Recenzja książki: Agata Stolarz, Dzielenie się pamięcią. Praktyka i teoria historii mówionej, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 2016, s.

Transkrypt

1 INSTYTUT EUROPY Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej Rok 15 (2017) Zeszyt 1 Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej (Yearbook of the Institute of East-Central Europe) Szczegóły publikacji oraz instrukcje dla autorów: ISSN Recenzja książki: Agata Stolarz, Dzielenie się pamięcią. Praktyka i teoria historii mówionej, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 2016, s. 334 Marta Kubiszyn a a Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ INSTITUTE OF EAST-CENTRAL EUROPE Opublikowany online: Sposób cytowania: M. Kubiszyn, Recenzja książki: Agata Stolarz, Dzielenie się pamięcią. Praktyka i teoria historii mówionej, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 2016, s. 334, Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej, 15 (2017), z. 1, s Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej ( Yearbook of the Institute of East-Central Europe ) jest kwartalnikiem. Poszczególne teksty bądź całe zeszyty publikowane są w języku polskim lub angielskim. Na liście czasopism punktowanych Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej uzyskał bardzo wysoki wynik 14 punktów. Jest również uwzględniony w bazach ICI Journals Master List, Central and Eastern European Online Library, BazEkon oraz ERIH PLUS.

2

3 Yearbook of the Institute of East-Central Europe, 2017, Vol. 15, No. 1 Marta Kubiszyn Recenzja książki: Agata Stolarz, Dzielenie się pamięcią. Praktyka i teoria historii mówionej, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 2016, s. 334 Na skutek rozwoju nowoczesnych technologii związanych z gromadzeniem, archiwizacją i udostępnianiem informacji współczesny historyk podejmujący problematykę związaną z historią najnowszą, interesujący się politycznymi, społecznymi i kulturowymi aspektami przeszłości ma coraz szersze możliwości, jeśli chodzi o odwoływanie się w badaniach nie tylko do źródeł pisanych i artefaktów, ale także do materiałów wizualnych i dźwiękowych, w tym do wywiadów ze świadkami historii. Wykorzystywanie ustnych opowieści uczestników wydarzeń w procesie konstruowania wiedzy o przeszłości jest znane w historiografii od początków jej dziejów, jednakże wiek XX przyniósł nowe procedury służące wywoływaniu tego rodzaju źródeł, metody ich opracowywania i interpretacji, a przede wszystkim nowe podejścia związane z prowadzeniem tego typu badań 1. W ciągu ostatnich 80 lat oral history jako względnie zunifikowana metoda i praktyka badawcza w naukach historycznych przeszła znaczącą ewolucję zarówno pod względem podejmowanej problematyki, jak i znaczenia przypisywanego tego typu projektom. Postępujący równolegle rozwój szeroko rozumianych badań biograficznych na gruncie nauk społecznych przyniósł zainteresowanie historią mówioną wśród reprezentantów różnych dy- 1 Zob. m.in. M. Fiternicka-Gorzko, Historia mówiona: od metody historycznej do interdyscyplinarnego podejścia badawczego, Opuscula Sociologica, 2012, nr 2, s

