Systemy wyborcze państw UE System polityczny demokracji liberalnej na przykładzie funkcjonowania III RP dr Michał Urbańczyk

Transkrypt

1 1.2 Wprowadzenie. Systemy wyborcze państw UE Podstawy prawne ustroju RP są zawarte w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 IV 1997, zatwierdzonej w referendum 25 V 1997 i obowiązującej od 17 X 1997; jej uchwalenie było poprzedzone długim okresem przejściowym, w którym początkowo (IV X 1992) obowiązywały częściowo znowelizowane postanowienia Konstytucji z 22 VII 1952, a następnie (X 1992 X 1997) Mała Konstytucja uchwalona 17 X 1992 oraz pozostawione przez nią w mocy postanowienia Konstytucji z Uchwalenie nowej konstytucji nastąpiło w wyniku kompromisu SLD, PSL, Unii Wolności i UP, jej treści aksjologiczne stanowią wypadkową koncepcji lansowanych przez te ugrupowania, a jej ujęcie jest dostosowane do wzorów rozwiniętych państw demokratycznych. Konstytucyjne zasady ustroju odzwierciedlają wartości i tradycje typowe dla państw naszego kręgu kultury prawnej, np. zasady: suwerenności narodu, suwerenności i niepodległości państwa, demokracji państwa prawnego, pluralizmu politycznego i wolności działania partii politycznych, podziału władz, przyrodzonej godności człowieka wyznaczającej system praw i wolności jednostki. Konstytucyjne prawa i wolności nawiązują do rozwiązań przyjętych w demokracjach zach., a także w Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Prawa i wolności przysługują w zasadzie każdemu, niektóre z nich jednak są zastrzeżone tylko dla obywateli RP; ich treść (ujęta w 3 kategorie: prawa i wolności osobiste, prawa i wolności polityczne oraz wolności i prawa ekonomiczne) osnuta jest wokół 3 głównych idei: przyrodzonej i niezbywalnej godności człowieka (art. 30 K.); wolności człowieka, rozumianej jako swoboda czynienia wszystkiego, czego prawo nie zakazuje, jeżeli nie koliduje to z prawami lub wolnościami innych osób (art. 31); równości, oznaczającej zakaz dyskryminacji (Art. 32 K.). Ograniczenia w korzystaniu z praw i wolności mogą być ustanowione tylko w drodze ustawy i w zakresie koniecznym w celu ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej albo wolności i praw innych osób, muszą pozostawiać w proporcji do rangi interesu, którego ochronie mają służyć (art. 31 K.). Ochrona praw i wolności należy do władzy sądowniczej, główną rolę odgrywa Trybunał Konstytucyjny; szczególnymi instrumentami są: skarga konstytucyjna (art. 79 K.), 1

2 2-instancyjność procedur sądowych (art. 176 K.) oraz możność zwrócenia się do rzecznika praw obywatelskich. System konstytucyjnych organów państwa jest oparty na zasadzie podziału władz, który nakazuje wyodrębnienie organów ustawodawczych, wykonawczych i sądowniczych, zapewnienie niezależności i odrębności kompetencyjnej sądom i trybunałom, oparcie relacji między organami ustawodawczymi (egzekutywą) na mechanizmie wzajemnie hamujących się powiązań. W Polsce przyjęto parlamentarno-gabinetową wersję tego mechanizmu, ale uzupełniano ją pewnymi rozwiązaniami mającymi chronić rząd, gdy parlament nie będzie zdolny do utworzenia stabilnej większości (tzw. system parlamentaryzmu zracjonalizowanego). Charakterystyka wybranych organów państwowych RP. II Władza ustawodawcza Sejm i senat Organami władzy ustawodawczej są sejm (460 posłów) i senat (100 senatorów), wyjątkowo (np. w celu pociągnięcia prezydenta do odpowiedzialności konstytucyjnej) obradują one wspólnie, tworząc Zgromadzenie Narodowe (art. 114 K.); kadencja trwa 4 lata i biegnie do dnia poprzedzającego pierwsze posiedzenie nowo wybranego sejmu. Sejm może skrócić swoją kadencję uchwałą podjętą większością co najmniej 2/3 głosów ustawowej liczby posłów (SKRÓCENIE KADENCJI). Prezydent Rzeczypospolitej, po zasięgnięciu opinii Marszałka Sejmu i Marszałka Senatu, może w przypadkach określonych w Konstytucji (w razie niezdolności sejmu do wyłonienia rządu bądź uchwalenia budżetu) zarządzić skrócenie kadencji Sejmu. Wraz ze skróceniem kadencji Sejmu skrócona zostaje również kadencja Senatu. Prezydent Rzeczypospolitej, zarządzając skrócenie kadencji Sejmu, zarządza jednocześnie wybory. Skrócenie kadencji Sejmu oznacza jednoczesne skrócenie kadencji Senatu. Sejm i senat funkcjonują na zasadzie permanencji (w każdym czasie mogą być zwoływane posiedzenia i podejmowane uchwały). Ugrupowania polityczne reprezentowane w 2

