierunkowane na wybrane, zazwyczaj najbliższe, zawody a w miarę rosnącej partycypacji społecznej i poznawania rzeczywistości wzrasta znaczenie własnych zainteresowań i zdolności. Efektywne działania na rzecz kształtowania preorientacji zawodowej powinny uwzględniać zróżnicowanie zdolności i zainteresowań dzieci. Warto w tym celu wykorzystać koncepcję inteligencji wielorakich H. Gardnera 3 opisującą indywidualne preferencje w zakresie przetwarzania określonych typów problemów/zadań (np. matematycznych, językowych, przyrodniczych, ruchowych, społecznych/relacyjnych). Przedszkole jako przestrzeń wspierająca dziecko w kształtowaniu preorientacji zawodowej to w nawiązaniu do teorii psychodynamicznej A. Roe instytucja minimalizująca jego frustracje i lęki. Rolą wychowania przedszkolnego jest m.in. zapewnienie dziecku poczucia bezpieczeństwa. Ten zasób jest kluczowy w formowaniu się preorientacji zawodowej rozumianej nie tylko jako zbiór informacji o zawodach, ale przede wszystkim grupa kluczowych kompetencji, których rozwój jest możliwy pod warunkiem poczucia bezpieczeństwa i zaufania do otoczenia. 4 Zgodnie z modułową strukturą programu na każdym etapie wychowania przedszkolnego realizowane są cele ze wszystkich czterech wskazanych obszarów: Poznawanie własnych zasobów; Świat zawodów i rynek pracy; Rynek edukacyjny i uczenie się przez całe życie; Planowanie własnego rozwoju i podejmowanie decyzji edukacyjno -zawodowych. Treści są sukcesywnie pogłębiane/poszerzane w kolejnych latach kształcenia. III. Cel ogólny preorientacji zawodowej Celem preorientacji zawodowej jest wstępne zapoznanie dzieci z wybranymi zawodami najbliższymi ich otoczeniu, kształtowanie postawy pracy i motywacji do działania, pobudzanie i rozwijanie zainteresowań dzieci oraz stymulowanie ich pro-zawodowych marzeń. 2 Erikson E., Dzieciństwo i społeczeństwo. Rebis, Poznań, 1997 r.; Tożsamość a cykl życia. Rebis, Poznań Gardner H, Inteligencje wielorakie. Teoria w praktyce. Media Rodzina, Poznań Porównaj: Paszkowska-Rogacz A., Psychologiczne podstawy wyboru zawodu. Przegląd koncepcji teoretycznej. KOWEZiU, Warszawa 2003, Wojtasik B., Podstawy poradnictwa kariery. Poradnik dla nauczycieli. KOWEZiU, Warszawa 2011.

15 Zestaw przykładowych programów preorientacji zawodowej, orientacji zawodowej oraz doradztwa zawodowego 15 IV. Treści programowe oraz cele szczegółowe osiągnięcia dzieci W programie uwzględniono cztery obszary celów szczegółowych jednolitych z obszarami wszystkich programów zestawu które wyznaczają treści programowe orientacji zawodowej. 1. Poznawanie własnych zasobów, m.in.: zainteresowań, zdolności i uzdolnień, mocnych i słabych stron jako potencjalnych obszarów do rozwoju, ograniczeń, kompetencji (wiedzy, umiejętności i postaw), wartości, predyspozycji zawodowych, stanu zdrowia. 2. Świat zawodów i rynek pracy, m.in.: poznawanie zawodów, wyszukiwanie oraz przetwarzanie informacji o zawodach i rynku pracy, umiejętność poruszania się po nim, poszukiwanie i utrzymanie pracy. 3. Rynek edukacyjny i uczenie się przez całe życie, m.in.: znajomość systemu edukacji i innych form uczenia się, wyszukiwanie oraz przetwarzanie informacji o formach i placówkach kształcenia, uczenie się przez całe życie. 4. Planowanie własnego rozwoju i podejmowanie decyzji edukacyjno-zawodowych, m.in.: planowanie ścieżki edukacyjnej i zawodowej z przygotowaniem do zdobywania doświadczenia zawodowego oraz refleksji nad nim, podejmowanie i zmiany decyzji dotyczących edukacji i pracy, korzystanie z całożyciowego poradnictwa kariery. Cele szczegółowe programu Kończąc wychowanie przedszkolne i rozpoczynając naukę w szkole, w obszarach: 1. POZNAWANIE WŁASNYCH ZASOBÓW dziecko: 1.1 określa, co lubi robić; 1.2 podaje przykłady różnych zainteresowań; 1.3 określa, co robi dobrze; 1.4 podejmuje działania i opisuje, co z nich wyniknęło dla niego i dla innych; 1.5. opowiada o sobie w grupie rówieśniczej. 