4 190 Recenzje scyplin. Coraz szerzej obecny jest także nurt badań z wykorzystaniem tej metody, w których nakładają się na siebie zagadnienia z obszaru historii, kultury i życia społecznego. Odwołuje się on do zagadnień związanych z wytwarzaniem rzeczywistości społecznej, a także z kulturowym konstruowaniem i funkcjonowaniem obrazów przeszłości. Projekty badawcze, w których gromadzono wywiady ze świadkami, były realizowane już w latach sześćdziesiątych XIX wieku, jednakże za pierwsze przedsięwzięcie oral history uznaje się projekt zainicjowany przez amerykańskiego dziennikarza i historyka Allana Nevinsa. We wstępie do książki The Gateway to History, wydanej w 1938 roku, postulował on utworzenie instytucji zajmującej się zbieraniem relacji Amerykanów, których życie miało szczególne znaczenie dla dziejów kraju. W 1948 roku rozpoczął realizację projektu oral history na Uniwersytecie Columbia w Nowym Jorku, skupiając się na rejestrowaniu historii życia przedstawicieli amerykańskich elit społecznych i politycznych. Od końca lat czterdziestych do połowy lat sześćdziesiątych XX wieku, m.in. dzięki stopniowemu upowszechnianiu się urządzeń do rejestracji dźwięku, w Stanach Zjednoczonych realizowano wiele projektów oral history, odnoszących się przede wszystkim do zagadnień dotyczących władzy i działalności kolejnych prezydentów. W tym okresie znaczna część historyków nie uznawała wywiadów i relacji za pełnoprawne źródła do badań nad przeszłością, wskazując na ich względną wartość, jeśli chodzi o przekaz prawdy historycznej, i podkreślając znaczenie oral history przede wszystkim jako narzędzia pomocnego w badaniach biograficznych. Jak wskazuje m.in. Magdalena Fiternicka-Gorzko, oral history uprawiana była wówczas jako praktyka archiwistyczna, zaś wywiady traktowane jak dzienniki, pamiętniki czy listy pełniły rolę świadectw pomocniczych. Gromadzone dane miały uzupełniać luki w źródłach pisanych, a relacje transkrybowane i redagowane były tak, aby usuwać z nich informacje kontrowersyjne czy zniesławiające 2. Dopiero w drugiej połowie lat sześćdziesiątych, m.in. pod wpływem idei kontrkultury, zmienił się sposób postrzegania znaczenia wywiadów jako źródeł historycznych. Zaczęto wówczas 2 Tamże, s. 8.

5 Recenzje 191 także realizować projekty badawcze odnoszące się do życia wykluczonych i mniejszościowych grup społecznych. W Europie, a w szczególności w Wielkiej Brytanii, oral history rozwijała się jako praktyka badawcza podejmowana przez historyków powiązanych z ruchem Nowej Lewicy, inspirujących się myślą marksistowską i tradycją angielskiej historiografii. Wypracowany na tym gruncie model oral history, związany z rozwojem badań zorientowanych kulturowo i społecznie, ukierunkowany był na poszukiwanie sposobów łączenia kwestii historycznych z zagadnieniami dotyczącymi władzy i podmiotowości. Przyjmowano, że wszelka praktyka historyczna służy realizacji celów społecznych, na skutek czego przeszłość zachowywana jest w formie mającej służyć legitymizacji i usprawiedliwianiu polityki oraz kreowaniu symboli i mitów związanych z określonym obrazem przeszłości. Ze względu na miejsce i społeczną rolę historiografii, a także z uwagi na charakter źródeł wykorzystywanych przez akademickich historyków reprezentuje ona punkt widzenia klas rządzących, lekceważąc perspektywę zwykłych ludzi i sferę codziennego życia 3. Odwołanie się do źródeł oral history związane było w tym ujęciu z przełamywaniem dominacji upolitycznionego punktu widzenia przeszłości i wiązało się z koniecznością nabywania przez historyków kompetencji związanych z prowadzeniem badań terenowych oraz podejmowaniem nowych tematów i zgłębianiem pomijanych dotąd obszarów. Koniec lat siedemdziesiątych i lata osiemdziesiąte to okres kształtowania się nowych sposobów praktykowania oral history i metod analizy zgromadzonych materiałów. Jak podkreśla Marta Kurkowska- -Budzan, w swoich początkach oral history sytuowała się na gruncie historiografii modernistycznej, zaś koncepcja uprawiania nauki wyrażana hasłami history from below czy give voice to the voiceless odnosiła się do przedmiotu badań, nie zaś do perspektywy oglądu społeczno- -historycznej rzeczywistości. Próby dostosowania metodologii historii mówionej do badań prowadzonych w paradygmacie normatywnym nie przyniosły oczekiwanych rezultatów, odsłaniając metodologiczną nieprzystawalność oral history do wymogów modernistycznej historiografii i dopiero historiografia ponowoczesna wyznaczyła dla niej nowe 3 Tamże, s. 9.

