Małgorzata Starczewska-Krzysztoszek

Transkrypt

1 Małgorzata Starczewska-Krzysztoszek Sponsor Wydania Raportu: Partner Badania:

2 Warszawa,

3 Spis treści SEKTOR MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW W POLSCE 4 1. Liczba przedsiębiorstw 4 2. Udział sektora przedsiębiorstw w PKB 4 3. Zatrudnienie i wynagrodzenia w przedsiębiorstwach 4 4. Przychody i koszty w przedsiębiorstwach 6 5. Zysk brutto i rentowność obrotu brutto przedsiębiorstw 8 6. Nakłady inwestycyjne przedsiębiorstw 9 MAKROEKONOMICZNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW W POLSCE 10 BARIERY INSTYTUCJONALNE I PODAŻOWE ROZWOJU PRZEDSIĘBIORSTW W POLSCE Bariery podażowe w rozwoju przedsiębiorstw Bariery instytucjonalne w rozwoju przedsiębiorstw Nieformalne bariery instytucjonalne Formalne bariery instytucjonalne 14 KONKURENCYJNOŚĆ MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW Informacja o badaniu Metodologia badania Informacja o firmach Sekcje PKD Wielkość przedsiębiorstw Wartość obrotów w 2006 r. (w mln euro) Typ właściciela Sposób rozliczania się z urzędem skarbowym Konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw Wpływ wzrostu gospodarczego w 2006 r. na kondycję małych i średnich przedsiębiorstw Działalność małych i średnich przedsiębiorstw w 2007 r. oczekiwania Krótkookresowa czy długookresowa strategia działania małych i średnich przedsiębiorstw Czynniki budujące pozycję konkurencyjną MSP na rynku Budowa pozycji konkurencyjnej przez MSP w najbliższych 2-4 latach Skłonność do inwestycji a rozwój przedsiębiorstw małych i średnich Czy struktura inwestycji wspiera konkurencyjność MSP? Czy trudności w dostępie do zewnętrznych źródeł finansowania ograniczają możliwości rozwoju MSP? Czy MSP są skłonne budować swoją pozycję konkurencyjną na innowacyjności? Weryfikacja potencjału konkurencyjnego i pozycji konkurencyjnej MSP poprzez udział w wymianie międzynarodowej 32 BARIERY ROZWOJU MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW Spadek znaczenia barier nieinstytucjonalnych Trwałość barier instytucjonalnych Pozapłacowe koszty pracy Bariery podatkowe Brak przejrzystości i jednoznaczności regulacji prawnych dotyczących podatków pośrednich i bezpośrednich Wysokość podatków Nieelastyczne prawo pracy Konkurencja ze strony szarej strefy Brak wykwalifikowanych pracowników Procedury administracyjne Zatory płatnicze Ograniczenie barier rozwoju przedsiębiorstw przeniesienie działalności do krajów UE Ograniczenie barier rozwoju przedsiębiorstw reforma systemu stanowienia prawa 51 SPIS TABEL 54 SPIS WYKRESÓW 54

4 4 Sektor małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce 1. Liczba przedsiębiorstw W 2006 r. w Polsce było zarejestrowanych w systemie REGON 3,636 mln podmiotów gospodarczych, w tym w sektorze prywatnym 3,497 mln 1. W latach liczba podmiotów gospodarczych wzrosła ogółem o 50,7%, a liczba prywatnych podmiotów gospodarczych wzrosła z 2,256 mln do 3,478 mln (o 48,4%) 2. W rzeczywistości tylko 1,677 mln przedsiębiorstw było aktywnych 3 (prowadzących działalność gospodarczą), czyli 46,1% z ogólnej liczby podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w systemie REGON 4. W 2005 r. przedsiębiorstw aktywnych było o 2,2% mniej niż w roku 2004 (1,715 mln). Wyrejestrowywane z systemu są przede wszystkim przedsiębiorstwa mikro i małe. Natomiast liczba przedsiębiorstw dużych rośnie z 2754 w 2004 r. do 2835 w 2005 r. Jest to efektem rozwoju przedsiębiorstw, wzrostu zatrudnienia i zmiany klasy na przedsiębiorstwo duże. Wykres 1. Struktura sektora przedsiębiorstw wg klas wielkości, 2005 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2005 r., GUS, Warszawa luty 2007 Struktura sektora przedsiębiorstw wg klas wielkości nie ulega w Polsce od dawna istotnym zmianom. Jest porównywalna do struktury sektora przedsiębiorstw w innych krajach. Małe i średnie przedsiębiorstwa (MSP) stanowiły w 2005 r. 99,83% ogólnej liczby przedsiębiorstw w Polsce Udział sektora przedsiębiorstw w PKB Wartość dodana wytworzona przez sektor przedsiębiorstw w 2005 r. stanowiła prawie 59% Produktu Krajowego Brutto (PKB). Przedsiębiorstwa małe i średnie wytworzyły 54,8% wartości dodanej sektora przedsiębiorstw. 3. Zatrudnienie i wynagrodzenia w przedsiębiorstwach Przeciętna liczba zatrudnionych w sektorze przedsiębiorstw wynosiła w 2005 r. 5,819 mln osób, z czego 3,522 mln osób pracowało w sektorze MSP. Stanowiło to 60,5% przeciętnej liczby zatrudnionych w sektorze przedsiębiorstw. 1 Przedsiębiorczość w Polsce 2007, MG, lipiec 2007, s ibidem 3 Liczbę przedsiębiorstw aktywnych szacuje się na podstawie liczby jednostek przysyłających do GUS tzw. ankietę strukturalną 4 Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2005 r., GUS, Warszawa luty 2007, tab. 1 5 ibidem (dane za 2006 r. GUS opublikuje w Warszawa lutym 2008 r.)

5 Raport z badań Monitoring kondycji sektora MSP Wykres 2. Zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw wg klas wielkości, 2005 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2005 r., GUS, Warszawa luty 2007 Zróżnicowanie poziomu przeciętnego zatrudnienia w sektorze przedsiębiorstw jest bardzo duże od 0,8 pracownika w mikroprzedsiębiorstwach do 810 pracowników w firmach dużych, przy średniej 3,5. Należy tu zwrócić uwagę na mikroprzedsiębiorstwa, których dużą część stanowią firmy niezatrudniające żadnego pracownika, bazujące na samozatrudnieniu. Z szacunków Ministerstwa Gospodarki 6 wynika, że 1,3 mln przedsiębiorstw to samozatrudnieni pracujący poza rolnictwem, z tego 780 tys. czyli 60%, to jednoosobowe przedsiębiorstwa niezatrudniające pracowników, osoby niebędące pracodawcami. Dlatego w grupie mikroprzedsiębiorstw przeciętne zatrudnienie jest bardzo niskie. Tabela 1. Przeciętne zatrudnienie w przedsiębiorstwach wg klas wielkości, 2005 r. ogółem mikro do 9 zatrudnionych małe zatrudnionych średnie zatrudnionych duże od 250 zatrudnionych MSP do 249 zatrudnionych Przeciętne zatrudnienie Liczba przedsiębiorstw Przeciętne zatrudnienie w 1 przedsiębiorstwie 3,5 0,8 19,9 99,8 810,1 2,1 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2005 r., GUS, Warszawa luty 2007 W latach udział zatrudnienia w MSP w zatrudnieniu w przedsiębiorstwach ogółem wzrósł o 6,6%, podczas gdy udział zatrudnienia w przedsiębiorstwach dużych spadł o 10,2%. W ramach sektora MSP udział zatrudnienia w przedsiębiorstwach mikro i małych w zatrudnieniu w przed- Wykres 3. Struktura zatrudnienia w przedsiębiorstwach * wg klas wielkości (%, ) * Pracujący w sektorze prywatnym i publicznym z włączeniem sektorów rolnictwa, leśnictwa i rybołówstwa Źródło: Opracowanie własne na podstawie Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2005 r., GUS, Warszawa luty MGiP, Przedsiębiorczość w Polsce 2005, str, 92

