WYMAGANIA PRAWNE I TECHNOLOGICZNE PROWADZENIA NASIENNICTWA ZIEMNIAKA W GOSPODARSTWACH

Transkrypt

1 1 Odmiany i odmianoznawstwo WYMAGANIA PRAWNE I TECHNOLOGICZNE PROWADZENIA NASIENNICTWA ZIEMNIAKA W GOSPODARSTWACH prof. dr hab. Michał Kostiw IHAR, Zakład Nasiennictwa i Ochrony Ziemniaka w Boninie Podstawowym zadaniem nasiennictwa ziemniaka jest wyprodukowanie wysokiej jakości sadzeniaków. Można wyróżnić przynajmniej kilka cech, którymi powinien się wyróżniać dobry sadzeniak. Obok cech oczywistych, takich jak odpowiednia odmiana i wielkość bulw, ważną cechą jest właściwy ich stan fizjologiczny, co w dużym uproszczeniu oznacza, że bulwa powinna wykazywać możliwie najwyższą aktywność rozwojową, a w konsekwencji i plonotwórczą. Sadzeniaki powinny być wolne od wirusów i innych patogenów, szczególnie tych przenoszonych przez bulwy, np. grzybowych i bakteryjnych, obniżających jakość bulw i wielkość plonu. Osiągnięcie tego celu nie jest łatwe. Ze względu na wegetatywne rozmnażanie ziemniaka jego produkcja nasienna jest wyjątkowo trudna i kosztowna. Wymaga sporej wiedzy merytorycznej, dlatego działalność tę powinni podejmować producenci dobrze przygotowani. Regulacje prawne i wybór pola Warunki, w jakich może być wytwarzany materiał siewny ziemniaka, są zawarte w ustawie o nasiennictwie z dnia 26 czerwca 2003 roku (Dz. U. z 6 sierpnia 2003 r.) oraz wielu rozporządzeniach wykonawczych ministra rolnictwa i rozwoju wsi do tej ustawy. Ta podstawowa regulacja prawna stanowi, że przy wytwarzaniu materiału siewnego kategorii kwalifikowany powierzchnia plantacji nasiennej ziemniaka nie może być mniejsza niż 1 ha. W rozporządzeniu ministra rolnictwa i rozwoju wsi z dnia 1 lutego 2007 roku w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących wytwarzania i jakości materiału siewnego ziemniaka (Dz. U. nr 29, poz. 189) określa się m. in., że plantacje nasienne powinny być wolne od organizmów kwarantannowych, dlatego pole przeznaczone do produkcji sadzeniaków ziemniaka podlega urzędowemu badaniu na obecność cyst mątwika ziemniaczanego i zarodni grzyba Synchytrium endobioticum, powodującego raka ziemniaka. Badania wykonuje wojewódzki inspektor ochrony roślin i nasiennictwa. Rozporządzenie ministra rolnictwa i rozwoju wsi z dnia 13 września 2006 roku (Dz. U. nr 178 z 3 października 2006 r.) określa, że opłata za badanie gleby na obecność S. endobioticum metodą przesiewania na mokro i flotacji (metody Pratt lub Jellema) wyno-

2 2 Ziemniak Polski 2008 nr 1 si 45,20 zł. Zgodnie z zalecaną metodyką z 1 ha powierzchni pola pobiera się 3 próby po 200 ml, z powierzchni wynoszącej od 1,1 do 2,0 ha pobieranych jest 5 prób po 200 ml, a z powierzchni powyżej 2 ha pobieramy 2 próby razy liczba hektarów, zaokrąglając do pełnego hektara w górę. Na przykład z 5 ha pobieramy 5 x 2, czyli 10 prób. Opłata za badanie na obecność nicieni w glebie z zastosowaniem metody butelkowej, metody Buhra, metody z użyciem aparatu Seinhorsta, aparatu Wilkego lub automatycznego ekstraktora do cyst (ekstrakcja cyst mątwików z gleby) zgodnie z rozporządzeniem ministra rolnictwa i rozwoju wsi z dnia 13 lipca 2005 roku (DZ. U. nr 150 z 9 sierpnia 2005 r.) wynosi 10 zł za każdą próbę, a liczba pobieranych prób z hektara jest taka sama jak dla S. endobioticum, z tą różnicą że wielkość próby wynosi 100 ml. Plantacje nasienne powinny być ponadto wolne m. in. od obcych gatunków roślin uprawnych, innych odmian tego samego gatunku oraz chorób i szkodników mających wpływ na wytwarzanie i jakość materiału siewnego ( 3.1 pkt 5 rozporządzenia ministra rolnictwa i rozwoju wsi z dnia 1 lutego 2007 r. Dz. U. nr 29 poz. 189). Szczegółowe wymagania dotyczące wytwarzania i jakości materiału siewnego (sadzeniaków) ziemniaka są określone w załączniku nr 3 tego rozporządzenia. Stwierdza się w nim, że materiał siewny ziemniaka może być wytwarzany według dwóch systemów kwalifikacji: krajowego albo EKG/ONZ (Europejskiego Komitetu Gospodarczego Organizacji Narodów Zjednoczonych), a wyboru systemu kwalifikacji dokonuje osoba składająca wniosek o ocenę takiego materiału. Plantacji nasiennych ziemniaka nie zakłada się na polu, na którym w ostatnich trzech latach poprzedzających rok ich założenia uprawiano rośliny z rodzaju Solanaceae (Psiankowate), w szczególności ziemniak, pomidor, tytoń (pkt 6.2 rozporządzenia), a w odniesieniu do izolacji przestrzennej przepisy rozporządzenia stanowią, że minimalna odległość plantacji nasiennych ziemniaka od innych plantacji ziemniaka oraz tytoniu lub pomidorów powinna wynosić nie mniej niż 100 m dla sadzeniaków kategorii elitarne i 50 m dla sadzeniaków kategorii kwalifikowane. Odległości te mogą być zmniejszone nawet do dwóch redlin, jeśli plantacja sadzeniaków elitarnych