6 192 Recenzje perspektywy teoretyczne 4. Przemiany zachodzące w ramach metodologii historii mówionej wpisywały się w szersze przemiany w obrębie humanistyki i nauk społecznych, związane z kwestionowaniem paradygmatu pozytywistycznego uprawiania nauki i przewartościowaniem ujęcia, w którym przeszłość jest postrzegana jako zbiór faktów, a ich odkrywanie i opisywanie stanowi cel historiografii. W nowym ujęciu oral history ujmowana była nie jako uzupełniające źródło historyczne, ale jako historia reprezentowana w ustnej narracji, tworzonej w dialogu pomiędzy świadkiem a badaczem 5. Zacieranie granic pomiędzy naukami społecznymi i humanistycznymi przyniosło nowe podejście do oral history, odwołujące się do źródeł mówionych jako materiałów, które dając dostęp do informacji o przeszłości, są jednocześnie narzędziem pozwalającym na poznawanie doświadczenia uczestników wydarzeń. Ujęcie to przyniosło nowe pytania i problemy badawcze, odnoszące się m.in. do zjawisk z obszaru jednostkowej i zbiorowej (społecznej, kulturowej) pamięci, stanowiących ważny obszar współczesnej humanistyki. Podejście, w którym oral history postrzegana jest jako narzędzie służące badaniu procesu kształtowania się narracji historycznych, tego, w jaki sposób przeszłość włączana jest w teraźniejszość w ramach nadawania przez jednostki sensu własnemu życiu, a także poznawania symboli, wyobrażeń, znaczeń i interpretacji związanych z przeszłością danej grupy, dominowało w oral history od lat dziewięćdziesiątych. Równolegle w obszarze badań związanych z historią mówioną podejmowane były także rozważania nad zjawiskiem oralności oraz specyfiką wywiadów ze świadkami historii jako narracji konwersacyjnych, aktywnie współkonstruowanych przez historyka w procesie dialogu z uczestnikami wydarzeń 6. Tego rodzaju zorientowane kulturowo badania nad przeszłością z wykorzystaniem oral history, odwołujące się do dorobku współczesnej socjologii, antropologii oraz etnografii i pozwalające na rozwijanie interdyscyplinarnego podejścia do historiografii, w ramach którego podejmowane mogą być zagadnienia związane z rekonstru- 4 Za: M. Kurkowska-Budzan, Historia zwykłych ludzi. Współczesna angielska historiografia dziejów społecznych, Kraków 2003, s. 178, Za: Taż, Antykomunistyczne podziemie zbrojne na Białostocczyźnie. Analiza współczesnej symbolizacji przeszłości, Kraków 2009, s M. Fiternicka-Gorzko, dz. cyt., s i n.

7 Recenzje 193 owaniem poglądów i postaw, wartości, symboli i mitów społecznych, stały się przedmiotem rozważań w książce Agaty Stolarz pt. Dzielenie się pamięcią. Praktyka i teoria historii mówionej, wydanej w 2016 roku przez Instytut Europy Środkowo-Wschodniej. Zagadnienia dotyczące oral history tworzą tu wielowarstwową przestrzeń, w ramach której spotykają się różne perspektywy i podejścia wyodrębnione i uporządkowane przez Autorkę w kontekście prowadzonych przez nią analiz dotyczących założeń teoretycznych i metodologicznych współczesnej historii mówionej. Pomimo złożonego, interdyscyplinarnego charakteru problematyki poruszanej w monografii praca ma czytelny, spójny układ ogniskujący się wokół kilku głównych obszarów zagadnień. Rozważaniom dotyczącym przeobrażeń metodologii badań historycznych zachodzących pod wpływem zainteresowania indywidualną i zbiorową pamięcią towarzyszy podjęcie kwestii związanych z perspektywą doświadczania historii przez jednostki i grupy oraz refleksją nad procesem konstruowania narracji historycznych w kontekście uwarunkowań społecznych i kulturowych czy obrazem świata narratorów tworzonym i wyrażanym z wykorzystaniem określonych schematów i kategorii. Dokonując na wstępie rozróżnień pojęciowych, Autorka definiuje historię mówioną jako metodę badawczą (tj. poddaną określonej dyscyplinie, rejestrowaną i archiwizowaną rozmowę dotyczącą wydarzeń z przeszłości, których rozmówca doświadczył), zaś odnosząc się do wywiadów powstałych jako efekt tej rozmowy, posługuje się terminem historie opowiadane. Pojęcie to, zaproponowane przez Martę Kurkowską-Budzan w bardziej ogólnym znaczeniu, tożsamym z anglojęzycznym terminem oral history, oznaczającym metodę badawczą i odrębną gałąź historiografii 7, w recenzowanej monografii odnosi się do opowieści świadków, tj. do werbalnych artykulacji biograficznych doświadczeń narratorów. Choć intencją Autorki było zapewne dążenie do uporządkowania istniejących pojęć, tj. wprowadzenie czytelnego rozróżnienia pomiędzy terminem określającym metodę badawczą i terminem odnoszącym się do wywołanych źródeł, i choć zastosowanie powyższego ujęcia w monografii wydaje się zasadne, można zastanowić się, czy wykorzystanie pojęcia historia opowiadana, obecnego 7 M. Kurkowska-Budzan, Antykomunistyczne podziemie zbrojne, s. 32.