2. ŚWIAT ZAWODÓW I RYNEK PRACY dziecko: 2.1 odgrywa różne role zawodowe w zabawie; 2.2 podaje nazwy zawodów wykonywanych przez osoby w jego najbliższym otoczeniu i te, które wzbudziły jego zainteresowanie oraz identyfikuje i opisuje czynności zawodowe wykonywane przez te osoby; 2.3 opisuje różne funkcje pracy wykonywanej przez człowieka na wybranych przykładach; 2.4 wskazuje zawody zaangażowane w powstawanie produktów codziennego użytku oraz w zdarzenia, w których uczestniczy (zakupy, koncert, poczta...); 2.5 wskazuje związki pomiędzy zainteresowaniami a pracą zawodową na wybranym przez siebie przykładzie; 2.6 podejmuje próby posługiwania się przyborami i narzędziami zgodnie z ich przeznaczeniem oraz w sposób twórczy i niekonwencjonalny. 3. RYNEK EDUKACYJNY I UCZENIE SIĘ PRZEZ CAŁE ŻYCIE dziecko: 3.1 nazywa etapy edukacji (bez konieczności zachowania kolejności chronologicznej); 3.2 nazywa czynności, których lubi się uczyć. 4. PLANOWANIE WŁASNEGO ROZWOJU I PODEJMOWANIE DECYZJI EDUKACYJNO-ZAWODOWYCH dziecko: 4.1 opowiada, kim chciałoby zostać; 4.2 na miarę swoich możliwości planuje własne działania (lub działania grupy) poprzez wskazanie pojedynczych czynności i zadań niezbędnych do realizacji celu; 4.3 podejmuje próby decydowania w ważnych dla niego sprawach (indywidualnie i w ramach grupy).

16 16 Zestaw przykładowych programów preorientacji zawodowej, orientacji zawodowej oraz doradztwa zawodowego Cel ogólny oraz cele szczegółowe programu są spójne z celami kształcenia ogólnego, uwzględniają najważniejsze umiejętności rozwijane w ramach kształcenia ogólnego oraz zadania szkoły i cele wychowania przedszkolnego. Cel ogólny oraz cele szczegółowe programu preorientacji zawodowej są spójne z celami orientacji zawodowej (klasy I III i klasy IV VI szkoły podstawowej) i doradztwa zawodowego w klasach VII VIII szkoły podstawowej oraz w szkołach ponadpodstawowych. V. Warunki i sposoby realizacji programu Określone w programie cele przewidziane są do realizacji: a. podczas zajęć wychowania przedszkolnego (w ramach realizacji podstawy programowej); b. podczas działań, które wynikają z rozporządzenia w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej 5, a które prowadzone są przez nauczycieli i specjalistów; c. podczas innych działań związanych z preorientacją zawodową realizowanych w przedszkolu i poza nim (np. Talent Show, spotkania z pasjonatami i przedstawicielami różnych zawodów, wycieczki do zakładów pracy). W realizację programu preorientacji zawodowej powinno zostać włączone otoczenie społeczno-gospodarcze, w szczególności rodzice oraz przedstawiciele zakładów pracy i pracodawców, a także instytucji edukacyjnych oraz instytucji działających na rynku pracy. Preorientacja zawodowa powinna być ukierunkowana na kształtowanie: a. proaktywnych postaw dzieci wobec pracy i edukacji ze zwróceniem uwagi na zasady etyki pracy jako fundamentu aktywności zawodowej; b. sprawczości, tj. przekonania, że są podmiotami własnych działań i są zdolni do wprowadzania zmian w swoim bliższym i dalszym otoczeniu; c. samodzielności i samoobsługi oraz kształtowanie takich cech jak utrzymanie ładu, doprowadzanie podejmowanych prac do końca i porządkowanie miejsca pracy; d. szacunku do pracy innych; e. umiejętności współdziałania. Działania realizowane w ramach preorientacji zawodowej powinny wspierać eliminowanie stereotypów dotyczących ról społecznych i zawodowych. Preorientacja zawodowa powinna być stałą perspektywą prowadzenia wychowania przedszkolnego w ciągu dnia, w trakcie swobodnych zajęć dzieci w kącikach tematycznych oraz w czasie zajęć dotyczących poznawania zawodów najbliższych dziecku. W czasie zajęć dzieci powinny poszerzać świadomość dotyczącą świata zawodów z wykorzystaniem prostych zabaw, np. Kto to zrobił? (dzieci wspólnie z nauczycielem identyfikują osoby i zawody, Jedziemy autobusem (Kto prowadzi? Kto wyprodukował? Kto posprzątał?), memo (dopasowywanie atrybutów do zawodów). 5 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie zasad i organizacji udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz.U poz. 1591).