sąsiaduje z plantacją podlegającą ocenie i spełniającą wymagania określone dla sadzeniaków kwalifikowanych klasy CA, a plantacja sadzeniaków kwalifikowanych sąsiaduje z plantacją podlegającą ocenie i spełniającą wymagania określone dla sadzeniaków kwalifikowanych klasy CB (pkt 6.3 a i b rozporządzenia). Każda plantacja nasienna podlega nie mniej niż dwukrotnej ocenie stanu. Pierwsza ocena powinna być wykonana, kiedy rośliny osiągną wysokość około 20 cm, a druga w okresie od pełni kwitnienia do 2 tygodni po kwitnieniu, jednak nie później niż przed początkiem żółknięcia i zasychania liści (pkt 6.1.a rozporządzenia z dnia 1 lutego 2007 roku). W pkt. b rozporządzenia zwraca się uwagę, że jeżeli na plantacji przewidziany jest zabieg niszczenia naci, to druga ocena powinna być wykonana bezpośrednio przed tym zabiegiem, a o przewidywanym terminie desykacji należy powiadomić wojewódzkiego inspektora ochrony roślin i nasiennictwa. Czynności związane z oceną polową stanu plantacji są płatne. Wysokość opłat regulują zapisy załącznika nr 1 do rozporządzenia ministra rolnictwa i rozwoju wsi z dnia 28 grudnia 2006 roku (Dz. U. nr 4, poz. 32). Za pierwszą ocenę stanu plantacji o powierzchni do 10 ha opłata wynosi 95 zł, a za drugą i następne 67 zł. W załączniku nr 3 do rozporządzenia podana jest wysokość opłat za pobranie prób do oceny laboratoryjnej i oceny tożsamości odmianowej. Opłata ta wynosi 75 zł za pobranie każdej próby średniej sadzeniaków ziemniaka kategorii elitarny (z plantacji do 10 ha), 45 zł za pobranie każdej próby średniej sadzeniaków ziemniaka kategorii kwalifikowany (z plantacji do 10 ha) oraz 40 zł za pobranie próby z kopca lub przechowalni, niezależnie od kategorii. Wielkość pobieranej próby określa załącznik nr 6, cz. II, ust. 2 i 3 rozporządzenia ministra rolnictwa i rozwoju wsi z dnia 9 marca 2007 r. w sprawie metod pobierania prób materiału siewnego i okresu ich przechowywania oraz metod dokonywania oceny materiału siewnego (Dz. U. nr 55 poz. 363 z późn. zm.). W ust. 2 rozporządzenia stwierdza się, że z plantacji o powierzchni do 10 ha, uznanej w ocenie polowej jako plantacja sadzeniaków ziemniaka kategorii:

3 3 elitarne pobiera się próbę średnią wielkości 240 bulw (12 prób częściowych), kwalifikowane pobiera się próbę średnią wielkości 120 bulw (6 prób częściowych). Z kolei ust. 3 tego rozporządzenia informuje, że plantacje o powierzchni powyżej 10 ha dzieli się na części po 10 ha i z każdej z nich pobiera się próby w sposób określony w ust. 2; dla plantacji o wielkości n x 10 ha próbę średnią stanowi odpowiednio n x 240 (kategoria elitarne) albo n x 120 bulw (kategoria kwalifikowane), czyli za pobranie próby z powierzchni 20 ha opłata wynosi 2 x 75 zł (kategoria elitarne) lub 2 x 45 zł (kategoria kwalifikowane). W załączniku nr 4 rozporządzenia ministra rolnictwa i rozwoju wsi z dnia 28 grudnia 2006 r. (Dz. U. nr 4, poz. 32) wyszczególniono wysokość opłat za ocenę laboratoryjną sadzeniaków ziemniaka metodą próby oczkowej: jednej próby średniej wielkości 100 bulw 65 zł, a za każde następne 100 bulw w tej samej próbie średniej 33 zł. Za wykonanie testu ELISA na jednej próbie średniej o wielkości 100 bulw opłata wynosi 166 zł, a za wykonanie testu ELISA każdych następnych 100 bulw w tej samej próbie średniej 89 zł. Opłata za ocenę cech zewnętrznych pierwszej partii sadzeniaków ziemniaka wynosi 68 zł, a za ocenę każdej następnej partii w tym samym dniu 28 zł. Dopuszczalną wielkość partii stanowi zbiór sadzeniaków netto z jednej plantacji, nie więcej jednak niż 50 ton, przy czym wielkość ta może być przekroczona nie więcej niż o 5%. Wytworzone sadzeniaki podlegają badaniu na obecność bakterii Clavibacter michiganensis subsp. sepedonicus i Ralstonia solanacearum. Łączna opłata za badania na obecność bakterii lub identyfikację bakterii z zastosowaniem metody immunofluorescencji pośredniej w przypadku porażenia latentnego wynosi 141 zł. Regulują to przepisy rozporządzenia ministra rolnictwa i rozwoju wsi z dnia 13 lipca 2005 roku (Dz. U. nr 150 z 9 sierpnia 2005 r.). Z kolei rozporządzenie ministra rolnictwa i rozwoju wsi z dnia 13 września 2006 roku (Dz. U. nr 178 z 3 października 2006 r.) precyzuje bliżej, że dotyczy to badania bulw ziemniaka na obecność C. michiganensis subsp. sepedonicus albo R. solanacearum, albo obu organizmów szkodliwych jednocześnie za badanie 200 bulw. Plantacji nasiennych nie powinno się zakładać na polach zakamienionych i o dużych pochyłościach oraz na glebach bardzo lekkich, piaszczystych, o dużym deficycie wody. W warunkach suszy zwiększa się tempo namnażania wirusa, jak również jego przemieszczania się z naci do bulw. Niewłaściwe są również stanowiska nisko położone i trudno wysychające na wiosnę, ponieważ opóźnia to termin sadzenia ziemniaków oraz wschody. Późniejsze wschody mogą zbiec się w czasie z silnymi lotami wiosennymi mszyc, wektorów wirusów, co jest większym zagrożeniem dla roślin, które nie nabyły jeszcze odporności związanej z wiekiem. Mokre stanowiska zwiększają ponadto ryzyko rozwoju czarnej nóżki. Warto też unikać sąsiedztwa szklarni. Obiekty te mogą być miejscem zimowania mszycy brzoskwiniowej Myzus. persicae (Sulz.), groźnego wektora wirusów ziemniaka. Przedplon Ogólnie uważa się, że ziemniaki uprawiane we właściwych warunkach glebowych i klimatycznych oraz przy stosowaniu poprawnej agrotechniki nie wykazują większej reakcji na przedplon. W praktyce w zmianowaniu ziemniakom przydziela się na ogół stanowiska po zbożach. Wartość tego stanowiska można poprawić poprzez zastosowanie poplonu, najlepiej z roślin motylkowych, które powinny być zaorane przed zimą. Na polu po kukurydzy może wystąpić negatywny wpływ stosowanych do jej odchwaszczania herbicydów. Hamują one wzrost i rozwój roślin, a mogące się pojawić symptomy reakcji roślin utrudniają selekcję negatywną. Zjawisko to jest szczególnie groźne w latach suchych. Ponadto w latach suchych po trawach lub motylkowych z trawami mogą wystąpić w dużym nasileniu drutowce (Jabłoński 2006). Nawożenie azotem Azot jest, jak wiadomo, podstawowym składnikiem mineralnym zwiększającym plony bulw. Jednocześnie wysokie jego dawki wydłużają okres wegetacji roślin, opóźniają i osłabiają symptomy ich porażenia, a także opóźniają dojrzewanie bulw. W produkcji sadzeniaków są to zjawiska niekorzystne, gdyż pogarszają zdrowotność bulw (tzw. odmładzanie roślin). Rośliny młodsze są mniej od-

4 4 Ziemniak Polski 2008 nr 1 porne na infekcję powodowaną przez wirusy. Dlatego w produkcji nasiennej zaleca się stosowanie stosunkowo niższych dawek tego nawozu, najlepiej w granicach od 70 do 90 kg/ha. Wyższe nawożenie jest możliwe, bez większego ryzyka pogorszenia zdrowotności materiału nasiennego, w uprawie odmian polowo odpornych na wirus Y (Potato virus Y PVY), np. z oceną 7 i wyższą w skali 9-stopniowej, gdzie 1 oznacza dużą podatność, a 9 pełną odporność, oraz przy dodatkowym założeniu, że reprodukcja odbywa się w warunkach niewielkiego zagrożenia wirusami (1. i 2. strefa presji wirusów). Turska i Wróbel (2003) stwierdzili, że niektóre odmiany, np. Zebra i Wigry, na zwiększoną dawkę azotu silnie reagowały wzrostem porażenia bulw wirusem Y. U innych odmian (np. Wiking, Wolfram, Żagiel, Zeus) podobnego zjawiska nie obserwowano po zastosowaniu dawek azotu od 50 do 200 kg/ha. Ważne jest również zachowanie właściwych proporcji między trzema podstawowymi nawozami, czyli azotem, fosforem i potasem (NPK). Najkorzystniejszy w nasiennictwie jest stosunek: 1:1,5:2. Z omówionych wyżej względów również popularnego obecnie nawożenia dolistnego nie zaleca się stosować w uprawach nasiennych ziemniaka (Wróbel, Turska 1999). Odporność odmian i ich dobór do warunków reprodukcji Odmiany ziemniaka różnią się pod względem odporności na wirusy. Dla producentów sadzeniaków istotne znaczenie ma więc właściwy ich dobór do warunków, w jakich materiał nasienny ma być wytwarzany. Produkcję nasienną zaleca się prowadzić w 1. i 2. strefie presji wirusów, ponieważ zmniejsza to ryzyko ekonomiczne przedsięwzięcia. Wyniki wieloletnich badań wykazały, że w Polsce wyraźnie największy wpływ na porażenie ziemniaków przez wirusy mają dwa czynniki, a mianowicie odporność uprawianej odmiany na te patogeny oraz miejsce jej uprawy (strefa presji infekcyjnej wirusów). Obszar Polski różni się pod względem zagrożenia chorobami wirusowymi. Już w 1965 r. Gabriel wyróżnił 4 strefy degeneracji ziemniaka wskutek porażenia wirusem Y i liściozwoju (Potato leafroll virus, PLRV), obecnie nazywane strefami presji PVY i PLRV (rys. 1). Najkorzystniejsze warunki do produkcji nasiennej są w 1. strefie, obejmującej cały północny pas kraju, przy czym wyraźnie najsłabsza presja tych wirusów występuje w części północno-wschodniej Polski, a najmniej sprzyjająca jest 4. strefa, położona w części południowo-zachodniej kraju. Oczywiście w 1. i 2. strefie możliwa jest reprodukcja wszystkich odmian ziemniaka z krajowego rejestru. W ostatnich kilku latach zwiększyła się w Polsce liczba odmian o niskiej odporności na PVY i PLRV. Są to w większości odmiany hodowli zagranicznych. Ze 136 odmian ziemniaka będących w krajowym rejestrze w 2007 roku 104 to odmiany jadalne. Wśród nich ponad połowa (57 odmian) posiada odporność na PVY w stopniu 6 lub niższym (w skali od 1 do 9). Podobnie niską odpornością na wirus liściozwoju odznaczają się aż 63 odmiany jadalne. Zwiększa się udział odmian podatnych na te wirusy. Wyraźnie niższą odpornością odznaczają się odmiany zagraniczne.