8 194 Recenzje już w literaturze przedmiotu w innym znaczeniu, nie przyczyni się do pogłębienia niejasności terminologicznych. W kolejnych pięciu rozdziałach recenzowanej monografii Autorka konsekwentnie rozwija rozważania dotyczące określonego modelu uprawiania oral history. Model ten kształtowany jest w odniesieniu do trzech powiązanych ze sobą założeń, przenikających się zarówno na płaszczyźnie teorii, jak i praktyki historii mówionej. Pierwsze założenie związane jest z postrzeganiem oral history jako sytuacji wymiany dokonującej się w procesie dialogu między świadkiem historii (narratorem) a badaczem (historykiem). Znajdujące odzwierciedlenie w tytule rozprawy ujmowanie historii mówionej jako procesu dzielenia się pamięcią i tożsamością 8 obejmuje tym samym nie tylko gromadzenie przez historyka informacji o przeszłości, ale także proces pogłębiania w ramach prowadzonych badań świadomości metodologicznej i autorefleksji. Drugi istotny dla prowadzonych rozważań aksjomat łączy wywoływanie źródeł mówionych z ich późniejszą interpretacją przez historyka, obejmując nie tylko stosowanie określonych procedur związanych z nagrywaniem relacji, ale także proces konstruowania na ich podstawie narracji o przeszłości. Trzecim ważnym założeniem, wynikającym niejako z poprzedniego, jest przyjmowane przez Autorkę podmiotowe postrzeganie historii mówionej, za którym stoi nie tylko określone podejście metodologiczne do wywołanych źródeł, ale też pewien model relacji, jakie powinny łączyć historyka oraz narratora, i które wyznaczają ramy pracy interpretacyjnej na dalszych etapach postępowania badawczego. Budowanie kontaktu historyka z narratorem na zasadach typowych dla tworzenia relacji międzyludzkich opartych na wzajemności i zaufaniu może skutkować zmianą perspektywy badacza, który empatycznie wsłuchując się w opowieść narratora i podejmując próbę zrozumienia istoty jego doświadczenia, może przenosić uwagę z dyskursu opartego na faktach na samą osobę świadka oraz jego opowieść. Konsekwencją przyjęcia przez Agatę Stolarz takiego podejścia jest m.in. namysł nad etycznym 8 Jak wyjaśnia Autorka we wstępie, tytuł monografii nawiązuje do projektu Popularyzacja współdziałania w kulturze, realizowanego w Poznaniu w listopadzie 2011 roku przez Fundację SPOT oraz Instytut Socjologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, zob. s. 12; zob. też A. Stolarz, Podróż do Mezeritch. O doświadczeniu historii mówionej, Wrocławski Rocznik Historii Mówionej, R. IV, 2014, s. 84.