6 6 siębiorstwach MSP ogółem wzrósł o 13%, natomiast udział zatrudnienia w przedsiębiorstwach średnich spadł o 2,4%. Oznacza to, że sektor mikro i małych przedsiębiorstw rozwija się, między innymi zwiększając zatrudnienie. Rozwój ten jest szybszy niż w pozostałych grupach przedsiębiorstw stąd m.in. efekt zmiany struktury zatrudnienia w przedsiębiorstwach. Przeciętne wynagrodzenie w sektorze MSP wynosiło w 2005 r zł, a w dużych przedsiębiorstwach 2949 zł. Zróżnicowanie wynagrodzeń w sektorze MSP było duże przeciętne wynagrodzenie w mikroprzedsiębiorstwach stanowiło 72,5% przeciętnego wynagrodzenia w sektorze MSP, w małych firmach 86,9%, w średnich 119,4%. W 2005 r. przedsiębiorstwa wypłaciły pracownikom wynagrodzenia w łącznej wysokości 167,7 mld zł, z tego 51,5% to wynagrodzenia wypłacone przez małe i średnie przedsiębiorstwa. Udział kosztów wynagrodzeń w kosztach przedsiębiorstw ogółem prezentuje Tabela 2. Tabela 2. Udział kosztów wynagrodzeń w kosztach ogółem * w sektorze przedsiębiorstw wg klas wielkości, 2005 r. ogółem mikro do 9 zatrudnionych małe zatrudnionych średnie zatrudnionych duże od 250 zatrudnionych MSP do 249 zatrudnionych Przeciętne zatrudnienie Przeciętne miesięczne wynagrodzenie (zł) 2 401, , , , , ,1 Roczny koszt wynagrodzeń (mln zł) , , , , , ,9 Koszty ogółem (mln zł) , , , , , ,0 Udział kosztów wynagrodzeń w kosztach ogółem 7,9% 4,4% 7,6% 8,7% 9,7% 6,8% * Szacunki na podstawie przeciętnego zatrudnienia w sektorze przedsiębiorstw Źródło: Opracowanie własne na podstawie Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2005 r., GUS, Warszawa luty 2007 Dane dotyczące przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w przedsiębiorstwach o różnych klasach wielkości oraz udział kosztów wynagrodzeń w kosztach ogółem 7, wskazują wyraźnie na duże różnice między sektorem dużych przedsiębiorstw a MSP, szczególnie mikroprzedsiębiorstwami. Udział kosztów wynagrodzeń w kosztach ogółem jest w sektorze MSP o 30% niższy niż w przedsiębiorstwach dużych, natomiast w mikroprzedsiębiorstwach aż o 55% niższy. Przyczyn takiego stanu rzeczy może być kilka, m.in. niższa wydajność pracy w mniejszych przedsiębiorstwach, niższe kwalifikacje pracowników, wyższy udział kosztów stałych w kosztach ogółem, większy udział szarej strefy w zatrudnianiu i wynagradzaniu pracowników. Możliwość wystąpienia części z tych przyczyn można zweryfikować. 4. Przychody i koszty w przedsiębiorstwach Przychody i koszty sektora MSP nie odpowiadają udziałowi tego sektora w liczbie przedsiębiorstw. W 2005 r. przychody sektora przedsiębiorstw wyniosły 2264,4 mld zł. Małe i średnie przedsiębiorstw wypracowały 60,8% tych przychodów (1377 mld zł). Przeciętny przychód przypadający na 1 przedsiębiorstwo w sektorze MSP wynosił w 2005 r. ponad 820 tys. zł. Na poziom ten wpływ miały relatywnie niskie przychody mikroprzedsiębiorstw na jedną firmę mikro przypadało przeciętnie niespełna 350 tys. zł przychodu. Udział MSP w przychodach i kosztach przedsiębiorstw ogółem w 2005 r. w stosunku do 2004 r. dość znacznie jak na krótki okres spadł (w przychodach o 0,9 pp, w kosztach o 1,2 pp), co oznacza wzrost udziału w rynku firm dużych, ale kosztem rentowności. Szybciej rosnący udział dużych przedsiębiorstw w kosztach niż w przychodach sektora przedsiębiorstw ogółem wskazuje bowiem na wzrost relacji kosztów do przychodów i pogorszenie rentowności firm dużych. Pogorszyła się również relacja kosztów do przychodów, a tym samym rentowność w firmach średnich. 7 z zastrzeżeniem, że do jego wyliczenia przyjęte zostało przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw (dlatego istotny jest tu nie poziom udziału kosztów wynagrodzeń w kosztach ogółem, a różnice w wartości tego wskaźnika dla poszczególnych klas przedsiębiorstw)

7 Raport z badań Monitoring kondycji sektora MSP Wykres 4. Przychody i koszty przedsiębiorstw wg klas wielkości udział w przychodach i kosztach ogółem (%, 2004 i 2005 r.) Źródło: Opracowanie własne na podstawie Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2005 r., GUS, Warszawa luty 2007 Wykres 5. Wskaźnik poziomu kosztów (%, 2004 i 2005 r.) Źródło: Opracowanie własne na podstawie Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2005 r., GUS, Warszawa luty 2007 Widać wyraźnie poprawę i tak bardzo dobrej relacji kosztów do przychodów w mikroprzedsiębiorstwach. Ciekawie prezentują się dane dotyczące wartości przychodów przypadających na 1 zatrudnionego i na 1 zł wynagrodzeń. Tabela 3. Przychody ogółem przypadające na 1 przedsiębiorstwo, na 1 zatrudnionego *, na 1 zł wynagrodzeń * w sektorze przedsiębiorstw wg klas wielkości, 2005 r. ogółem mikro do 9 zatrudnionych małe zatrudnionych średnie zatrudnionych duże od 250 zatrudnionych MSP do 249 zatrudnionych Przychody ogółem (mln zł) Liczba przedsiębiorstw Przeciętne zatrudnienie Roczny koszt wynagrodzeń (mln zł) , , , , , ,9 Przychody na 1 przedsiębiorstwo (mln zł) 1,4 0,3 7,2 35,2 313,0 0,8 Przychody na 1 zatrudnionego (zł) , , , , , ,2 Przychody na 1 zł wynagrodzeń (zł) 13,50 25,57 13,93 12,04 10,92 15,93 * Szacunki na podstawie przeciętnego zatrudnienia w sektorze przedsiębiorstw Źródło: Opracowanie własne na podstawie Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2005 r., GUS, Warszawa luty 2007