5 5 1b Bonin 1a 2a 2b 3a 1b 4b 4a 4b 3b 4 3b 3a 4 2b 2a b 2a 3a 2b 2a 2 2 Rys. 1. Strefy presji PVY (rys. lewy) i PLRV (rys. prawy) Nasiennictwo odmian podatnych jest trudne, a w 3. i 4. strefie właściwie niemożliwe ze względu na duże ryzyko degradacji lub dyskwalifikacji wytwarzanego materiału. W praktyce przyjmuje się, że zadowalająco odporne są odmiany z oceną 7 i wyższą. Ich reprodukcja nasienna w 1. i 2. strefie presji wirusów nie powinna być ryzykowna. W odniesieniu do niższych stopni kwalifikacji jest też możliwa w strefie 3. i 4. Odmiany skrobiowe odznaczają się znacznie wyższą odpornością. Przygotowanie sadzeniaków do sadzenia Zaleca się pobudzenie sadzeniaków. Kiełki powinny mieć wielkość ok. 5 mm, aby podczas sadzenia sadzarką automatyczną nie dochodziło do ich uszkodzenia. Niektóre odmiany ziemniaka mają genetyczną skłonność do wytwarzania na bulwach nadmiernie wydłużonych kiełków (porastanie). Porastać mogą też bulwy przechowywane w zbyt wysokiej temperaturze. W takiej sytuacji należy oberwać wyrośnięte kiełki, a sadzeniaki koniecznie pobudzić, gdyż wysadzenie bulw bezpośrednio po usunięciu porośniętych kiełków powoduje na ogół nierównomierne wschody, zwiększoną liczbę roślin słabych, zwiększone występowanie czarnej nóżki oraz gnicie bulw w glebie. Jeżeli jest przewidywane sadzenie ręczne cennych materiałów, lepiej sadzeniaki podkiełkować. Ocenia się, że zarówno podkiełkowywanie, jak i pobudzanie jest korzystne głównie w latach o chłodnej wiośnie, ponieważ przyśpiesza wschody i zwiększa szansę nabycia przez nie pewnej odporności na wirusy związanej z wiekiem (tzw. odporności starczej), zanim wystąpi intensywna migracja wiosenna mszyc, wektorów wirusów. Ze względu na niższą temperaturę zjawisko to ma większe znaczenie na północy Polski niż na pozostałym obszarze. Warunki klimatyczne, a zwłaszcza temperatura powietrza, mają decydujący wpływ na termin lotów mszyc oraz ich liczebność. Z punktu widzenia epidemiologii wirusów duże znaczenie ma lot wiosenny. Duża liczba mszyc we wczesnym terminie jest szczególnie groźna, ponieważ owady atakują wówczas rośliny młode, które nie nabyły jeszcze odporności na wirusy związanej z wiekiem. Zagrożenie przez wirusy Obecnie wymienia się blisko 40 wirusów mogących porażać ziemniaki. W Polsce powszechnie występują cztery z nich: wirus Y ziemniaka, wirus M ziemniaka (Potato virus M, PVM), wirus S ziemniaka (Potato virus S, PVS) i wirus liściozwoju ziemniaka. Zdecydowanie największe zagrożenie stanowi obecnie PVY, porażający ziemniaki we wszystkich rejonach ich uprawy na świecie. Należy on do wirusów wywołujących na roślinach porażenie w stopniu ostrym. Efektem takiego schorzenia są duże spadki plonu bulw. Wahają się one od 30 do nawet 90%. Wielkość strat jest wyraźnie zależna od nasilenia objawów choroby na roślinach. Na ogół objawy powodowane przez PVY są do-

6 6 Ziemniak Polski 2008 nr 1 brze widoczne. Na liściach porażonych roślin występuje mozaika (przeważnie w postaci jaśniejszych i ciemniejszych odcieni zieleni), nekrotyczne plamy i pierścienie, nekrotyczne smugi na nerwach i ogonkach liściowych oraz łodygach. W miarę rozwoju choroby postępuje deformacja, kędzierzawienie liści, które stają się kruche, łamliwe. Następuje zahamowanie wzrostu roślin. W końcu liście żółkną, zamierają i opadają lub zwisają przyczepione do łodygi, co prowadzi do przedwczesnego zamierania całych roślin. Efektem jest zdrobnienie i deformacja bulw, a więc obniżenie ich jakości. Głównymi wektorami (przenosicielami) wirusa są mszyce. Dotychczas stwierdzono, że może on być przenoszony przez około 50 gatunków tych owadów, przy czym duże znaczenie w jego rozprzestrzenianiu mają również mszyce niezwiązane pokarmowo z ziemniakiem. Przenoszenie następuje w sposób nietrwały, bowiem mszyca już