17 Zestaw przykładowych programów preorientacji zawodowej, orientacji zawodowej oraz doradztwa zawodowego 17 Zadania z zakresu preorientacji zawodowej realizuje nauczyciel wychowania przedszkolnego, organizując zajęcia i wycieczki (np. do zakładów pracy), spotkania z przedstawicielami różnych zawodów. Do działań z preorientacji zawodowej rekomendujemy metody aktywizujące 6 dobierane z uwzględnieniem m.in.: wieku uczestników, typu zajęć oraz celów, jakie mają być osiągnięte. Wskazane jest wykorzystanie elementów metody projektu 7 pozwalające na samodzielne formułowanie problemów przez dzieci oraz interdyscyplinarne poszukiwanie rozwiązań. Projekt pozwala dostrzec dzieciom związki między różnymi dziedzinami wiedzy, przygotowuje do przyszłego kooperatywnego uczenia się oraz autorskiego tworzenia schematów poznawczych stanowiących fundamenty dla dalszej edukacji. Szczegółowy opis przykładowych działań podejmowanych przez nauczyciela zawarty został w scenariuszach, które stanowią załącznik do programu. Ponadto w realizację programu zaangażowani są specjaliści: logopeda, psycholog i inni (podkreślenie roli zaangażowania w kształtowaniu umiejętności i pokonywaniu trudności wad/dysfunkcji). Efektywność realizacji wyznaczonych celów warunkowana jest pozyskaniem do współpracy rodziców dzieci. Wsparcie ze strony rodziców poprzedzone zaznajomieniem ich z ideą preorientacji zawodowej wzmacnia działania przedszkola w tym obszarze, a przede wszystkim utrwala kształtowane postawy oraz samodzielność i poczucie sprawstwa u dzieci. Spotkania z rodzicami służą poszerzaniu świadomości w zakresie zadań i możliwości rozwojowych ich dzieci (działania prewencyjne w zakresie zbyt intensywnej i zbyt szerokiej stymulacji, orientacji na samych efektach działań, a nie przyjemności z nich płynącej). Pozyskanie rodziców do współpracy w obszarze preorientacji zawodowej, gwarantuje możliwość szerszej współpracy ze środowiskiem lokalnym, np. spotkania z przedstawicielami różnych zawodów, organizacja wycieczek do zakładów pracy czy organizacja spotkań z pasjonatami. Szczegółowe ramy tej współpracy opisane zostały w przykładowych scenariuszach spotkań z rodzicami załączonych do tego programu. VI. Weryfikacja efektów zajęć zamiast oceniania Założone cele programu powinny podlegać weryfikacji, a więc ocenie, w jakim stopniu zostały one zrealizowane dzięki podjętym działaniom. Może się to odbywać poprzez: pytania ewaluacyjne do dzieci (dotyczące zrozumienia przekazywanych treści, potrzeby kontynuowania/poszerzenia tematu, atrakcyjności zajęć); autorefleksję i samoocenę uczestników (swobodne wypowiedzi na zakończenie zajęć z wykorzystaniem głównie skojarzeń i myślenia analogicznego); zbieranie opinii i informacji zwrotnych od rodziców; analizę prac dzieci, wykonanych w ramach działań z zakresu preorientacji zawodowej. VII. Rekomendacje dotyczące obudowy dydaktycznej programu Na potrzeby realizacji programu rekomendujemy korzystanie z zasobów dydaktycznych gromadzonych i aktualizowanych przez Ośrodek Rozwoju Edukacji w Warszawie na stronie oraz publikacji dostępnych na stronie Polecamy także wybrane zasoby wyszczególnione w Załączniku 1. 6 Krzyżewska J., Aktywizujące metody i techniki w edukacji, Wydawnictwo: Agencja Usługowa Omega, Suwałki 1998; Rau K., Ziętkiewicz E., Jak aktywizować uczniów. Oficyna Wydawnicza, Poznań 2000; Brudnik E., Moszyńska A., Owczarska B., Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie. Przewodnik po metodach aktywizujących, Wydawnictwo JEDNOŚĆ, Kielce Helm J.H., Katz L.G., Mali badacze. Metoda projektu w edukacji elementarnej, Wydawnictwo: Polska Fundacja Dzieci i Młodzieży, Centralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli, Warszawa 2003.