3 sejmie tworzą kluby i koła; funkcjonowanie obu izb opiera się na wyznaczanej wynikami wyborów parlamentarnych odrębności większości (popierającej rząd) i opozycji. Sejm uchwala ustawy, sprawuje kontrolę nad działalnością rządu i egzekwuje jego odpowiedzialność, powołuje (wybiera) większość pozostałych organów konstytucyjnych państwa; kompetencje senatu koncentrują się na udziale w funkcji ustawodawczej. Kwestia ścieżki legislacyjnej omówiona była na poprzednich zajeciach. Sejm uczestniczy w procesie tworzenia rządu i może wyrazić rządowi bądź poszczególnym ministrom wotum nieufności; sprawuje kontrolę nad działalnością rządu i podległych mu organów; instrumentami tej kontroli są m.in. interpelacje i zapytania poselskie, komisje śledcze oraz udzielanie absolutorium. Organami Sejmu RP są: Marszałek Sejmu RP Prezydium Sejmu Konwent Seniorów Komisje Sejmowe 2.2 Marszałek Sejmu Art. 10 uchwały Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 lipca 1992 r. (REGULAMIN SEJMU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ) mówi m.in., iż Marszałek Sejmu: stoi na straży praw i godności Sejmu, reprezentuje Sejm, zwołuje posiedzenia Sejmu, przewodniczy obradom Sejmu, czuwa nad tokiem i terminowością prac Sejmu i jego organów, kieruje pracami Prezydium Sejmu i przewodniczy jego obradom, zwołuje Konwent Seniorów i przewodniczy jego obradom, nadaje bieg inicjatywom ustawodawczym i uchwałodawczym oraz wnioskom organów państwa skierowanym do Sejmu, po zasięgnięciu opinii Prezydium Sejmu. 2.3 Prezydium Sejmu Prezydium Sejmu tworzą Marszałek i wicemarszałkowie (art. 11 R.). 3

4 Art. 12 Systemy wyborcze państw UE Zadania prezydium wskazuje art. 12 R. : 1. ustala plan prac Sejmu, po zasięgnięciu opinii Konwentu Seniorów, 2. ustala tak zwane tygodnie posiedzeń z wyprzedzeniem co najmniej 3-miesięcznym, 3. dokonuje wykładni Regulaminu Sejmu, po zasięgnięciu opinii Komisji Regulaminowej i Spraw Poselskich, 4. opiniuje sprawy wniesione przez Marszałka Sejmu, 5. organizuje współpracę między komisjami sejmowymi i koordynuje ich działania, 2.4 Konwent Seniorów (art R.) Konwent Seniorów jest organem zapewniającym współdziałanie klubów w sprawach związanych z działalnością i tokiem prac Sejmu. W skład Konwentu Seniorów wchodzą: Marszałek, wicemarszałkowie, przewodniczący lub wiceprzewodniczący klubów oraz przedstawiciele porozumień, o których mowa w art. 8 ust. 5, a także klubów parlamentarnych, jeśli reprezentują co najmniej 15 posłów oraz kół parlamentarnych reprezentujących w dniu rozpoczęcia kadencji Sejmu osobną listę wyborczą. Konwent Seniorów opiniuje w szczególności: 1. projekty planów prac Sejmu, 2. projekty porządku dziennego poszczególnych posiedzeń Sejmu i ich terminy, 3. wnioski co do trybu dyskusji nad poszczególnymi punktami porządku dziennego posiedzenia Sejmu, Konwent Seniorów zwołuje Marszałek Sejmu z własnej inicjatywy, z inicjatywy Prezydium Sejmu, na wniosek klubu reprezentowanego w Konwencie Seniorów lub grupy co najmniej 15 posłów. 2.5 Komisje sejmowe (Art R.) Komisje sejmowe są organami powołanymi do: rozpatrywania i przygotowywania spraw stanowiących przedmiot prac Sejmu, wyrażania opinii w sprawach przekazanych pod ich obrady przez Sejm, Marszałka Sejmu lub Prezydium Sejmu. 4