podczas bardzo krótkiego czasu żerowania (liczonego w sekundach) może go nabyć z rośliny porażonej, a następnie podczas równie krótkiego okresu żerowania jest w stanie zainfekować roślinę zdrową (Kostiw 1976). Do znacznie mniej groźnych należą PVM i PVS. Obydwa występują powszechnie i łatwo się rozprzestrzeniają, a sprzyja temu wysoka podatność uprawianych odmian. Ocenia się, że obydwa powodują zniżkę plonu bulw w zakresie od 0 do 30% i również jest to uzależnione od stopnia porażenia i reakcji odmian. W Polsce przeważają izolaty PVM wywołujące słabe objawy chorobowe na roślinach. Uwidaczniają się one na ogół w postaci lekkiej mozaiki, przejaśnienia nerwów liści, słabego zwijania górnych liści rośliny i zdrobnienia liści. Znaczenie tego wirusa może być znacznie większe w przypadku porażenia odmian wyraźnie na niego reagujących, bowiem przy silnej reakcji odmian następuje widoczna deformacja liści i zahamowanie wzrostu całych roślin, które po pewnym czasie ustępuje i roślina wraca do normalnego stanu. Zgodnie z obowiązującymi przepisami takie silne symptomy chorobowe są kwalifikowane w nasiennictwie jako ostre schorzenia i stanowią podstawę do degradacji lub dyskwalifikacji plantacji nasiennych, stosownie do poziomu porażenia. PVS nie ma większego znaczenia w szerokiej produkcji ziemniaków, ponieważ nie powoduje znaczącej obniżki plonu. Często porażone rośliny nie wykazują żadnych objawów chorobowych albo są one ledwo dostrzegalne i tylko doświadczony obserwator jest w stanie odróżnić rośliny porażone od zdrowych. Na zainfekowanych roślinach można niekiedy dostrzec symptomy słabej mozaiki, rozjaśnienia liści wierzchołkowych, żółknięcia dolnych liści lub przejaśnienia nerwów. Z tego powodu wirus ten nie podlega laboratoryjnej ocenie zdrowotności w próbie oczkowej (badania weryfikacyjne). W Polsce od wielu lat nie notuje się zbyt dużego zagrożenia PLRV. Największą jego szkodliwość stwierdzano w połowie lat 70. ubiegłego stulecia. Wówczas dorównywał on pod względem znaczenia gospodarczego wirusowi Y. Jedną z przyczyn zmniejszającego się zagrożenia wydaje się malejąca liczba źródeł wirusów w terenie i zwiększająca się izolacja przestrzenna między poszczególnymi plantacjami ziemniaka, ograniczająca naloty mszyc z zewnątrz. A jest to efekt zmniejszającej się od lat powierzchni uprawy ziemniaków w kraju. W latach zmniejszyła się ona blisko pięciokrotnie. Inną istotną przyczyną może być też to, że w Polsce jedynym wektorem tego wirusa o znaczeniu gospodarczym jest tylko jeden gatunek mszycy. Jest to licznie występująca mszyca brzoskwiniowa M. persicae (Sulz.). W przeciwieństwie do PVY przenoszenie PLRV następuje w sposób trwały, co oznacza, że owad wymaga długiego okresu żerowania, zanim stanie się efektywnym wektorem wirusa. Dotyczy to zarówno żeru nabycia, podczas którego mszyca, żerując na roślinie porażonej, pobiera wirus wraz z sokiem rośliny, jak i żeru inokulacyjnego, podczas którego zainfekowana mszyca, żerując na roślinie zdrowej, może ją zakazić. W obydwu tych przypadkach mszyca staje się efektywnym wektorem, gdy czas żerowania wynosi od 24 do 48 godzin. Taki mechanizm przenoszenia sprawia, że ochrona ziemniaków przed porażeniem tym wirusem poprzez chemiczne zwalczanie mszyc jest dość skuteczna, w przeciwieństwie do ochrony przed wirusami przenoszonymi przez mszyce w sposób nietrwały. PLRV poraża ziemniaki na całym świecie, a ponieważ wywołuje na porażonych roślinach najczęściej ostre objawy schorzenia, jest obok PVY głównym patogenem powodującym degenerację ziemniaka. Najbardziej charakterystyczne objawy wywoływane