18 18 Zestaw przykładowych programów preorientacji zawodowej, orientacji zawodowej oraz doradztwa zawodowego VIII. Ewaluacja programu Rolą ewaluacji programu jest analiza jego skuteczności, tzn. określenie, w jakim stopniu realizacja tego programu przyczynia się do osiągania założonych w nim celów. Ewaluacja prowadzona jest w sposób ciągły poprzez okresowe spotkania osób realizujących program preorientacji zawodowej w przedszkolu, które posłużą omówieniu skuteczności podejmowanych działań. Proponujemy zastosowanie do ewaluacji technik: metaplan, analiza dokumentacji (dzienniki tematy zajęć), analiza wytworów dzieci. IX. Słownik pojęć Dla użytkowników programu opracowany został słownik pojęć precyzujący słownictwo używane w programie i scenariuszach zajęć. Może on być także pomocny podczas tworzenia przedszkolnych planów działań związanych z doradztwem zawodowych, realizacji zajęć itp. Słownik stanowi Załącznik 2 do programu.

19 Zestaw przykładowych programów preorientacji zawodowej, orientacji zawodowej oraz doradztwa zawodowego 19 Załącznik 1 REKOMENDOWANE ZASOBY DO PRZYKŁADOWEGO PROGRAMU PREORIENTACJI ZAWODOWEJ DLA PRZEDSZKOLA Literatura Maćkowiak A., Kim zostanę, gdy dorosnę? Piosenki o zawodach, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk Maćkowiak A., Zgadnij kto to, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk Krajna A., Ryk L., Sujak-Lesz K. (red.), Edukacja zawodoznawcza i edukacja projakościowa w szkole, MarMar Centrum Edukacji Nauczycielskiej Uniwersytetu Wrocławskiego przy udziale Wydziału Edukacji Urzędu Miejskiego Wrocławia, Wrocław Grzeszkiewicz B. (red.), Preorientacja zawodowa dzieci w wieku przedszkolnym, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin Karty pracy Przepióra A., Poznajemy zawody komplet 3 książek z pomocami dydaktycznymi; Wydawnictwo Bliżej Przedszkola. Filmy o zawodach

20

21 Bożena Czapla Beata Matyszewska Ewa Ptasznik Małgorzata Skoryna Przykładowy program orientacji zawodowej dla klas I III szkoły podstawowej

22 Autorzy Bożena Czapla Beata Matyszewska Ewa Ptasznik Małgorzata Skoryna Konsultanci Tomasz Knopik oraz Ewa Stolarczyk Redakcja merytoryczna Anna Pregler Redakcja językowa Pracownia C&C Ośrodek Rozwoju Edukacji Warszawa 2017 Ośrodek Rozwoju Edukacji Aleje Ujazdowskie Warszawa tel Zestaw przykładowych programów został opracowany w ramach projektu Efektywne doradztwo edukacyjno-zawodowe dla dzieci, młodzieży i dorosłych, Oś priorytetowa II: Efektywne polityki publiczne dla rynku pracy, gospodarki i edukacji, Działanie Rozwój narzędzi dla uczenia się przez całe życie, Program Operacyjny Wiedza Edukacja Rozwój Publikacja jest dystrybuowana bezpłatnie i rozpowszechniana na zasadach wolnej licencji Creative Commons Użycie Niekomercyjne 3.0 Polska (CC-BY-NC). Projekt graficzny, korekta, DTP, druk Pracownia C&C