5 Komisje sejmowe są organami kontroli sejmowej w zakresie określonym Konstytucją i ustawami. Istnieją stałe komisje sejmowe (m.in. Administracji i Spraw Wewnętrznych, do Spraw Służb Specjalnych, do Spraw Kontroli Państwowej). Sejm może powoływać i odwoływać komisje nadzwyczajne; powołując takie komisje, Sejm określa cel, zasady i tryb ich działania. 2.6 Posłowie i senatorowie Art. 105 stanowi o tzw. immunitecie poselskim: immunitet materialny - Poseł nie może być pociągnięty do odpowiedzialności za swoją działalność wchodzącą w zakres sprawowania mandatu poselskiego ani w czasie jego trwania, ani po jego wygaśnięciu. Za taką działalność poseł odpowiada wyłącznie przed Sejmem, a w przypadku naruszenia praw osób trzecich może być pociągnięty do odpowiedzialności sądowej tylko za zgodą Sejmu; Poseł nie może dobrowolnie zrzec się immunitetu materialnego, immunitet formalny - Od dnia ogłoszenia wyników wyborów do dnia wygaśnięcia mandatu poseł nie może być pociągnięty bez zgody Sejmu do odpowiedzialności karnej. Postępowanie karne wszczęte wobec osoby przed dniem wyboru jej na posła ulega na żądanie Sejmu zawieszeniu do czasu wygaśnięcia mandatu. W takim przypadku ulega również zawieszeniu na ten czas bieg przedawnienia w postępowaniu karnym. Poseł może wyrazić zgodę na pociągnięcie go do odpowiedzialności karnej; nietykalność poselska - Poseł nie może być zatrzymany lub aresztowany bez zgody Sejmu, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa i jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. O zatrzymaniu niezwłocznie powiadamia się Marszałka Sejmu, który może nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego. III Władza wykonawcza Władzę wykonawczą sprawuje prezydent i rząd; ich pozycja jest w sposób wyraźny oddzielona. Prezydent jest głową państwa; wyłania go naród w wyborach powszechnych na 5-5