7 7 przez PLRV to łyżeczkowate zwijanie się dolnych liści, które jednocześnie ustawiają się pod kątem ostrym do łodygi, a cała roślina przybiera kształt miotlasty z wyraźnie zahamowanym wzrostem. Na brzegach liści i po dolnej ich stronie pojawia się antocyjanowe zabarwienie. Objawy występują w różnym nasileniu, dlatego i straty w plonie mogą być różne. Według różnych źródeł wynoszą one od 34 do 92%. Można wyróżnić przynajmniej kilka czynników wpływających na porażenie sadzeniaków przez wirusy. Na niektóre z nich większy lub mniejszy wpływ może mieć rolnik, np. na odporność roślin, liczbę źródeł wirusów na plantacji, warunki wegetacji roślin. Z kolei inne czynniki są zależne głównie od warunków klimatycznych, np. termin lotu mszyc, wektorów wirusów, liczba wektorów oraz ich efektywność w przenoszeniu wirusów, co jest związane ze składem gatunkowym mszyc. Źródła wirusów są usuwane z plantacji w czasie selekcji negatywnej. Jest to niezmiernie ważny zabieg, który polega na eliminowaniu roślin wadliwych, a więc porażonych przez wirusy i inne patogeny obniżające wartość nasienną bulw, a także roślin słabo rozwiniętych. Oceniając wpływ warunków wegetacji roślin na zdrowotność bulw w odniesieniu do wirusów, mamy na myśli głównie suszę w glebie, która sprzyja transportowi PVY z naci do bulw, a którą rolnik może znacznie ograniczyć poprzez nawadnianie plantacji. Selekcja negatywna Zadaniem selekcji negatywnej jest usunięcie z plantacji roślin wadliwych, do których zalicza się rośliny porażone chorobami wirusowymi, niektórymi chorobami grzybowymi i bakteryjnymi oraz rośliny słabo rozwinięte i obce odmianowo. Zgodnie z obowiązującymi przepisami plantacje, na których jest wytwarzany materiał siewny ziemniaka, powinny być wolne od roślin innych gatunków uprawnych. W nasiennictwie ziemniaka selekcja negatywna jest bardzo ważnym zabiegiem ograniczającym szerzenie się wirusów, dlatego należy ją rozpocząć możliwie jak najwcześniej, gdy na roślinach pojawią się pierwsze symptomy choroby. W tym czasie rośliny osiągają na ogół wysokość cm. Im wcześniej zostaną usunięte źródła wirusa z plantacji, tym większa jest skuteczność tego zabiegu. Wówczas mszyce, wektory wirusów, mają mniejsze szanse na rozprzestrzenianie patogenu. Nie jest jednak możliwe usunięcie wszystkich chorych roślin we wczesnym terminie, m. in. i dlatego, że istnieje znaczne zróżnicowanie pod względem wyrazistości objawów porażenia poszczególnymi wirusami, jak również zróżnicowanie w reakcji odmian. Na ogół we wczesnym okresie wegetacji zauważalne są symptomy porażenia PVY i PVM, szczególnie w warunkach niższej temperatury. Rzadziej są stwierdzane objawy choroby powodowanej przez PLRV. Zaleca się 2-3-krotne wykonanie zabiegu przed wystąpieniem głównego (letniego) lotu mszyc. W rejonie północno-wschodnim kraju (najzdrowszym) termin migracji przypada na III dekadę lipca lub I dekadę sierpnia, zależnie od roku. Na pozostałym obszarze szczytowe nasilenie letnich lotów mszyc jest rejestrowane na ogół w II lub, rzadziej, w III dekadzie lipca, a jedynie w części południowej w I lub II dekadzie lipca. Badania wykazały, że rośliny zdrowe zakażone we wczesnym okresie wegetacji stają się źródłem wirusa dla mszyc i przyczyną infekcji kolejnych zdrowych roślin, mimo braku symptomów porażenia. Stosunkowo łatwo są rozprzestrzeniane wirusy przenoszone przez mszyce w sposób nietrwały, takie jak Y czy M, a duży udział w ich przenoszeniu mają mszyce niezwiązane pokarmowo z rośliną ziemniaka, tym bardziej że rozpoczynają one loty wiosenne wcześniej niż mszyce ziemniaczane (tab. 1). Chore rośliny, zarówno porażone przez wirusy, jak i z objawami czarnej nóżki, należy usunąć w całości, łącznie z zawiązanymi młodymi bulwkami i bulwą mateczną, i wynieść w workach (najlepiej foliowych) na wyznaczone miejsce z dala od plantacji. Zabieg selekcji negatywnej nie jest w Polsce obowiązkowy i być może dlatego nie zawsze jest on wykonywany we właściwym terminie i z należytą dokładnością.