8 8 Małe i średnie przedsiębiorstwa charakteryzują się wyższymi przychodami przypadającymi na 1 zatrudnionego niż przedsiębiorstwa duże 8, przy czym efekt ten osiągany jest przez MSP tylko dzięki mikroprzedsiębiorstwom, w których przychody przypadające na 1 zatrudnionego są o 17,8 % wyższe niż w przedsiębiorstwach dużych. Jeszcze lepsze wyniki osiągają przedsiębiorstwa małe i średnie, gdy porównujemy przychody przypadające na 1 zł wydany na wynagrodzenia są one o prawie 46% wyższe w MSP niż w dużych przedsiębiorstwach. W przypadku tej relacji produktywność płac jest wyższa we wszystkich grupach sektora MSP od wyników osiąganych przez przedsiębiorstwa duże. Jednak wyniki osiągane przez mikroprzedsiębiorstwa odbiegają także w sposób znaczący od produktywności płac w pozostałych klasach przedsiębiorstw. Powyższa analiza wskazuje wyraźnie, że czym mniejsze przedsiębiorstwo, tym produktywność zatrudnionych, jak i produktywność płac jest większa. Otwartym pozostaje pytanie na ile jest to skutkiem większej efektywności działania tych przedsiębiorstw, a na ile konsekwencją istnienia szarej strefy. 5. Zysk brutto i rentowność obrotu brutto przedsiębiorstw W 2005 r. sektor przedsiębiorstw wypracował łącznie 172,5 mld zł zysku brutto, z tego 70,3 mld zł osiągnęły mikroprzedsiębiorstwa (40,8%). Łącznie przedsiębiorstwa małe i średnie wypracowały w 2005 r. 68,2% zysku brutto osiągniętego w całym sektorze przedsiębiorstw. Wykres 6. Zysk brutto wypracowany przez przedsiębiorstwa, wg klas wielkości 2005 r. Źródło: Opracowanie na podstawie Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2005 r., GUS, Warszawa luty 2007 Małe i średnie przedsiębiorstwa są bardziej rentowne (rentowność obrotu brutto) niż przedsiębiorstwa duże. Rentowność obrotu brutto całego sektora MSP wynosiła w 2005 r. 8,6%, przy rentowności przedsiębiorstw dużych na poziomie 6,2%. Najwyższym poziomem rentowności obrotu brutto charakteryzowały się mikroprzedsiębiorstwa. Jednak wynik finansowy brutto przypadający na 1 firmę mikro stanowił zaledwie ok. 0,22% zysku brutto przypadającego na 1 duże przedsiębiorstwo. Tabela 4. Zysk brutto i rentowność obrotu brutto w przedsiębiorstwach wg klas wielkości, 2005 r. ogółem mikro do 9 zatrudnionych małe zatrudnionych średnie zatrudnionych duże od 250 zatrudnionych MSP do 249 zatrudnionych Zysk brutto (mln zł) , , , , , ,2 Zysk brutto przypadający na 1 przedsiębiorstwo (zł) , , , , , ,4 Rentowność obrotu brutto (%) 7,6% 12,7% 6,8% 5,1% 6,2% 8,6% Źródło: Opracowanie własne na podstawie Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2005 r., GUS, Warszawa luty 2007 Znacząco wyższa rentowność brutto mikroprzedsiębiorstw jest w części wynikiem dużego udziału w tej grupie firm jednoosobowych (samozatrudnienia), w których koszty działalności nie zawierają wynagrodzenia właściciela. 8 pamiętając, że do ich wyliczenia przyjęte zostało przeciętne zatrudnienie w poszczególnych klasach przedsiębiorstw

9 Raport z badań Monitoring kondycji sektora MSP Nakłady inwestycyjne przedsiębiorstw Inwestycje są tym elementem działalności przedsiębiorstw, który decyduje o możliwości ich rozwoju. W 2005 r. nakłady inwestycyjne przedsiębiorstw wyniosły łącznie 99,972 mld zł (ceny bieżące) i były wyższe realnie o 8,3% od wydatków inwestycyjnych przedsiębiorstw w 2004 r. Wykres 7. Struktura nakładów inwestycyjnych przedsiębiorstw wg klas wielkości (%, 2004 i 2005 r.) Źródło: Opracowanie na podstawie Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2005 r., GUS, Warszawa luty 2007 Cały wzrost został osiągnięty dzięki dużym przedsiębiorstwom, które w 2005 r. w stosunku do 2004 r. zwiększyły realnie nakłady inwestycyjne o 20,5%. Natomiast nakłady inwestycyjne małych i średnich przedsiębiorstw spadły realnie o 4%. Jednak grupa MSP nie jest jednorodna w mikroprzedsiębiorstwach realne nakłady inwestycyjne spadły o 0,5%, w firmach małych o 8,9%, a w średnich o 3,3%. Trochę inaczej kształtowały się zmiany nakładów inwestycyjnych przypadających na 1 przedsiębiorstwo. Tabela 5. Nakłady inwestycyjne przypadające na 1 przedsiębiorstwo, 2004 i 2005 r. ogółem mikro do 9 zatrudnionych małe zatrudnionych średnie zatrudnionych duże od 250 zatrudnionych MSP do 249 zatrudnionych Nakłady inwestycyjne ogółem w 2004 r. (mld zł) 90,40 11,66 11,39 21,97 45,38 45,02 Nakłady inwestycyjne ogółem w 2005 r. (mld zł) 99,97 11,84 10,61 21,70 55,81 44,15 Nakłady inwestycyjne na 1 przedsiębiorstwo w 2004 r. (zł) Nakłady inwestycyjne na 1 przedsiębiorstwo w 2005 r. (zł) Realna zmiana nakładów inwestycyjnych na 1 przedsiębiorstwo , , , , , , , , , , , ,4 110,8% 104,5% 88,6% 95,0% 116,9% 98,4% Źródło: Opracowanie własne na podstawie Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2005 r., GUS, Warszawa luty 2007 Przedsiębiorstwa inwestowały i inwestują przede wszystkim w nowe obiekty majątkowe i ulepszenie istniejących na ten cel przeznaczono w 2005 r. 85,2% całości nakładów inwestycyjnych, co oznacza, że nakłady na zakup używanych środków trwałych stanowiły 14,8% całości nakładów inwestycyjnych. Jednak struktura nakładów inwestycyjnych w poszczególnych grupach przedsiębiorstw była zróżnicowana mikroprzedsiębiorstwa 92% nakładów inwestycyjnych przeznaczyły na zakup nowych środków trwałych, a przedsiębiorstwa średnie 76,2%, kierując znacznie większą część nakładów inwestycyjnych niż pozostałe grupy przedsiębiorstw na zakup używanych środków trwałych. Podobna struktura nakładów inwestycyjnych ukształtowała się w 2004 r., aczkolwiek przedsiębiorstwa średnie w 2005 r. w większym zakresie niż w 2004 r. inwestowały w nowe aktywa trwałe.