6 letnią kadencję; nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed sejmem (nie może być odwołany wskutek negatywnej oceny jego polityki); w razie naruszenia konstytucji, ustawy lub popełnienia przestępstwa Zgromadzenie Narodowe może go postawić w stan oskarżenia przed Trybunałem Stanu; w Polsce konstytucja nie przewiduje urzędu wiceprezydenta, w razie konieczności zastępstwo prezydenta sprawuje Marszałek Sejmu, a gdy jest to niemożliwe Marszałek Senatu; polska prezydentura przeszła zdecydowaną ewolucję; urząd ten przywrócono w 1989, nadając prezydentowi pozycję silną i niezależną od sejmu. Natomiast Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej ograniczyła jego rolę i zadania. 3.1 Prezydent art K. Prezydent jest najwyższym przedstawicielem państwa oraz gwarantem ciągłości władzy państwowej, czuwa nad przestrzeganiem Konstytucji, stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium. Prezydent Rzeczypospolitej jest wybierany przez Naród w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i w głosowaniu tajnym. Prezydent Rzeczypospolitej jest wybierany na pięcioletnią kadencję i może być ponownie wybrany tylko raz. Na Prezydenta Rzeczypospolitej może być wybrany obywatel polski, który najpóźniej w dniu wyborów kończy 35 lat i korzysta z pełni praw wyborczych do Sejmu. Kandydata zgłasza co najmniej obywateli mających prawo wybierania do Sejmu. Na Prezydenta Rzeczypospolitej wybrany zostaje kandydat, który otrzymał więcej niż połowę ważnie oddanych głosów. Jeżeli żaden z kandydatów nie uzyska wymaganej większości, czternastego dnia po pierwszym głosowaniu przeprowadza się ponowne głosowanie. W ponownym głosowaniu wyboru dokonuje się spośród dwóch kandydatów, którzy w pierwszym głosowaniu otrzymali kolejno największą liczbę głosów. Na Prezydenta Rzeczypospolitej wybrany zostaje kandydat, który w ponownym głosowaniu otrzymał więcej głosów. Uprawnienia prezydenta: jako reprezentant państwa w stosunkach zewnętrznych: 1) ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe, 2) mianuje i odwołuje pełnomocnych przedstawicieli Rzeczypospolitej Polskiej w innych państwach i przy organizacjach międzynarodowych, 6

7 3) przyjmuje listy uwierzytelniające i odwołujące akredytowanych przy nim przedstawicieli dyplomatycznych innych państw i organizacji międzynarodowych. jest najwyższym zwierzchnikiem Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, (mianuje Szefa Sztabu Generalnego i dowódców rodzajów Sił Zbrojnych, na czas wojny Prezydent Rzeczypospolitej, na wniosek Prezesa Rady Ministrów, mianuje Naczelnego Dowódcę Sił Zbrojnych, w razie zagrożenia państwa zarządza częściową lub powszechną mobilizację) w relacji z sejmem zarządzania wyborów do Sejmu i Senatu, zwoływania pierwszego posiedzenia nowo wybranych Sejmu i Senatu, skracania kadencji Sejmu w przypadkach określonych w Konstytucji, inicjatywy ustawodawczej, podpisywania albo odmowy podpisania ustawy, inne w stosunku do rządu (m.in. jego powoływanie) oraz sądów (m.in. powoływanie sędziów, prawo łaski). Do ważności aktów prawnych prezydenta konieczne jest uzyskanie kontrasygnaty (podpisu) premiera, który w ten sposób przejmuje za nie odpowiedzialność wobec sejmu; konstytucja w art. 144 K. wymienia listę aktów zwolnionych z obowiązku kontrasygnaty. W sprawach szczególnej wagi Prezydent Rzeczypospolitej może zwołać Radę Gabinetową. Radę Gabinetową tworzy Rada Ministrów obradująca pod przewodnictwem Prezydenta Rzeczypospolitej. 3.2 Rada Ministrów Rada Ministrów (rząd) składa się z prezesa (premiera), wicepremierów i ministrów (resortowych oraz tzw. ministrów bez teki). Prezydent desygnuje premiera i na jego wniosek powołuje Radę Ministrów, następnie konieczne jest uzyskanie wotum zaufania od sejmu. Jeżeli procedura ta nie przyniesie skutku, to prawo wyboru premiera i rządu przechodzi na sejm, jeżeli nie uda się to w ciągu 14 dni, prezydent powołuje rząd, a jeśli nie uzyska on sejmowego wotum zaufania, to sejm zostaje rozwiązany. Rada Ministrów ponosi polityczną odpowiedzialność przed sejmem (tzw. konstruktywne wotum nieufności wyrażaniu wotum nieufności musi towarzyszyć wybór nowego premiera); wotum nieufności można też wyrazić poszczególnym ministrom; prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną RP; do jej kompetencji należą wszystkie sprawy polityki państwa nie zastrzeżone dla innych organów państwowych i samorządu 7