23 Zestaw przykładowych programów preorientacji zawodowej, orientacji zawodowej oraz doradztwa zawodowego 23 PRZYKŁADOWY PROGRAM ORIENTACJI ZAWODOWEJ DLA KLAS I III SZKOŁY PODSTAWOWEJ Wprowadzenie Przykładowy program orientacji zawodowej został opracowany w ramach współfinansowanego z EFS projektu Efektywne doradztwo edukacyjno-zawodowe dla dzieci, młodzieży i dorosłych realizowanego przez Ośrodek Rozwoju Edukacji. Zespół powołanych w projekcie ekspertów sformułował rekomendacje dotyczące kierunków zmian w systemie doradztwa edukacyjno-zawodowego w systemie oświaty, postulując m.in., aby doradztwo miało charakter systemowy, a więc było realizowane w formie preorientacji i orientacji zawodowej oraz doradztwa zawodowego na wszystkich etapach edukacyjnych, a także we wszystkich typach szkół (od przedszkola do szkoły policealnej). Uwzględniając m.in. tę rekomendację, zespoły autorów w konsultacji z ekspertami opracowały 8 przykładowych programów: 1. preorientacji zawodowej dla przedszkola 2. orientacji zawodowej dla klas I III szkoły podstawowej 3. orientacji zawodowej dla klas IV VI szkoły podstawowej 4. doradztwa zawodowego dla klas VII VIII szkoły podstawowej 5. doradztwa zawodowego dla branżowych szkół 6. doradztwa zawodowego dla technikum 7. doradztwa zawodowego dla liceum 8. doradztwa zawodowego dla szkoły policealnej. Programy te, poprzez systemowy dobór celów ogólnych i szczegółowych, zapewniają ciągłość koncepcji programowej na poszczególnych poziomach kształcenia. Niniejszy program stanowi element tego zestawu. Program orientacji zawodowej dla klas I III szkoły podstawowej zawiera: I. Podstawy prawne II. Założenia ogólne programu III. Cel ogólny orientacji zawodowej IV. Treści programowe oraz cele szczegółowe osiągnięcia uczniów V. Warunki i sposoby realizacji programu VI. Weryfikacja efektów zajęć zamiast oceniania VII. Rekomendacje dotyczące obudowy dydaktycznej programu VIII. Ewaluacja programu IX. Słownik pojęć Program zawiera również przykładowe scenariusze: zajęć z uczniami, spotkań z rodzicami, spotkań rad pedagogicznych i innych działań związanych z doradztwem zawodowym 1. I. Podstawy prawne Prowadzenie działań związanych z orientacją zawodową w klasach I III szkoły podstawowej reguluje m.in. ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe, w której zapisano, że system oświaty zapewnia przygotowanie uczniów do wyboru zawodu i kierunku kształcenia, a także wymieniając zajęcia prowadzone w ramach pomocy psychologiczno-pedagogicznej jako jedne z podstawowych form działalności dydaktyczno-wychowawczej szkoły. Szczegółowe regulacje wprowadza rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach. 1 Scenariusze stanowią Załącznik 3 do programu.