8 8 Ziemniak Polski 2008 nr 1 Zwalczanie mszyc

9 9 Ochrona ziemniaków przed porażeniem przez wirusy przenoszone przez mszyce w sposób nietrwały (np. Y, M, S) jest bardzo trudna. Chemiczne zwalczanie mszyc jest na ogół mało skuteczne, a są przykłady, że może nawet zaszkodzić i spowodować wzrost porażenia. Takie ryzyko może wystąpić w wyniku zwalczania wektorów na roślinach odmian podatnych na PVY (np. o podatności ocenionej na 5 i niższej). Od dawna wiadomo, że zasadniczą przyczyną niepowodzeń jest mechanizm przenoszenia wirusa przez wektory, a w szczególności ich zdolność do zakażenia rośliny już podczas bardzo krótkiego żerowania zainfekowanego owada. Tymczasem wiadomo też, że po oprysku roślin insektycydem owady nie giną natychmiast, ponieważ nie od razu następuje bezpośredni ich kontakt z preparatem. Do czasu wystąpienia paraliżu są przez jakiś czas czynnymi wektorami wirusa. Dobre efekty daje chemiczne zwalczanie wektorów w ochronie ziemniaka przed PLRV, przenoszonym przez mszyce w sposób trwały. Mszyce wymagają długiego czasu żerowania, zarówno w celu nabycia wirusa, jak i zainfekowania rośliny zdrowej. Optymalny czas oceniany jest na około 48 godzin. Jest on wystarczająco długi, aby po właściwie przeprowadzonym oprysku roślin insektycydem owady uległy paraliżowi, zanim staną się efektywnymi wektorami wirusa. Pierwszy zabieg należy przeprowadzić, najlepiej preparatem o działaniu systemicznym, po pełni wschodów. Proponowane wczesne zwalczanie jest podyktowane koniecznością zniszczenia mszyc nieziemniaczanych, które są efektywnymi wektorami PVY i rozpoczynają migrację wiosenną bardzo wcześnie (tab. 2). Drugi termin zwalczania zaleca się zastosować, gdy po pierwszym oprysku na liściach ziemniaka znacząco zwiększy się populacja osobników bezskrzydłych tych owadów. Przy poprawnie przeprowadzonym pierwszym zabiegu będzie on potrzebny nie wcześniej niż po upływie 3 tygodni. Należy użyć preparatu o krótszym okresie karencji. Tabela 2 Daty odłowu pierwszych osobników 10 gatunków mszyc do żółtych naczyń Miejscowość Gatunek mszycy Bonin Szyldak Stare Olesno M. persicae A. nasturtii A. frangulae x A. fabae x x C. aegopodii C. theobaldi x x R. padi B. helichrysi H. lactucae C. galeopsidis Data średnia dla mszyc ziemniaczanych Data średnia dla mszyc nieziemniaczanych W ochronie ziemniaków wczesnych do drugiego zabiegu należy użyć środka o działaniu wyłącznie kontaktowym lub wgłębnym. W ochronie odmian późniejszych wymagany może być trzeci oprysk i ewentualnie następny, który przeprowadzamy, gdy po ostatnim zwalczaniu stwierdzimy kolejny wzrost populacji mszyc na liściach. Jak widać, terminy zwalczania powinno się ustalać na podstawie obserwacji mszyc na liściach. Takie podejście jest praktykowane przez wszystkich liczących się producentów sadzeniaków w wielu krajach. Należy też

10 10 Ziemniak Polski 2008 nr 1 zauważyć, że ochrona plantacji odmian podatnych na PVY może być całkowicie nieefektywna, zwłaszcza w warunkach silnej presji wirusów. Nawet całkowite zwalczenie mszyc na danej plantacji nie jest jeszcze gwarancją skutecznej ochrony przed wirusami, ponieważ w przenoszeniu wirusów bierze udział wiele gatunków mszyc nalatujących z zewnątrz plantacji, w tym mszyce tzw. nieziemniaczane. Jest to szczególnie ważne w szerzeniu PVY. Dużym utrudnieniem, mogącym wpłynąć na zmniejszenie efektywności zwalczania chemicznego M. persicae, mogą być wyselekcjonowane rasy tej mszycy odporne na niektóre insektycydy. W Polsce brakuje szerszych informacji na ten temat. W ochronie plantacji nasiennych odmian ziemniaka o wysokiej podatności na PVY zalecane jest stosowanie oleju mineralnego Sunspray 850. Wyniki dotychczasowych badań wykazały, że skuteczność zabiegu może być znaczna, sięgająca nawet kilkudziesięciu procent w porównaniu z kontrolą bez zabiegu (Turska, Wróbel 1999; Wróbel 2006). Sporą przeszkodę w stosowaniu tego środka w szerokim zakresie jest duża liczba zabiegów. Przy zalecanej cotygodniowej częstotliwości może sięgać nawet do 11 oprysków w ciągu sezonu wegetacyjnego. Podraża to znacznie koszty ochrony, a efekt zabiegu nie zawsze jest dostatecznie wysoki. Aktualny wykaz środków ochrony roślin dopuszczonych do zwalczania agrofagów w ziemniaku podaje każdego roku Pawińska (2007). Wczesne niszczenie naci Z punktu widzenia zdrowotności sadzeniaków głównym celem tego zabiegu jest przerwanie wegetacji roślin i tym samym uniemożliwienie transportu wirusów z naci do bulw. Im nać wcześniej zostanie zniszczona, tym mniej wirusów przedostanie się do sadzeniaków. Efektywność zabiegu jest wyraźnie zależna od odporności odmian i strefy presji wirusów. Znacznie lepsze efekty uzyskuje się dla PVY niż PLRV oraz na odmianach podatnych na wirusy. W latach o wczesnym i intensywnym locie mszyc efekt niszczenia naci może być mały. Można