10 10 Obraz sektora przedsiębiorstw 2005 r. ukształtowany na podstawie danych GUS wskazuje na kilka zjawisk: Mimo wzrostu liczby przedsiębiorstw zarejestrowanych w systemie REGON, maleje liczba przedsiębiorstw aktywnych. Proces ten może być m.in. efektem rezygnacji z działalności gospodarczej bez wyrejestrowywania się przede wszystkim przez podmioty o statusie osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą w wyniku poprawy sytuacji na rynku pracy i możliwości znalezienia zatrudnienia na umowę o pracę. Sektor MSP charakteryzuję się m.in. następującymi cechami w stosunku do przedsiębiorstw dużych: spadkiem udziału w sektorze przedsiębiorstw ogółem w ujęciu ilościowym zmniejsza się liczba przedsiębiorstw małych i średnich przy wzroście liczby przedsiębiorstw dużych, spadkiem udziału w tworzeniu wartości dodanej, wzrostem udziału w zatrudnieniu w sektorze przedsiębiorstw, znacznie niższym udziałem kosztów wynagrodzeń w kosztach ogółem, wyższą produktywnością zatrudnienia i produktywnością płacy, niższym wskaźnikiem kosztów, wyższą rentownością obrotów brutto, jednak niskim poziomem zysku brutto na 1 przedsiębiorstwo, nietworzącym zdolności akumulacyjnych MSP (przeciętnie 70,3 tys. zł w 2005 r.), spadkiem udziału w przychodach sektora przedsiębiorstw, ponad 2-krotnie wyższą wartością zysku brutto, realnym spadkiem nakładów inwestycyjnych. 3. Najciekawiej w sektorze MSP zachowują się mikroprzedsiębiorstwa. Charakteryzują się one m.in.: najniższym przeciętnym wynagrodzeniem w sektorze przedsiębiorstw, znacznie niższym udziałem kosztów wynagrodzeń w kosztach ogółem niż pozostałe grupy przedsiębiorstw, najwyższą produktywnością zatrudnienia i produktywnością płacy, malejącym udziałem przychodów w przychodach przedsiębiorstw ogółem, najniższym wskaźnikiem kosztów i najwyższym poziomem rentowności obrotów brutto, bardzo niskim poziomem zysku brutto przypadającym na 1 przedsiębiorstwo (przeciętnie 43,5 tys. zł w 2005 r.), niepozwalającym na budowanie finansowych podstaw rozwoju, wzrostem jako jedyne w sektorze MSP nakładów inwestycyjnych przypadających na 1 przedsiębiorstwo, koncentracją nakładów inwestycyjnych na zakupie nowych aktywów trwałych. Przedstawiona charakterystyka sektora MSP w 2005 r. może stanowić bardzo dobre tło dla analizy wyników badania Konkurencyjność sektora MSP 2007, jako że badanie dotyczy okresu styczeń 2006 czerwiec Makroekonomiczne uwarunkowania rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w 2006 r. i I połowie 2007 r. Rok 2006 był bardzo dobry dla polskiej gospodarki wzrost PKB na poziomie 6,2% przy wysokim wzroście spożycia (5,1%) 9. Do konsumpcji dołączyły inwestycje, które wzrosły w 2006 r. o 15,6% (nakłady brutto na środki trwałe). Towarzyszyła temu bardzo wysoka, mimo silnej złotówki, dynamika wzrostu exportu (ponad 23%, wg NBP, w euro) 10. Aczkolwiek kontrybucja eksportu netto do wzrostu PKB była ujemna. 9 Komunikat Głównego Urzędu Statystycznego w sprawie skorygowanego szacunku wartości nominalnej (w cenach bieżących) za lata oraz dynamiki realnej produktu krajowego brutto w 2006 r., GUS, Warszawa Obroty handlu zagranicznego ogółem i według krajów (I-XII 2006 r.) (dane ostateczne), GUS, Warszawa

11 Raport z badań Monitoring kondycji sektora MSP Deficyt budżetowy wyniósł 25,063 mld zł wobec planowanych 30,547 mld zł (82% wykonania deficytu) 11. W ciągu pierwszych 6 miesięcy 2007 r. było jeszcze lepiej PKB wzrósł o 7,1% (w I kwartale PKB wzrósł o 7,4% w stosunku do tego samego okresu 2006 r., a w II o 6,7%) 12. Było to efektem wzrostu spożycia indywidualnego o 6% i wzrostu inwestycji o 25,3% (w 1. kwartale 2007 r. o 29,6%) 13. Niepokoiła jedynie słabnąca dynamika eksportu (12% w czerwcu 2007 r.) 14. Towarzyszyła jej rosnąca dynamika importu, co pogłębiło ujemny wpływ eksportu netto na dynamikę PKB. Produkcja sprzedana przemysłu wzrosła w ciągu 6 miesięcy 2007 r. o 10,7%, przy czym produkcja sprzedana tych przemysłów, które uznawane są za nośniki postępu technicznego wzrosła o 12,6% 15. Dynamicznie rosła produkcja budowlano-montażowa o 30,2% w ciągu 6 miesięcy 2007 r. 16 Sprzedaż detaliczna wzrosła o 15,6%. Wynagrodzenia wzrosły w ciągu pierwszych 6 miesięcy 2007 r. o 8,4%. Wzrosło również zatrudnienie o 4,4%. Wzrosły kredyty przedsiębiorstw na koniec czerwca wynosiły one 161,8 ml zł i ich wartość była o 22,2% wyższa niż w czerwcu 2006 r. (wzrost o 29,4 mld zł) 17. Współgra to z wysoką dynamiką inwestycji w ciągu pierwszych 6 miesięcy 2007 r. Wzrosły również depozyty przedsiębiorstw o 23,7% (129,3 mld zł, wzrost o 24,8 mld zł) 18, co świadczy o dobrych wynikach finansowych firm (rentowność obrotu brutto przedsiębiorstw średnich i dużych wyniosła w 1. półroczu 2007 r. 6,5%, podczas gdy w tym samym okresie 2006 r. wynosiła ona 5,6%, poprawił się wskaźnik poziomu kosztów z 94,4% w czerwcu 2006 r. na 93,5% w czerwcu 2007 r., płynność gotówkowa utrzymywała się na bardzo wysokim poziomie 32,9%) 19. Deficyt budżetowy wyniósł na koniec czerwca 2007 r. 3,678 mld zł, czyli jedynie 12,3% deficytu planowanego (30 mld zł) na 2007 r. 20 Zmianom w makroekonomicznym otoczeniu przedsiębiorstw towarzyszyło w 2006 i w I połowie 2007 r. utrwalenie się pewnych tendencji i zmiana innych. Utrwalenie dotyczy wysokiej dynamiki spożycia indywidualnego. Jest to efektem utrzymującej się wysokiej dynamiki wzrostu wynagrodzeń i wzrostu zatrudnienia. Ciągle dynamicznie rośnie sprzedaż detaliczna. W polskiej gospodarce nie ma zatem w chwili obecnej bariery popytu. Gdy na początku 2006 r. PKPP Lewiatan przeprowadziła badanie kondycji sektora małych i średnich przedsiębiorstw 21 i zapytała firmy, które nie inwestowały (było ich 40%), jaka jest przyczyna braku inwestycji 71,3% wskazało (łącznie na 3 pierwszych miejscach jako najważniejsze przyczyny) słabą koniunkturę i brak popytu. Czyli jeszcze na początku 2006 r. przedsiębiorstwa bardzo wyraźnie widziały problemy dla swojego rozwoju przede wszystkim po stronie popytowej. Dzisiaj sytuacja jest inna. Z badań NBP 22 wynika, że problemy ze znalezieniem odbiorcy na produkowane wyroby ma obecnie jedynie 4,3% badanych przedsiębiorstw. Popyt nie jest już barierą rozwoju przedsiębiorstw. Firmy oczekują także utrzymania się wysokiego popytu na ich wyroby w przyszłości. Ma to swoje skutki, m.in.: 1. utrwala się malejąca dynamika eksportu, bowiem dynamicznie rosnąca konsumpcja na rynku polskim wypycha eksport z obszaru zainteresowania części przedsiębiorstw. W ten sposób zmniejszają one ryzyko działalności (szczególnie firmy małe i średnie); 2. utrzymuje się aktywność inwestycyjna przedsiębiorstw (aczkolwiek w II kwartale 2007 r. dynamika inwestycji ogółem obniżyła się o 25% w stosunku do I kwartału 2007). Popyt nie jest już barierą rozwoju przedsiębiorstw, ale pojawiły się bariery podaży i ciągle istnieją nieusunięte bariery instytucjonalne. 11 Sprawozdanie operatywne z wykonania budżetu państwa za okres styczeń-grudzień 2006, MF, Warszawa Produkt krajowy brutto w II kwartale 2007 r., GUS, Warszawa Ibidem 14 Obroty handlu zagranicznego ogółem i według krajów (I-VI 2007 r.), GUS, Warszawa Nakłady i wyniki przemysłu I II kwartał 2007 r., GUS, Warszawa Dynamika produkcji przemysłowej i budowlano-montażowej w czerwcu 2007 r., GUS, Warszawa Informacja wstępna nr 7/2007, NBP 18 Ibidem 19 Wyniki finansowe przedsiębiorstw niefinansowych w okresie I VI 2007 r., GUS, Warszawa Szacunkowe dane o wykonaniu budżetu w okresie styczeń-czerwiec 2007, MF, Warszawa Małgorzata Starczewska-Krzysztoszek, Konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw 2006, PKPP Lewiatan, maj Informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem stanu koniunktury w III kw. 2007, NBP