9 Recenzje 195 wymiarem pracy badacza, związany z szacunkiem do narratora, uznaniem jego prawa do prywatności i ochrony tożsamości oraz stawianiem granic, jeśli chodzi o wykorzystywanie biografii jako materiału do badań. Podjęcie tych zagadnień w monografii wydaje się istotne m.in. dlatego, że choć kwestie dotyczące wpływu źródeł typu oral history na doświadczenie badaczy są opracowane w odniesieniu do takich nauk jak antropologia czy socjologia, problemy te nie znalazły dotychczas szerszego omówienia w kontekście badań historycznych 9. Wielowarstwowa i wielowątkowa struktura pracy odzwierciedla złożony charakter poruszanej problematyki. W kolejnych rozdziałach książki Autorka podejmuje rozważania dotyczące poszczególnych zagadnień, przywołując koncepcje teoretyczne tworzone przez europejskich i amerykańskich badaczy oraz opisy różnego rodzaju projektów oral history. Wychodząc od problematyki pamięci poprzez kwestie dotyczące historii mówionej jako metody badawczej i zagadnienia odnoszące się do przedmiotu przekazu historii mówionej, tj. do historii opowiadanych, Autorka omawia rolę i znaczenie wywiadów ze świadkami we współczesnych studiach nad pamięcią i w historiografii, kończąc podjęciem zagadnień praktycznych związanych z wykorzystaniem relacji w publikacjach, działaniach artystycznych i projektach edukacyjnych. W toku wywodu Autorka konsekwentnie powraca do postawionych na wstępie pytań i problemów badawczych, ukazując je w coraz to nowej perspektywie, stopniowo rozszerzając kontekst i pogłębiając zakres prowadzonych analiz. Podjęte w pierwszym rozdziale rozważania odnoszące się do szerokiego spektrum zagadnień związanych z pamięcią jednostkową, zbiorową i postpamięcią przedstawiane są w kontekście działania mechanizmów pamięci oraz uwarunkowań procesu konstruowania wspomnień. Stanowiąca bezpośredni przedmiot zainteresowania oral history pamięć autobiograficzna wyrażana w formie językowej narracji omawiana jest przez Agatę Stolarz w odniesieniu do różnych ujęć teoretycznych, podejść badawczych i koncepcji rozwijanych na gruncie poszczególnych dyscyplin oraz w ujęciu historycznym, co z jednej strony odsłania przed czytelnikiem złożony charakter poruszanej 9 Zob. A. Stolarz, dz. cyt., s

10 196 Recenzje problematyki, z drugiej zaś ujawnia szeroki zakres podjętych przez Autorkę poszukiwań badawczych. Wskazując na ambiwalentny charakter historii opowiadanych jako źródeł historycznych, Agata Stolarz podkreśla, że analiza i wykorzystanie wywiadów jako materiałów do badań nad przeszłością muszą uwzględniać element teraźniejszości, kontekst kulturowy i odniesienia do biografii świadka, a tym samym odwoływać się raczej do kategorii psychologicznej niż historycznej prawdy. Ujęcie to, spopularyzowane przez takich badaczy jak m.in. Alessandro Portelli czy Luisa Passerini, zakłada, że zasadniczą wartością poznawczą wspomnień jest ich subiektywny charakter, dzięki czemu możliwe jest traktowanie historii opowiadanych jako źródeł, dzięki którym można szukać odpowiedzi na pytania o to, dlaczego narrator przedstawia rzeczywistość historyczną w taki, a nie inny sposób, a jednocześnie wykorzystanie ich do badań zjawisk kulturowych, tj. tego, co w pamięci o doświadczeniu jednostki jest intersubiektywne, zbiorowe i uwarunkowane kulturowo. Uznanie tego rodzaju dwoistego charakteru poznawczego historii opowiadanych stanowi dla Autorki punkt wyjścia do podjętych w rozdziale drugim rozważań dotyczących historii mówionej jako metody badawczej. Omawiając różne modele projektów o charakterze oral history i analizując rolę historyka oraz podkreślając sytuacyjny i performatywny charakter tego rodzaju badań, Autorka dowodzi, iż uczestnictwo badacza w procesie powstawania źródła stanowi o wyjątkowości oral history i jest jej konstytutywną cechą, pozwalającą odróżniać historie opowiadane od innych źródeł narracyjnych. Podjęcie tych zagadnień stanowi dla Autorki punkt wyjścia do rozwijania refleksji dotyczącej metody biograficznej oraz jej obecności w naukach humanistycznych i społecznych. Przywołując perspektywę etnosocjologiczną zaproponowaną przez Daniela Bertaux, łączącą elementy socjologii interpretatywnej i antropologii, tworzącą ramy dla badań empirycznych opartych na studiach przypadku, Autorka odnosi ją do badań historycznych. Dowodzi ona, że podejście tego rodzaju pozwala na analizowanie zjawisk z przeszłości w mikroskali oraz prowadzenie pogłębionych analiz wydarzeń, co zbliża historię do nauk społecznych, zarówno na poziomie teorii, jak i praktyki badawczej. W tej części pracy Autorka, odwołując się do różnych koncepcji i modeli obecnych w literaturze przedmiotu i stosowanych w praktyce badawczej, omawia także w sposób bardziej szczegółowy zagadnienia dotyczą-