to było zaobserwować na przykładzie 1989 roku, w którym loty mszyc rozpoczęły się bardzo wcześnie w całym kraju. Ich liczebność też była bardzo wysoka. Nawet na północy Polski obserwowano podwójne szerzenie się wirusów, co oznacza, że rośliny porażone pierwotnie we wczesnym terminie stały się jeszcze w tym samym roku źródłem wirusa dla mszyc. Efektem silnej presji wirusów była niespotykanie wysoka degradacja i dyskwalifikacja plantacji nasiennych ziemniaka w Polsce (łącznie około 40%). Porażenie bulw wyraźnie zwiększa się wraz z opóźnianiem terminu zabiegu (Gabriel 1982; Kurcinger 1999; Karafyllidis, Dararas 2001). Nać niszczymy również w celu zwiększenia udziału frakcji sadzeniakowej w plonie oraz zmniejszenia uszkodzeń mechanicznych bulw podczas zbioru, co z kolei poprawia ich trwałość przechowalniczą. Termin niszczenia jest warunkowany w pierwszym rzędzie wielkością i dojrzałością bulw, które muszą być na tyle duże i dojrzałe, aby po przechowaniu były przydatne jako materiał sadzeniakowy. Z ekonomicznego punktu widzenia niszczenie naci jest najbardziej opłacalne na odmianach o krótszym okresie wegetacji (od bardzo wczesnych do średnio wczesnych). Wówczas istnieje szansa na przeprowadzenie zabiegu w terminie dającym najlepsze efekty. W niektórych latach (chłodnych), zwłaszcza na północy Polski, może to być czas jeszcze przed szczytowym lotem mszyc lub wkrótce po nim. Aby zabieg był celowy, powinien być jednak wykonany nie później niż dni po szczytowym locie mszyc. Termin późniejszy będzie raczej nieefektywny, ponieważ wirusy z zakażonych wcześniej liści zdążą się przemieścić wraz z asymilatami do bulw. Z tego powodu niszczenie naci na odmianach o długim okresie wegetacji jest w zasadzie nieskuteczne i nie zmniejsza porażenia bulw wirusami. Efektywność zabiegu zwiększa się, jeżeli jest on wykonany dokładnie i właściwą metodą. Nać po zabiegu powinna zasychać szybko i w całości. Wystąpienie odrostów jest szkodliwe, ponieważ może spowodować wzrost porażenia bulw. Odrastające młode rośliny są zasiedlane przez mszyce, które dokonując ich inokulacji, mogą przenosić wirusy. Z trzech najbardziej popularnych metod niszczenia naci (chemiczna, mechaniczna i mechaniczno-chemiczna) najbardziej efektywna wydaje się metoda mechaniczno-chemiczna. Wskazują na to wyniki badań przeprowadzonych w Zakładzie Nasiennictwa i Ochrony Ziemniaka IHAR w Boninie (Wróbel 2001). Zabieg wykonujemy w dwóch etapach. W pierwszej kolejności niszczymy

11 11 (rozdrabniamy) nać, np. 2- lub 4- -rzędowym aktywnym rozdrabniaczem łęcin montowanym na ciągniku. Obracające się łapy (bijaki), dopasowane do kształtu redlin, niszczą nadziemne części roślin. Lepszy efekt pracy uzyskuje się, gdy redliny są prawidłowo wyprofilowane. Po tej czynności stosujemy zabieg chemiczny w celu zniszczenia pozostałych części roślin. Są to na ogół nie do końca zniszczone łodygi. Dobrym preparatem jest Reglone 200 SL, jedyny w Polsce środek dopuszczony do stosowania na plantacjach nasiennych ziemniaka. Wystarczy dawka o połowę mniejsza od zalecanej. Czas zasychania roślin po zabiegu wynosi dni (Wróbel 2005). Ta metoda dała wyraźnie lepsze wyniki w porównaniu z dwiema pozostałymi. Literatura 1. Gabriel W Rejony degeneracji ziemniaków w Polsce. IUNG Warszawa; 2. Gabriel W Uprawa ziemniaków na sadzeniaki. PWRiL Warszawa: 212 s.; 3. Jabłoński K Technologia uprawy ziemniaków jadalnych i przemysłowych. [W:] Produkcja ziemniaków. Pr. zbior. pod red. J. Chotkowskiego. Wyd. Wieś Jutra Warszawa: 154 s.; 4. Karafyllidis D., Dararas V Effect of date of haulm destruction on certain field parametres and on the degree of Vidal infections of the produced potato seed. Agric. Res. 24: 29; 5. Kostiw M Wpływ czasu trwania żeru nabycia i żeru inokulacyjnego na efektywność przenoszenia wirusów Y i M ziemniaka przez dwa gatunki mszyc (Myzus persicae (Sulz.) i Aphis nasturtii Kalt.). Ziemniak: 69-85; 6. Kurcinger W Krautminderung in Kartoffelbestanden. Kartoffelbau: 50 (6): ; 7. Pawińska M Środki do ochrony ziemniaka. (ulotka); 8. Turska E., Wróbel S Ograniczenie szerzenia się wirusa Y (PVY) ziemniaka przy użyciu oleju Sunspray 11 E. Prog. Plant Prot. 39 (2): ; 9. Turska E., Wróbel S Wpływ nawożenia azotem na porażenie wirusami nowych odmian ziemniaka. Prog. Plant Prot. 43(2): ; Wróbel S Efekt różnych sposobów niszczenia naci w ograniczaniu porażenia sadzeniaków ziemniaka wirusem Y. Prog. Plant Prot. 41 (2): ; Wróbel S Wpływ różnych metod niszczenia naci ziemniaka średnio wczesnych odmian ziemniaka na plantacjach nasiennych na tempo zasychania naci i plon bulw. Biul. IHAR 237/238: ; 10. Wróbel S Optymalizacja metod agrotechnicznych w ochronie ziemniaka przed PVY. Biul. IHAR 237/238: ; 11. Wróbel S., Turska E Wpływ nawożenia na porażenie sadzeniaków ziemniaka wirusami. Ziemn. Pol. 1: 29-32