12 12 Bariery instytucjonalne i podażowe rozwoju przedsiębiorstw w Polsce 1. Bariery podażowe w rozwoju przedsiębiorstw Barierę podaży widać coraz wyraźniej w dwóch obszarach: (1) na rynku pracy, na którym brakuje mimo ciągle wysokiego poziomu bezrobocia rąk do pracy oraz (2) w wykorzystaniu mocy wytwórczych. Bariera podaży dotyka większość sektorów gospodarki, jednak w największym stopniu dotyczy sektora budownictwa, gdzie 40% badanych przez NBP 23 firm zgłasza problemy dotyczące realizacji zleceń. Także 1/3 firm z sektora przetwórstwo przemysłowe oraz z sektora transport napotyka na podażowe bariery. Dane te wyraźnie wskazują, że problem zaczyna być poważny. Potwierdzają to dane dotyczące produkcji sprzedanej przemysłu w 2. kwartale 2007 r., która wzrosła o 8,5% w stosunku do tego samego okresu 2006 r., podczas gdy wzrost sprzedaży w 1. kwartale 2007 r. wyniósł 13%. Przy czym dynamika produkcji sprzedanej przemysłu istotnie spadła w czerwcu 2007 r. wyniosła tylko 5,6%. Zmalały również zapasy. Problem braku pracowników narasta w wyniku zwiększonego zapotrzebowania na pracę, będącego wynikiem ożywienia gospodarczego, strukturalnego niedopasowania rynku pracy do potrzeb gospodarki, migracji zarobkowej Polaków, niskiej skłonności Polaków do szukania pracy poza miejscem zamieszkania (wolimy wyjeżdżać do pracy za granicę niż dojeżdżać do pracy w kraju), utrzymywania przywilejów emerytalnych powodujących wczesną dezaktywację pracowników, niskiej skłonności do zatrudniania niepełnosprawnych. Bariera podaży pracy jest niemożliwa do likwidacji w krótkim okresie, ale można próbować ograniczać jej skalę. I oczywiście dążyć do dopasowania rynku pracy do potrzeb gospodarki w średnim i długim okresie. Wysoki i rosnący stopień wykorzystania mocy wytwórczych jest drugą barierą podażową. Wynosi on 84% 24. Ograniczenie tej bariery także wymaga czasu, bowiem niezbędne są tu inwestycje. Z badań NBP 25 wynika, iż największy stopień wykorzystania mocy wytwórczych występuje w przedsiębiorstwach zatrudniających ponad 1999 pracowników (ponad 90%). Najmniejszy stopień wykorzystania w firmach małych, zatrudniających do 50 pracowników (82%). Można postawić tezę, że jest to wynikiem większego w firmach dużych w stosunku do posiadanego aparatu wytwórczego i inwestycji wzrostu zamówień. Natomiast firmy małe dysponują większymi luzami w mocach wytwórczych nie ze względu na relatywnie większe inwestycje, a na mniejsza dynamikę wzrostu zamówień. Aczkolwiek obie grupy przedsiębiorstw przekroczyły granicę bezpiecznego stopnia wykorzystani mocy wytwórczych. Przedsiębiorstwa zdają sobie sprawę, że barierę tę można w sposób istotny ograniczyć tylko w wyniku inwestycji w 1. kwartale 2007 r. nakłady inwestycyjne przedsiębiorstw (zatrudniających powyżej 50 pracowników) wyniosły 16,4 mld zł i były wyższe o ponad 47% niż w 1. kwartale 2006 r. 26 Wydaje się jednak, że do początku 2006 r. skala inwestycji nie była wystarczająca. Zresztą nie tylko w sektorze przedsiębiorstw, ale w całej gospodarce, gdzie nakłady brutto na środki trwałe wzrosły w 1. kwartale 2006 r. tylko o 7,6% (w 1. kwartale 2007 r. już o 29,6%) 27. I to mimo wyraźnego ożywienia gospodarczego w 2006 r. generowanego przez rosnący popyt konsumpcyjny na rynku polskim, a także rosnące możliwości eksportowe. A także mimo niższych kosztów pieniądza (spadek oprocentowania kredytów w 2006 r.) oraz możliwości korzystania ze środków unijnych. Są dwie grupy przyczyn tego inwestycyjnego opóźnienia. Z badań PKPP Lewiatan 28 wynika, że 39,2% przedsiębiorstw małych i średnich nie inwestowało (do połowy 2006 r.), ponieważ posiadało niewykorzystane moce wytwórcze. Podobne wyniki dostarczały także inne badania. Ponadto przedsiębiorstwa oceniały (i ciągle oceniają) ryzyko inwestowania jako bardzo wysokie, dlatego ich decyzje inwestycyjne są opóźnione. To ryzyko wiązało się i ciągle wiąże się przede wszystkim z częstymi zmianami regulacji prawnych dotyczących gospodarki, brakiem reformy finansów publicznych, który grozi możliwością podniesienia obciążeń podatkowych, brakiem planów zagospodarowania przestrzennego i brakiem regulacji, które 23 Ibidem 24 Ibidem 25 Ibidem 26 Wyniki ekonomiczne finansowe podmiotów gospodarczych w I kwartale 2007, MG, lipiec Produkt krajowy brutto, op. cit. 28 Małgorzata Starczewska-Krzysztoszek, op.cit.