11 Recenzje 197 ce wywiadu narracyjnego. Dużą część rozdziału zajmują rozważania dotyczące roli historyka-badacza w wytwarzaniu źródeł oraz znaczenia tego procesu dla całokształtu poznania historycznego. Odwołując się do prac Elizabeth Tonkin, wprowadza ona w odniesieniu do oral history rozumianej jako proces opowiadania i słuchania opowieści kategorię performansu, stosowaną od końca lat osiemdziesiątych m.in. w badaniach procesów komunikacji. Postrzeganie historii mówionej jako sytuacji wymiany, z uwzględnieniem kwestii współautorstwa relacji powstającej w warunkach dialogu pomiędzy historykiem i narratorem oraz problematyki podmiotowego podejścia do świadków historii, pozwala zdaniem Agaty Stolarz ujmować schemat postępowania badawczego w historii mówionej jako bliski założeniom badania w działaniu, gdzie wiedzę gromadzi się we współpracy z określonymi osobami czy grupami celem zmiany ich położenia. Idąc dalej tym tropem i przyjmując założenie, że wiedza i zmiana społeczna są współzależne, Autorka wpisuje badania z wykorzystaniem oral history w zakres humanistyki zaangażowanej. Tym samym przyznaje historii mówionej funkcję narzędzia zmiany społecznej, dzięki któremu poprzez nagrywanie i upublicznianie wywiadów z przedstawicielami określonych grup możliwe jest przekształcanie sposobów myślenia i postrzegania pewnych kwestii. Rozważania podjęte w rozdziale drugim prowadzą Autorkę do wniosku, iż historie opowiadane należy uznać za odrębną, samodzielną kategorię źródeł historycznych, które wyróżnia m.in. bezpośredni udział historyka w procesie ich powstawania. Zagadnienia te rozwijane są w rozdziale trzecim, poświęconym historiom opowiadanym jako materiałom odnoszącym się do przeszłości i jako osobistym świadectwom. Dążąc do kategoryzacji wywiadów oral history i porównania ich z innymi źródłami odwołującymi się do pamięci autobiograficznej, Autorka podejmuje tu kwestie związane ze strukturą historii opowiadanej jako mówionej narracji autobiograficznej. Przywołując fragmenty opowieści osób uczestniczących w powstaniu warszawskim, analizuje proces ustalania tożsamości narracyjnej, podejmuje także kwestie dotyczące schematów oraz wzorców kulturowych, według których opowieści autobiograficzne są kształtowane. Autorka zwraca uwagę, że część badaczy, odwołując się do ustaleń psychologii społecznej, skłonna jest sprowadzać opowieści o indywidualnym doświadczeniu do dyskursów kulturowych, których analiza koncentru-