24 24 Zestaw przykładowych programów preorientacji zawodowej, orientacji zawodowej oraz doradztwa zawodowego II. Założenia ogólne programu Program stanowi realizację jednolitej, uwzględniającej etapy rozwojowe uczestników oraz specyfikę typów szkół, systemowej koncepcji orientacji zawodowej rozumianej jako ogół działań o charakterze dydaktyczno-wychowawczym ukierunkowanych na kształtowanie u uczniów klas I VI szkoły podstawowej pozytywnej i proaktywnej postawy wobec pracy i edukacji poprzez poznawanie i rozwijanie własnych zasobów oraz nabywanie wiedzy na temat zawodów i rynku pracy. Program bazuje na kilku teoriach doradczych. Głównym kryterium doboru koncepcji była możliwość odniesienia procesu świadomego kształtowania własnej kariery do zmian rozwojowych, które warunkują realizację treści na danym etapie edukacyjnym. Najbardziej podstawowa teoria rozwoju psychospołecznego człowieka autorstwa E. Eriksona 2, prezentująca bieg życia człowieka jako sekwencję kolejnych konfliktów, stanowi ogólną ramę postrzegania fenomenu pracy na różnych etapach życia człowieka (od poczucia sprawczości przez pracowitość i kreatywność do rozczarowania vs. poczucia spełnienia). We wczesnym wieku szkolnym (I etap edukacyjny) dziecko musi zmierzyć się z konfliktem: pracowitość poczucie niższości. Pozytywne rozwiązanie konfliktu związane jest z poczuciem bycia kompetentnym i umożliwia konstruktywne radzenie sobie z trudnościami. W przypadku negatywnego rozwiązania pojawia się utrata wiary we własne możliwości, spadek zaangażowania zadaniowego i zbyt duże podporządkowanie innym (zależność). Rolą nauczycieli i wychowawców, a także rodziców, jest zatem prowokowanie uczniów do działań, w których mogą poczuć się podmiotem i głównym wykonawcą działań. Jest to tym bardziej znaczące, że edukacja wczesnoszkolna to okres adaptacji podmiotu do sytuacji, w których coraz częściej jest oceniane i porównywane do innych. I etap edukacyjny to według ujęcia D. Super a i E. Ginzberga 3 okres przejścia od orientacji na zabawę do orientacji na pracę, co wzmacniane jest poprzez odgrywanie różnorodnych ról zawodowych. Uczeń ćwiczy umiejętność planowania własnych działań i opracowuje na podstawie swoich doświadczeń strategie rozwiązywania pojawiających się trudności. Kompetencje te mają charakter transferowalny, a więc mogą być wykorzystywane zarówno w szkole, jak i poza nią, np. na rynku pracy. Orientacja na pracę, a więc inicjowanie i podtrzymywanie działań ukierunkowanych na rozwiązanie konkretnego problemu (nawet pomimo niepowodzeń) ma kluczowe znaczenie w procesie kształtowania się zaangażowania zadaniowego i uogólnionej postawy do pracy i edukacji. Stąd tak istotne jest wspieranie uczniów w tym obszarze już na samym początku nauki w szkole podstawowej. Efektywne działania na rzecz kształtowania orientacji zawodowej powinny również uwzględniać zróżnicowanie zdolności i zainteresowań uczniów tak, aby wzmocnić ich świadomość w zakresie posiadanych uzdolnień i pasji, a także zwiększyć motywację do działania. Warto w tym celu wykorzystać koncepcję inteligencji wielorakich H. Gardnera 4 uwzględniającą indywidualne preferencje i predyspozycje uczniów w zakresie przetwarzania określonych typów problemów/zadań (np. matematycznych, językowych, przyrodniczych, ruchowych, społecznych/relacyjnych). Szkoła jako przestrzeń wspierająca ucznia w kształtowaniu orientacji zawodowej to w nawiązaniu do teorii psychodynamicznej A. Roe 5 instytucja minimalizująca jego frustracje i lęki. Warto zatem odejść (szczególnie podczas realizacji zajęć z zakresu orientacji zawodowej) od oceniania uczniów i stwarzania zbyt wielu sytuacji rywalizacji i wzajemnej konfrontacji między uczniami. Zgodnie z modułową strukturą programu w każdej klasie są realizowane cele ze wszystkich czterech wskazanych obszarów: Poznawanie własnych zasobów; Świat zawodów i rynek pracy; Rynek edukacyjny i uczenie się przez całe życie; Planowanie własnego rozwoju i podejmowanie decyzji edukacyjno-zawodowych. Treści są sukcesywnie pogłębiane/poszerzane w kolejnych latach kształcenia. 2 Erikson E., Dzieciństwo i społeczeństwo, Rebis, Poznań 1997; Tożsamość a cykl życia, Rebis, Poznań Porównaj: Paszkowska-Rogacz A., Psychologiczne podstawy wyboru zawodu. Przegląd koncepcji teoretycznych, KOWEZiU, Warszawa 2003; Wojtasik B., Podstawy poradnictwa kariery. Poradnik dla nauczycieli, KOWEZiU, Warszawa Gardner H., Inteligencje wielorakie. Teoria w praktyce, Media Rodzina, Poznań Porównaj: Paszkowska-Rogacz A., Psychologiczne podstawy wyboru zawodu. Przegląd koncepcji teoretycznych, KOWEZiU, Warszawa 2003; Wojtasik B., Podstawy poradnictwa kariery. Poradnik dla nauczycieli, KOWEZiU, Warszawa 2011.