13 Raport z badań Monitoring kondycji sektora MSP wymuszą przygotowanie tych planów, brakiem uregulowania stosunków własnościowych wynikającym z braku decyzji reprywatyzacyjnych, trudnościami w dostępie do funduszy unijnych. W 2006 r. dynamika konsumpcji tak znacząco wzrosła, że przedsiębiorstwa musiały dokonać wyboru między ciągle wysokim ryzykiem inwestycji, a utratą rosnącego rynku. Część z nich podjęła ryzyko już w 2. połowie 2006 r. Bardzo intensywnie zaczęły inwestować firmy z sektora budowlanego i energetycznego (także w 2007 r.). Dzięki inwestycjom stopień wykorzystania mocy wytwórczych w budownictwie spadł, aczkolwiek ciągle jest bardzo wysoki, bowiem wynosi 86% (NBP) 29. Jednak bez inwestycji (które w 1. kwartale 2007 r. wzrosły w stosunku do tego samego okresu 2006 r. o 95,2% (dane za Ministerstwem Gospodarki) produkcja budowlano-montażowa nie mogłaby wzrosnąć o 30,2% w 1. połowie 2007 r. (a w 1. kwartale 2007 r. o ponad 50%, aczkolwiek dominujący wpływ na ten wzrost miała pogoda). Przed gospodarką polską i przedsiębiorstwami w niej działającymi otworzyły się nowe możliwości tkwiące w rosnącym rynku wewnętrznym i zewnętrznym. Pytanie, czy poradzą sobie z barierami po stronie podaży brakiem pracowników oraz bardzo wysokim poziomem wykorzystania mocy wytwórczych. 2. Bariery instytucjonalne w rozwoju przedsiębiorstw Polska gospodarka od 1989 r. przechodzi proces zmian instytucjonalnych, które są efektem zaburzenia równowagi systemu społeczno-gospodarczego. Procesu tego nie udało się zakończyć, mimo iż minęło już 17 lat od czasu jego rozpoczęcia, a także mimo wejścia Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. Proces ten dotyczy tak formalnych, jak i nieformalnych zmian instytucjonalnych, które wpływają na wybory dokonywane przez ludzi, a co za tym idzie na funkcjonowanie gospodarki. Proces zmian instytucjonalnych składa się w obszarze gospodarki przede wszystkim z tworzenia instytucji rynkowych, ze zmiany koordynacji przez państwo na koordynację przez rynek, ze zmian udziału państwa w obrocie gospodarczym poprzez prywatyzację. W obszarze społecznym składa się on natomiast ze zmian zwyczajowych wzorców myślenia i zachowania, które cechuje inercja Nieformalne bariery instytucjonalne Nieformalne bariery instytucjonalne to ograniczenia nieformalne o charakterze sankcji, tabu, zwyczajów, tradycji, nieformalnych kodeksów zachowań, które kształtowane są przez ludzi m.in. w celu stworzenia porządku oraz zredukowania niepewności w transakcjach 31. W 2004 r. Instytut Spraw Publicznych przeprowadził badania, które miały pozwolić na analizę i ocenę świadomości ekonomicznej społeczeństwa po 15 latach transformacji 32. Wykazały one wyraźną akceptację gospodarki rynkowej wg 59% respondentów gospodarka rynkowa jest najlepszym systemem gospodarczym w naszym kraju (zdecydowanie tak i raczej tak), natomiast przeciwników gospodarki rynkowej było 26% (raczej nie i zdecydowanie nie). Wnioski, które wyciągnęli autorzy z badania, to stwierdzenie, że pożądane zasady organizujące gospodarkę powinny wymuszać efektywność działania, gwarantując jednocześnie realizację zasad egalitarnych. Dlatego też mechanizmy rynkowe i konkurencja powinny działać po stronie produkcji i określenia cen, opiekuńcze zaś dotyczyć podziału i wyrównywania szans. ( ) Państwo powinno natomiast zapewniać wysoki poziom świadczeń społecznych (81%), prowadzić protekcjonistyczną politykę rolną (65%), zwalczać bezrobocie (75%) oraz ograniczać zarobki osób najwięcej zarabiających. 33 Analizując wynikające z badań ISP nieformalne bariery instytucjonalne z punktu widzenia budowania konkurencyjnej gospodarki oraz tworzenia warunków dla wzrostu konkurencyjności przedsiębiorstw działających na polskim rynku, wyraźnie widać, że zmiany instytucjonalne oparte są ciągle w większej mierze na prorynkowych postawach ludzi jako konsumentów, a w znacznie mniejszym stopniu na ich przedsiębiorczości rozumianej jako skłonność do aktywności i ponoszenia ryzyka. 29 Informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw, op.cit. 30 Veblen T., Teoria klasy próżniaczej, PWN, Warszawa Encyklopedia socjologii, t. 2, Oficyna Naukowa, Warszawa 1999, s Świadomość ekonomiczna społeczeństwa i wizerunek biznesu, L.Kolarska-Bobińska (red.), ISP, Warszawa Ibid., str

14 Formalne bariery instytucjonalne Formalne bariery instytucjonalne mogą tkwić w konstytucji, prawie, prawach własności. A przejawiają się w niedostosowanych do gospodarki rynkowej instytucjach, w ciągle nadmiernej koordynacji gospodarki przez państwo, w zbyt dużym udziale państwa w obrocie gospodarczym. Jeżeli przeczytamy zapisy w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, to w art. 20 mówi ona, że podstawą ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej jest społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych. W art. 22 Konstytucja RP dopuszcza natomiast ograniczenie wolności działalności gospodarczej, ale tylko w drodze ustawy i tylko ze względu na ważny interes publiczny. Patrząc zatem na te zapisy, wydaje się, że formalnych barier instytucjonalnych w rozwoju polskiej gospodarki być nie powinno. Jednak faktem jest, że mamy w gospodarce 75 obszarów, a w ich ramach 236 rodzajów zezwoleń na prowadzenie działalności gospodarczej, czy chociażby 38 obszarów, a w ich ramach 135 rodzajów dopuszczeń do wykonywania zawodu. Stopień regulacji gospodarki jest bardzo duży i zamiast zmniejszać się zwiększa się. Konstytucja RP nie tworzy formalnych ograniczeń, aczkolwiek daje do nich podstawy, zapisując możliwość ograniczania wolności działalności gospodarczej ze względu na ważny interes publiczny, którego nie definiuje precyzyjnie. Dlatego zapis ten może być narzędziem wykorzystywanym przez zwyczajowe wzorce myślenia i zachowania, które cechuje inercja, może być kluczem do utrzymania ich status quo (...z jednej strony grupy społeczne korzystające ze starych rozwiązań prawnych ( ). Z drugiej politycy akceptujący tę tyranię w obawie o wyniki kolejnych wyborów. Z trzeciej urzędnicy (biurokracja), dla których każda zmiana jest zamachem na ich przystosowanie się, jest rewolucją mogącą zachwiać ich ustabilizowaną pozycją ). 34 O tym, że w Polsce nie udało się zdefiniować ważnego interesu publicznego świadczy 800 aktów prawnych regulujących działalność gospodarczą, ale także fakt, iż rocznie Sejm uchwala ponad 200 ustaw, z czego ponad 60% to nowelizacje regulacji już istniejących. Ponieważ stopień regulacji gospodarki nie zmniejsza się (a w niektórych obszarach nawet zwiększa się), przyczyn zbyt wolnych zmian instytucjonalnych szukać należy w prawie jego ilości i jakości oraz w prawach własności. W Polsce ciągle występuje problem tak ze zmianami ograniczeń nieformalnych wynikających z transformacji, jak również ze zmianami ograniczeń formalnych tych wiążących się z tworzeniem i nowelizacją prawa. Ponadto ograniczenia nieformalne, tak trudne do zmiany (na co wskazały m.in. badania ISP), ograniczają zmiany formalnych barier instytucjonalnych. Inflacja prawa dotyczącego gospodarki i jego zmienność są bowiem konsekwencją zwyczajowych wzorców myślenia i zachowania. Oznacza to, że aby transformacja została zakończona, warunkiem niezbędnym jest zmiana nieformalnych kodeksów zachowań. Tylko dzięki temu możliwe będzie stworzenie infrastruktury instytucjonalnej, która będzie wspierać rozwój przedsiębiorstw m.in. poprzez identyfikację i zmniejszanie ryzyk związanych z działalnością gospodarczą. Konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw 1. Informacja o badaniu Monitoring kondycji sektora małych i średnich przedsiębiorstw 2006 jest 7. edycją badania MŚP. Zostało ono przygotowane przez ekspertów Polskiej Konfederacji Pracodawców Prywatnych Lewiatan i zrealizowane na zlecenie PKPP przez Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS) w okresie 19 lipca 5 września 2007 r. Badanie przeprowadzono na ogólnopolskiej losowej próbie 1093 aktywnych przedsiębiorstw prywatnych, czyli firm będących własnością osób fizycznych lub spółek z większościowym udziałem kapitału prywatne- 34 Więcej w: Małgorzata Starczewska-Krzysztoszek, Sektor publiczny a sektor prywatny kierunki i siła zmian, w: Sektor publiczny w Polsce i na świecie, Kleer.J. (red.), CeDeWu, Warszawa 2005