8 terytorialnego; wydaje akty normatywne rozporządzenia i uchwały, które muszą pozostawać w zgodzie z ustawami; ma skład koalicyjny, a sposób jej działania zależy od spójności partii koalicyjnych i zakresu poparcia, jakim dysponują one w sejmie. Najczęściej premierem jest przywódca największego ugrupowania politycznego (bądź koalicji) w parlamencie. Na gruncie obowiązującego prawa jest on nie tylko przewodniczącym rządu, ale jest także samodzielnym organem administracji, którego obecna pozycja jest znacznie silniejsza niż pozostałych członków rządu. Odgrywa on kluczową rolę w formowaniu składu rządu i jego rekonstrukcji. Szef rządu wyznacza także zakres spraw ministrom oraz ich koordynuje i kontroluje. Kieruje pracami Rady Ministrów, zwołuje posiedzenia i im przewodniczy. Sprawuje nadzór nas samorządem terytorialnym, a także pozostaje służbowym zwierzchnikiem korpusu służby cywilnej. Ponadto szef rządu ma szereg uprawnień i szczegółowych, do których m.in. należy: - kierowanie procesem legislacyjnym RM. - powoływanie i odwoływanie niektórych kierowników urzędów centralnych, - powoływanie i odwoływanie sekretarzy i podsekretarzy stanu, - powoływanie i odwoływanie wojewodów, - wydawanie oficjalnych organów publikacyjnych, - sprawowanie nadzoru nad podporządkowanymi mu centralnymi organami administracji. Kompetencje rządu wynikają z jego pozycji jako naczelnego organu władzy wykonawczej. Artykuł 146 ust.2 określa kompetencja rządu w zakresie władzy wykonawczej. Do konstytucyjnych kompetencji rządu należy: - prowadzenie polityki wewnętrznej i zagranicznej, - kierowanie administracją rządową, - wykonywanie ustaw i stanowienie prawa, - ochrona interesów Skarbu Państwa, - przygotowanie projektu budżetu, kierowanie jego wykonaniem, uchwalanie zamknięcia rachunków państwowych i sprawozdań z wykonania budżetu, 8

9 - zapewnienie bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego oraz ochrona porządku publicznego, - prowadzenie ogólnego kierownictwa w dziedzinie stosunków z innymi państwami i organizacji międzynarodowymi, w tym także zawieranie umów międzynarodowych wymagających ratyfikacji oraz zatwierdzanie i wypowiadanie innych umów. Rada Ministrów działa i podejmuje decyzje jako organ kolegialny. IV Władza sądownicza (art K.) 4.1 Wiadomości wstępne Wymiar sprawiedliwości - specyficzna forma aktywności państwowej polegająca na rozpatrywaniu i rozstrzyganiu sporów prawnych przez podmiot nie uczestniczący w sporze, na podstawie prawa i w trybie przewidzianym prawem. Jako kolejne stadia tego procesu wymienia się: - ustalenie stanu faktycznego; - ustalenie w związku ze stanem faktycznym obowiązujących przepisów prawnych; - ustalenie nie budzącej wątpliwości treści tych przepisów prawnych; - przyporządkowanie stanu faktycznego przepisom prawnym; - wydanie orzeczenia w danej sprawie. - Wymiar sprawiedliwości opiera swe działanie i organizację na kilku konstytucyjnych zasadach. Zasady te to m.in.: zasada jednolitości systemu sądownictwa, zapewniająca jednolite stosowanie prawa przez wszystkie sądy na terenie Polski. zasada niezawisłości sędziów - oznacza zakaz integracji organów państwowych i innych podmiotów w sprawy będące przedmiotem rozstrzygnięć dokonywanych przez sędziego. zasada udziału ławników ludowych - reprezentują oni społeczny punkt widzenia, mogą wypowiadać się w sprawie kary i winy. prawo do obrony - przysługuje skarżonemu w procesie karnym. Prawo to jest jednym z podstawowych praw obywatelskich. 9