12 198 Recenzje je się na zagadnieniach dotyczących sposobów przedstawiania przez narratorów określonych wydarzeń. W ujęciu tym relacja świadka jest przede wszystkim wytworem teraźniejszości, dającym wiedzę nie tyle o wydarzeniach z przeszłości, co przede wszystkim o konwencjach, schematach i wzorach narracyjnych. Autorka, podobnie jak znaczna część teoretyków oral history, odrzuca jednak tego rodzaju redukcjonistyczne podejście, postulując dążenie do odkrywania w wypowiedziach świadków ich wewnętrznego świata, odczytywania znaczeń, jakie nadają oni własnym doświadczeniom, a także odkrywania mitów i wyobrażeń współtworzących narracyjny obraz świata. W dalszej części wywodu Autorka, rozwijając wątki zasygnalizowane w rozdziale drugim, podejmuje rozważania nad narracją i gatunkowością historii opowiadanych. Nawiązując do ustaleń Paula Thompsona i Mary Chamberlain, dowodzi, że ze względu na cel i sposób, w jaki powstają, a także z uwagi na ustną formę oraz na fakt, iż są one podobnie jak inne rodzaje przekazu obarczone określonymi konwencjami gatunkowymi i językowymi, należy je uznać za odrębny gatunek narracji autobiograficznych, różny od pisemnej autobiografii, dziennika czy pamiętnika. Wychodząc z założenia, że struktura historii opowiadanych kształtowana jest z perspektywy narratora powołanego przez badacza na świadka wydarzeń historycznych, Autorka wskazuje, że choć wywiad jest mówionym świadectwem, którego tematem jest doświadczenie jednostki, to w przeciwieństwie do innych form wypowiedzi autobiograficznych dominuje w nim opowieść dotycząca świata zewnętrznego oraz dążenie do przekazania informacji o przeszłości, podczas gdy osoba narratora pozostaje na drugim planie. Odwołując się do prac znanego badacza oralności Waltera J. Onga i analizując specyfikę wypowiedzi mówionej, Agata Stolarz powraca tu ponownie do rozważań nad performatywnością sytuacji nagrywania wywiadu oraz do zagadnień związanych z transkrybowaniem, archiwizowaniem, digitalizowaniem i upowszechnianiem wywiadów. W tym kontekście omawia m.in. wybrane archiwa oral history na świecie i w Polsce, rozważając w perspektywie historycznej, społecznej i politycznej specyfikę podejścia do tych zagadnień w różnych krajach. W rozdziale czwartym Autorka podejmuje rozważania nad rolą i znaczeniem wywiadów ze świadkami historii w historiografii, z uwzględnieniem historii społecznej, mikrohistorii oraz historii codzienności, przedstawiając wkład oral history w rozwój metodologii

13 Recenzje 199 nauk historycznych oraz studiów nad pamięcią. Ukazując różne podejścia do powadzenia badań z wykorzystaniem wywiadów, przedstawia m.in. włoskie i niemieckie doświadczenia w tym obszarze, dotychczas jedynie w niewielkim stopniu prezentowane w polskojęzycznej literaturze przedmiotu. Odwołując się do wybranych monografii i artykułów, Autorka śledzi różne modele interpretacji wywiadów oraz podejścia badawcze wypracowane na gruncie teoretycznym w różnych krajach i różnych okresach historycznych. Ujmując oral history jako narzędzie służące badaniu życia zwykłych ludzi i wychodząc od postrzegania historii opowiadanych jako źródeł dających dostęp do wiedzy, w jaki sposób jednostki pamiętają i opowiadają o swoich doświadczeniach, bardziej szczegółowo omawia tradycje tzw. włoskiej szkoły historii mówionej, związanej m.in. ze studiami nad pamięcią dotyczącą okresu faszyzmu i ruchu Sessantotto. Omawiając prace Luisy Passerini i Alessandro Portellego, w których analiza źródeł mówionych nie była ukierunkowana na rekonstruowanie wydarzeń, ale na badanie doświadczenia jednostek uwikłanych w wydarzenia zachodzące w sferze publicznej, Autorka ukazuje, w jaki sposób tego rodzaju badania przyczyniły się do zmiany podejścia wobec oral history i wpłynęły na przekształcanie jej metodologii w latach osiemdziesiątych. W ostatnim, piątym rozdziale zawarte zostały odniesienia do historii stosowanej, tj. do publikacji i działań artystycznych czy edukacyjnych realizowanych w oparciu o historie opowiadane i mających na celu popularyzację wiedzy historycznej. Autorka przedstawia tu w ujęciu chronologicznym i problemowym instytucje zajmujące się historią mówioną w różnych krajach i omawia poszczególne projekty realizowane w tym obszarze, z uwzględnieniem określonych założeń programowych. Poszukując przyczyn, dla których oral history była przez lata lekceważona przez niektóre środowiska akademickie, omawia kwestie dotyczące potrzeby współpracy instytucji realizujących tego typu projekty z uniwersytetami. Podejmowane w monografii zagadnienia dotyczące praktyki i teorii historii mówionej odzwierciedlają szerokie zainteresowania Autorki, dążącej podobnie jak wielu innych badaczy do wypracowania rozwiązań praktycznych związanych z gromadzeniem, opracowywaniem oraz interpretowaniem wywiadów, jak też poszukującej odpowiedzi na pytania odnoszące się do zagadnień teoretycznych. Choć książka nie ma jak zastrzega sama Autorka prekursorskich czy rewolu-