15 Raport z badań Monitoring kondycji sektora MSP go, w tym także sprywatyzowanych przedsiębiorstw państwowych. Badane były przedsiębiorstwa zatrudniające 2 lub więcej pracowników, gdzie tytułem prawnym zatrudnienia jest terminowa lub bezterminowa umowa o pracę. Wywiady z respondentami były realizowane metodą wywiadu bezpośredniego (face-to-face) przez ankieterów CBOS. Ankieter przeprowadzał wywiad w jednej firmie z kilkoma osobami najbardziej kompetentnymi w danej tematyce. W praktyce najczęściej respondentami byli właściciele lub współwłaściciele przedsiębiorstw. Badanie objęło okres styczeń 2006 czerwiec 2007 (część pytań i odpowiedzi dotyczy tylko 2006 r.) Metodologia badania Dla celów losowania próby zbiorowość badania została podzielona na warstwy ze względu na 5 sekcji PKD oraz 3 kategorie wielkości zatrudnienia (2-9, 10-49, zatrudnionych osób) w każdym województwie. W efekcie zbiorowość została podzielona na 240 warstw (5 sekcji PKD x 3 kategorie zatrudnienia x 16 województw). Uwzględniono następujące sekcje PKD: 1. Sekcja D działalność produkcyjna: Spożywcza i przetwórstwo spożywcze Inne dobra konsumpcyjne (szybkozbywalne) Trwałe dobra konsumpcyjne Dobra inwestycyjne (dla innych przedsiębiorstw) Dobra zaopatrzeniowe (dla innych przedsiębiorstw) Inne niż wymienione w sekcji D 2. Sekcja F budownictwo 3. Sekcja G handel hurtowy i detaliczny 4. Sekcja I transport, gospodarka magazynowa i łączność 5. Sekcja K obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z obsługą działalności gospodarczej. W schemacie doboru próby został zastosowany nieproporcjonalny dobór ze względu na sekcję PKD oraz kategorię wielkości przedsiębiorstwa oraz proporcjonalny ze względu na liczbę firm prywatnych w poszczególnych województwach. Nieproporcjonalny dobór MSP ze względu na wielkość zatrudnienia jest uwarunkowany strukturą polskich przedsiębiorstw, w których dominują firmy małe, zatrudniające do 9 osób. Aby mieć możliwość porównania wyników dla firm o różnej wielkości, w badanej próbie są nadreprezentowane firmy zatrudniające 10 i więcej osób. Struktura przedsiębiorstw ze względu na sekcje PKD nie jest tak silnie zdominowana przez jedną sekcję, jak struktura wielkości MSP przez jedną kategorię, to znaczy przez małe firmy. W grupie 5 wyodrębnionych sekcji (D, F, G, I, K) najbardziej charakterystyczną dysproporcją jest zdecydowana przewaga liczebna MSP należących do sekcji G (handel hurtowy i detaliczny). W tej sekcji mieści się największa liczba prywatnych przedsiębiorstw. Z tego powodu w próbie został zmniejszony udział MSP z branży G na rzecz zwiększenia udziału firm z innych branż. Uzyskane wyniki zostały poddane procedurze ważenia, aby można było na podstawie danych z próby wnioskować o całej zbiorowości, czyli zapewnić im reprezentatywność. Opracowano trzy różne wagi: 1) do danych ogółem, 2) do danych w podziale na sekcje, 3) do danych w podziale na wielkość zatrudnienia.

16 Informacja o firmach Najliczniejszą grupę wśród badanych firm stanowią przedsiębiorstwa osoby fizycznej działające na podstawie wpisu do rejestru. Jaka jest forma prawna przedsiębiorstwa? N=1093 Spółka akcyjna 1,4% Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością 6,9% Spółka komandytowa 0,2% Spółka partnerska 0,4% Spółka jawna 2,9% Przedsiębiorstwo osoby fizycznej na podstawie wpisu do rejestru 70,1% Spółka cywilna 15,2% Inna forma 2,8% Razem 100% 1.3. Sekcje PKD Liczebność i odsetek przedsiębiorstw w poszczególnych sektorach n % Sekcja D działalność produkcyjna: Spożywcza i przetwórstwo spożywcze 56 5,1% Niespożywcze, szybkozbywalne dobra konsumpcyjne 40 3,7% Trwałe dobra konsumpcyjne 67 6,1% Dobra inwestycyjne (dla innych przedsiębiorstw) 42 3,8% Dobra zaopatrzeniowe (dla innych przedsiębiorstw) 36 3,3% Inne niż wymienione w sekcji D 59 5,4% Sekcja F budownictwo ,9% Sekcja G handel hurtowy i detaliczny ,4% Sekcja I transport, gospodarka magazynowa i łączność ,5% Sekcja K obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z obsługą działalności gospodarczej ,7% Razem % 1.4. Wielkość przedsiębiorstw Ilu pracowników zatrudnia na umowę o pracę Pana(i) firma? n % 2 9 pracowników ,3% pracowników ,8% pracowników ,9% Razem %

17 Raport z badań Monitoring kondycji sektora MSP Wartość obrotów w 2006 r. (w mln euro) 1.6. Typ właściciela N=1093 Jedna osoba fizyczna 70,8% Wielu współwłaścicieli, udziałowców 27,7% Rząd (państwo) 0,0% Pracownicy 0,4% Zarządzający (kierownicy) 0,4% Przedsiębiorstwo krajowe 0,4% Przedsiębiorstwo zagraniczne 0,2% Inne 0,0% Razem 100% 1.7. Sposób rozliczania się z urzędem skarbowym Ogólne zasady 63,4% Pełna rachunkowość 24,7% Karta podatkowa 6,6% Ryczałt 5,1% Odmowa 0,3%