10 Do kompetencji sądów należy orzekanie w rozpoznawanych sprawach z zakresu prawa karnego, prawa cywilnego i prawa administracyjnego, a w wielu państwach również kontrola zgodności działań innych organów państwa z prawem i konstytucją, którą przeprowadza przez sądownictwo konstytucyjne. W celu realizowania tych zadań powoływane są sądy powszechne (orzekają w sprawach cywilnych i karnych) oraz sądy szczególne (np. wojskowy, pracy). Artykuł 175 konstytucji stanowi, że wymiar sprawiedliwości sprawują: - Sąd Najwyższy - sądy powszechne - sądy administracyjne - sądy wojskowe Sądy wyjątkowe mogą być ustanowione tylko na czas wojny. Przepis ten poza uporządkowaniem struktury sądów w Polsce wskazuje na istotną zasadę ustroju państwa - zasadę sądowego wymiaru sprawiedliwości. Artykuł ten wskazuje, komu powierza się sprawowanie wymiaru sprawiedliwości. 4.2 Sądownictwo powszechne To sądy apelacyjne, sądy okręgowe i sądy rejonowe. Rozstrzygają one sprawy cywilne, rodzinne, nieletnich, z zakresu prawa pracy, ubezpieczeń społecznych, gospodarcze, upadłościowe, karne, w tym o wykroczenia, penitencjarne oraz prowadzą księgi wieczyste i rejestry. Sądownictwo powszechne jest dwuinstancyjne Sądy I instancji: sąd rejonowy (w tym wydział grodzki) sąd okręgowy (sądy okręgowe są sądami I instancji tylko w niektórych kategoriach spraw. Natomiast są sądami odwoławczymi (czyli sądami II instancji) dla orzeczeń wydanych przez sądy rejonowe) 10

11 Sądy II instancji: sąd okręgowy sąd apelacyjny Sądy II instancji (odwoławcze) zajmują się zaskarżoną częścią sprawy i mogą: - utrzymać w mocy zaskarżone orzeczenie - co oznacza, że obowiązuje orzeczenie, które zaskarżyliśmy; zmienić zaskarżone orzeczenie - co oznacza wydanie nowego orzeczenia w sprawie; - uchylić je i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania sądowi pierwszej instancji - co, że sprawa zacznie się od początku. 4.4 SN Sąd Najwyższy jest naczelnym organem sądowym w Rzeczypospolitej Polskiej. Sprawuje on nadzór nad działalnością sądów powszechnych, wojskowych i administracyjnych w zakresie orzekania (tzw. nadzór judykacyjny). Sąd Najwyższy zajmuje się przede wszystkim rozpoznawaniem kasacji oraz podejmowaniem uchwał mających na celu wyjaśnienie przepisów prawnych lub zawierających rozstrzygnięcia zagadnień budzących poważne wątpliwości w konkretnej sprawie. Składa się on z czterech izb: Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych, Cywilnej, Karnej oraz Wojskowej. Sędziów Sądu Najwyższego powołuje prezydent RP na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. Natomiast I prezesa Sądu Najwyższego powołuje na 6 lat spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego, a odwołuje Sejm na wniosek Prezydenta. Stanowisko sędziego Sądu Najwyższego może pełnić ten, kto: posiada obywatelstwo polskie i korzysta w pełni z praw cywilnych i obywatelskich, jest nieskazitelnego charakteru, ukończył wyższe studia prawnicze i uzyskał tytuł magistra prawa, wyróżnia się wysokim poziomem wiedzy prawniczej oraz doświadczeniem zawodowym, a ponadto ma co najmniej 10-letni staż pracy zawodowej, m.in. na stanowisku sędziego, prokuratora lub adwokata. 11