25 Zestaw przykładowych programów preorientacji zawodowej, orientacji zawodowej oraz doradztwa zawodowego 25 Przewidziane w programie działania związane z orientacją zawodową są powiązane z treściami kształcenia, co umożliwia uczniom dostrzeganie związków pomiędzy tym, czego się uczą, a swoją dalszą edukacją i przyszłą karierą zawodową. Ponadto podkreślono w niniejszym programie rolę kompetencji kluczowych przewidzianych do rozwijania w ramach podstawy programowej w kształtowaniu się orientacji zawodowej (postawy: kreatywności, przedsiębiorczości, innowacyjności i współpracy zespołowej). Oznacza to, że nauczyciel realizujący program orientacji zawodowej, jednocześnie podejmuje działania mające na celu wspólne (tj. angażujące rodziców, innych nauczycieli i pracowników szkoły, a także przedstawicieli otoczenia społeczno-gospodarczego) wypracowanie efektów kształcenia zapisanych w podstawie programowej. III. Cel ogólny orientacji zawodowej Celem orientacji zawodowej w klasach I III szkoły podstawowej jest wstępne zapoznanie uczniów z różnorodnością zawodów na rynku pracy, rozwijanie pozytywnej i proaktywnej postawy wobec pracy i edukacji oraz stwarzanie sytuacji edukacyjnych sprzyjających poznawaniu i rozwijaniu zainteresowań oraz pasji. IV. Treści programowe oraz cele szczegółowe osiągnięcia uczniów W programie uwzględniono cztery obszary celów szczegółowych jednolitych z obszarami wszystkich programów zestawu które wyznaczają treści programowe orientacji zawodowej: 1. Poznawanie własnych zasobów, m.in.: zainteresowań, zdolności i uzdolnień, mocnych i słabych stron jako potencjalnych obszarów do rozwoju, ograniczeń, kompetencji (wiedzy, umiejętności i postaw), wartości, predyspozycji zawodowych, stanu zdrowia. 2. Świat zawodów i rynek pracy, m.in.: poznawanie zawodów, wyszukiwanie oraz przetwarzanie informacji o zawodach i rynku pracy, umiejętność poruszania się po nim, poszukiwanie i utrzymanie pracy. 3. Rynek edukacyjny i uczenie się przez całe życie, m.in.: znajomość systemu edukacji i innych form uczenia się, wyszukiwanie oraz przetwarzanie informacji o formach i placówkach kształcenia, uczenie się przez całe życie. 4. Planowanie własnego rozwoju i podejmowanie decyzji edukacyjno-zawodowych, m.in.: planowanie ścieżki edukacyjnej i zawodowej z przygotowaniem do zdobywania doświadczenia zawodowego oraz refleksji nad nim, podejmowanie i zmiany decyzji dotyczących edukacji i pracy, korzystanie z całożyciowego poradnictwa kariery. Cele szczegółowe programu W obszarach: 1. POZNANIE WŁASNYCH ZASOBÓW uczeń: 1.1 opisuje swoje zainteresowania i określa, w jaki sposób może je rozwijać; 1.2 prezentuje swoje zainteresowania na forum; 1.3 podaje przykłady różnorodnych zainteresowań ludzi; 1.4 podaje przykłady swoich mocnych stron w różnych obszarach; 1.5 podejmuje działania w sytuacjach zadaniowych i opisuje, co z nich wyniknęło dla niego i dla innych. 2. ŚWIAT ZAWODÓW I RYNEK PRACY uczeń: 2.1 odgrywa różne role zawodowe w zabawie; 2.2 podaje nazwy zawodów wykonywanych przez osoby w bliższym i dalszym otoczeniu oraz opisuje podstawową specyfikę pracy w wybranych zawodach; 2.3 opisuje, czym jest praca i omawia jej znaczenie w życiu człowieka (na wybranych przykładach); 2.4 omawia znaczenie zaangażowania różnych zawodów w kształt otoczenia, w którym funkcjonuje;