14 200 Recenzje cyjnych ambicji, odzwierciedla rozległą wiedzę, głęboką znajomość tekstów teoretycznych czołowych badaczy światowych oraz praktyczne doświadczenia Autorki związane z realizacją projektów oral history 10. Zbierając i porządkując w układzie problemowym i po części chronologicznym ustalenia dotyczące oral history, Autorka podejmuje próbę skonstruowania własnego modelu historii mówionej, dążąc do formułowania pewnych ogólnych sądów. Łącząc rozważania teoretyczne z praktyką i odwołując się do akademickich oraz pozaakademickich projektów, podejmuje kwestie zastosowania wywiadów w historiografii i w studiach nad pamięcią, co stanowi znaczący walor publikacji. Na poziomie ustaleń teoretycznych Autorka przyjmuje perspektywę, w której wychodzi poza postrzeganie historii mówionej w kategoriach narzędzia walki z wykluczeniem czy formy uprawiania badań ukierunkowanych na zagadnienia dotyczące marginalizowanych grup, ujmując oral history szerzej tj. w odniesieniu do historiografii, której przedmiotem zainteresowania jest doświadczenie zwykłych ludzi. Uznając historię mówioną za komplementarną metodę badawczą, Autorka zrównuje jej wartość z innymi rodzajami podejść do badań nad przeszłością, jednocześnie jednak dokonując pogłębionej analizy i charakterystyki historii opowiadanych dowodzi ich specyfiki i odrębności względem innych źródeł odwołujących się do zasobów pamięci autobiograficznej. Sytuacja nagrywania relacji ujmowana jako spotkanie będące formą wymiany i dzielenia się pamięcią jest przez Autorkę przedstawiana jako istotny w sensie metodologicznym aspekt tworzenia źródła historycznego, wpływający w sposób znaczący na proces interpretacji pozyskanych materiałów. Odrzucając stawiane przez niektórych badaczy postulaty uczynienia z oral history odrębnej dyscypliny akademickiej, Autorka skłania się ku rozwijaniu interdyscyplinarnych badań z wykorzystaniem historii mówionej i postuluje wypracowanie metodologii, która mogłaby być stosowana w różnych dziedzinach humanistyki, wskazując jednocześnie na konieczność zacieśniania współpracy pomiędzy uniwersytetami a publicznymi i pozarządowymi instytucjami zajmującymi się oral history. 10 Zob.: Taż, dz. cyt., s ; taż, Historia mówiona w warsztacie historyka mentalności, Pamięć i Sprawiedliwość, 2012, nr 11/2 (20), s

15 Recenzje 201 Ze względu na obszerny zakres i złożony charakter podejmowanej problematyki, a także z uwagi na dążenie do odniesienia się do wielu różnych koncepcji teoretycznych niektóre zagadnienia zostały w monografii potraktowane nieco zbyt pobieżnie. Autorka przywołuje jednakże znaczną liczbę pozycji bibliograficznych w języku polskim, angielskim, niemieckim i włoskim, co stanowi znaczący walor publikacji, z jednej strony ujawniając erudycję i wrażliwość Autorki, z drugiej zaś odsłaniając przyjęte przez nią złożone, wieloperspektywiczne podejście do rozważań dotyczących nie tylko samej oral history, ale też szerokiego zakresu zagadnień metodologicznych z obszaru współczesnych badań historycznych i refleksji nad pamięcią. Jak deklaruje Autorka we wstępie, celem rozprawy jest nie tylko przedstawienie historii mówionej jako metody wykorzystywanej w badaniach nad przeszłością oraz jej obecności w studiach nad pamięcią i w historiografii, ale także dążenie do ukazania głównych kierunków dawnej oraz współczesnej refleksji teoretycznej w tym obszarze. Ze względu na specyfikę problematyki oraz fakt, iż różnego rodzaju projekty odwołujące się do oral history realizowane są nie tylko na gruncie akademickim, ale także w obszarze oddolnych, instytucjonalnych, nieakademickich inicjatyw społecznych, przyjęte przez Autorkę teoretyczno-praktyczne podejście stanowi jak się wydaje znaczącą wartość publikacji.