12 4.6 TS Trybunał Stanu (istniejący w okresie międzywojennym i przywrócony w 1982), organ sądowy powołany do orzekania o odpowiedzialności konstytucyjnej osób zajmujących najwyższe stanowiska państwowe. O składzie Trybunału Stanu decyduje sejm na pierwszym posiedzeniu, wybierając jego członków na okres swojej kadencji. W skład Trybunału Stanu wchodzą: przewodniczący, 2 zastępców i 16 członków. Przewodniczącym z urzędu jest Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, pozostałe osoby wybierane są spoza grona sejmu. Do Trybunału Stanu mogą zostać wybrani obywatele polscy korzystający z pełni praw obywatelskich, nie karani sądownie, nie zatrudnieni w organach administracji państwowej. Członkowie Trybunału Stanu są niezawiśli i podlegają tylko ustawom. Orzeka o odpowiedzialności osób zajmujących najwyższe stanowiska państwowe: prezydenta za naruszenie konstytucji lub ustaw, bądź za popełnienie przestępstwa (w tym zakresie wyłączona jest odpowiedzialność przed innymi sądami); premiera i pozostałych członków rządu za naruszenie konstytucji lub ustaw, a także za przestępstwa popełnione w związku z zajmowanym stanowiskiem (odpowiedzialność przed innymi sądami ma charakter konkurencyjny); prezesa NIK, prezesa NBP, członków KRRiT, Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych za naruszenie konstytucji lub ustaw i może m.in. orzec karę usunięcia z urzędu, zakazu zajmowania kierowniczych stanowisk państwowych, utraty praw wyborczych, orderów i odznaczeń, a w sprawach o przestępstwa także kary przewidziane w kodeksie karnym. W stosunku do orzeczeń Trybunału Stanu prezydentowi nie przysługuje prawo łaski. Trybunał Stanu może orzekać kary: utratę czynnego i biernego prawa wyborczego, zakaz zajmowania kierowniczych stanowisk, utratę wszystkich lub niektórych orderów, odznaczeń i tytułów honorowych, może również wymierzać kary przewidziane w ustawach karnych. Ściganie przez Trybunał Stanu jest dopuszczalne przez 10 lat od popełnienia czynu, a w przypadku przestępstwa - w okresie przewidzianym przez ustawę. 4.7 TK Trybunał Konstytucyjny, konstytucyjna instytucja władzy sądowniczej powołana na mocy ustawy z 1982 (nowelizowanej w 1989), której głównym zadaniem jest kontrolowanie 12

13 zgodności prawa z Konstytucją RP oraz formułowanie jego wykładni. Trybunał orzeka w sprawach: 1. zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją, 2. zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, 3. zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami, 4. zgodności z konstytucją celów lub działalności partii politycznych. Trybunał Konstytucyjny rozpatruje też skargi wniesione przez obywateli w zakresie naruszania ich wolności lub praw oraz rozstrzyga spory kompetencyjne pomiędzy konstytucyjnymi organami państwa (skargę może wnieść każdy obywatel powołując się na zarzut naruszenia jego konstytucją gwarantowanych praw i wolności; przesłanką wniesienia skargi jest wyczerpanie innych dostępnych środków prawnych, zwłaszcza drogi sądowej oraz dochowanie terminu, przedmiotem konstytucyjny przepis, na podstawie którego zostało wydane indywidualne rozstrzygnięcie dotyczące skarżącego; w razie orzeczenia o niezgodności zaskarżonego przepisu z konstytucją, przepis traci moc prawną, a postępowanie w indywidualnej sprawie skarżącego może zostać wznowione). Prawo postawienia wniosku związanego z kompetencjami Trybunału Konstytucyjnego mają m.in. prezydent, marszałek Sejmu i Senatu, premier, posłowie (co najmniej 50), senatorowie (co najmniej 30), pierwszy prezes Sądu Najwyższego, prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego, Prokurator Generalny, prezes Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznik Praw Obywatelskich. Trybunał Konstytucyjny tworzy 15 sędziów wybieranych przez Sejm na 9 letnią kadencję. Sędziowie Trybunału Konstytucyjnego są niezawiśli i podlegają tylko konstytucji. Nie mogą też, w okresie zajmowania stanowiska, należeć do partii politycznej, związku zawodowego oraz łączyć tych funkcji z pełnieniem mandatu posła lub senatora. Trybunał Konstytucyjny stanowi jedną z formalnych gwarancji praworządności. 13

14 Orzeczenia Trybunału mają charakter ostateczny, a uznanie niekonstytucyjności badanego aktu pozbawia go mocy obowiązującej), o sporach kompetencyjnych między centralnymi, konstytucyjnymi organami oraz o zgodności z konstytucją celów i działalności partii politycznych, a także orzeka o skargach konstytucyjnych 14