18 18 2. Konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw 2007 Badanie Monitoring kondycji sektora MSP 2007 pozwala przeanalizować i ocenić, w oparciu o opinie przedsiębiorców małych i średnich, kondycję przedsiębiorstw sektora MSP w 2006 r. oraz w pierwszej połowie 2007 r., jego silę konkurencyjną, czynniki tę konkurencyjność kształtujące oraz bariery ograniczające możliwości rozwoju firm małych i średnich. Tegoroczna edycja badania ma kontekst, jakiego nie miały poprzednie edycje wysoką dynamikę wzrostu gospodarczego, opartą na silnym wzroście konsumpcji i inwestycji, przy ujemnym wpływie na wzrost PKB eksportu netto (co jest wynikiem osłabienia tempa wzrostu eksportu i zwiększenia tempa wzrostu importu). Wszystko to przy rosnącym zatrudnieniu i silnie rosnących wynagrodzeniach. Dlatego interesujące będzie poszukanie odpowiedzi na pytania o wpływ małych i średnich przedsiębiorstw na obserwowany wzrost gospodarczy (co wymaga przede wszystkim danych statystycznych, których badanie nie dostarcza), a także o charakter korzyści, jakie z tego wzrostu mogą potencjalnie dla małych i średnich przedsiębiorstw wynikać, i czy z potencjału tego MSP korzystają. Jeśli tak, to jakich zmian można oczekiwać w ich funkcjonowaniu w średnim i długim okresie. Jeżeli nie jakie są tego przyczyny, czy tkwią one wewnątrz przedsiębiorstw, czy też wynikają z barier zewnętrznych. Istotna będzie również odpowiedź na pytanie, czy dobra koniunktura gospodarcza: 1. łagodzi istniejący negatywny wpływ formalnych i nieformalnych instytucji otoczenia gospodarczego na podejmowanie długookresowych decyzji biznesowych przez MSP, 2. osłabia negatywne oddziaływanie otocznia prawnego, w którym działają MSP, na ich aktywność (nieprzewidywalność, niestabilność, niejasność regulacji prawnych, co podnosi ryzyko działalności gospodarczej do poziomu niepozwalającego MSP na planowanie działalności w długim okresie), 3. ogranicza negatywny wpływ procedur administracyjnych i pracy administracji na działalność MSP i jej koszty (administracja wzmacnia bowiem negatywne skutki złego, ciągle zmieniającego się, nieprzewidywalnego prawa). W tym kontekście bardzo istotna będzie odpowiedź na pytanie czy małe i średnie przedsiębiorstwa korzystają z dobrej koniunktury i koncentrują się na działalności w krótkim okresie, czy też budują szanse na rozwój w długim okresie? Czy negatywny wpływy formalnych i nieformalnych instytucji otoczenia biznesu, negatywne oddziaływanie otoczenia prawnego oraz procedur administracyjnych i pracy administracji na długookresowe decyzje biznesowe małych i średnich przedsiębiorstw jest tak silny, że MSP nie zmieniły krótkookresowego horyzontu swojego działania. Czy też to negatywne oddziaływanie nie jest tak silne, że dobrą koniunkturę małe i średnie firmy wykorzystują dla budowania swojej pozycji konkurencyjnej w przyszłości Wpływ wzrostu gospodarczego w 2006 r. na kondycję małych i średnich przedsiębiorstw Uwaga: wszystkie wykresy, które znajdują się w tej części Raportu, to opracowania własne autorki na podstawie badania Monitoring kondycji sektora małych i średnich przedsiębiorstw 2007, PKPP Lewiatan, badania Monitoring kondycji sektora małych i średnich przedsiębiorstw 2006, PKPP Lewiatan, badania Monitoring kondycji sektora małych i średnich przedsiębiorstw 2005, PKPP Lewiatan. Rok 2006 był bardzo dobry dla przedsiębiorstw średnich i dużych. Wg danych GUS 35 przychody w tej grupie firm wzrosły o 13,9%, zysk netto o 35,8%, rentowność sprzedaży netto wzrosła o 1/5, udział przychodów z eksportu w przychodach ogółem wzrósł o 8%. Danych dotyczących wyników finansowych sektora MSP w 2006 r. jeszcze nie ma 36. Natomiast wyniki badania Monitoring kondycji sektora MSP 2007 pozwalają na analizę i ocenę wpływu dobrej koniunktury w 2006 r. na małe i średnie przedsiębiorstwa. Tym bardziej, że w ocenie efektów działalności MSP w 2006 r. zaszły bardzo duże zmiany w stosunku do ocen z lat , które w tym obszarze były do siebie porównywalne. 35 Wyniki finansowe przedsiębiorstw niefinansowych w okresie I XII 2006 r., GUS 36 GUS opublikuje je w lutym 2008 r.

19 Raport z badań Monitoring kondycji sektora MSP Ponad 50% więcej przedsiębiorstw małych i średnich osiągnęło w 2006 r. przychody ze sprzedaży większe niż w 2004 i 2005 r. Prawie 60% więcej MSP osiągnęło w 2006 r. większe zyski niż w 2004 i 2005 r. Prawie 30% więcej MSP zwiększyło udziały w rynku, jednocześnie tylko 5,3% przedsiębiorstw stwierdziło, że spadły ich udziały w rynku, co oznacza, że wzrost udziałów rynkowych dokonywał się dzięki wzrostowi rynku, a nie odbieraniu rynku konkurentom. Potwierdzają to oceny MSP dotyczące zmian liczby konkurentów w 2005 r. wzrost liczby konkurentów deklarowało 56,6% MSP, w 2006 r. 51,7%. Natomiast znacząco spadł (i tak dość niski w latach ) odsetek firm małych i średnich, które zwiększyły sprzedaż na eksport (o ponad 55%) i jednocześnie wzrósł odsetek MSP, które w 2006 r. nie eksportowały (prawie o 10%). Oznacza to, że zainteresowanie małych i średnich przedsiębiorstw sprzedażą na eksport zmniejszyło się w 2006 r. Przyczyn tego stanu rzeczy szukać należy we wzroście popytu na rynku polskim i decyzjach MSP o całkowitej (wzrósł odsetek przedsiębiorstw, których sprzedaż na eksport nie dotyczy) lub częściowej (spadek odsetka MSP, które zwiększyły sprzedaż na eksport) rezygnacji z eksportu. Wykres 8. Co zmieniło się w działalności firmy w 2006 r.? (i) Rosnącej liczbie MSP, które zwiększały przychody i zyski oraz udziały w rynku, towarzyszył zmniejszający się o ponad 1/5 odsetek przedsiębiorstw zwiększających inwestycje w majątek trwały. Oznacza to, że przedsiębiorstwa, mimo znaczącej poprawy koniunktury, braku bariery popytowej, a więc szansie na utrzymanie się wzrostu sprzedaży w dłuższym okresie, mimo wzrostu zdolności kredytowych nie decydują się na inwestycje w majątek trwały. Oznacza to albo relatywnie wysoki stopień niewykorzystania posiadanego aparatu wytwórczego, albo inne przyczyny, np. trudny dostęp do kredytu (patrz dalsza część Raportu), oczekiwanie na dostęp do środków z funduszy unijnych, czy też brak stabilności działalności gospodarczej, bariery instytucjonalne, nieprzewidywalne, niestabilne, niejasne otoczenie prawne, uciążliwość procedur administracyjnych, czyli to, co wcześniej zostało zdefiniowane jako bariery instytucjonalne. Wykres 9. Co zmieniło się w działalności firmy w 2006 r.? (ii)

20 20 W kontekście rosnących zysków i ograniczania inwestycji uzasadniony jest spadek odsetka MSP, które zwiększyły zadłużenie (o 62%), a także prawie 2-krotny wzrost odsetka małych i średnich przedsiębiorstw, które deklarują, że zadłużenie ich nie dotyczy. Natomiast z funduszy unijnych korzysta ciągle (i tak zapewne będzie w nowym okresie prognozowania ) niewielki odsetek MSP i tutaj w 2006 r. niewiele się zmieniło w stosunku do lat Wykres 10. Co zmieniło się w działalności firmy w 2006 r.? (iii) Można zadać pytanie, czy 2006 r. był dobrym okresem dla małych i średnich przedsiębiorstw. Z punktu widzenia krótkiego okresu zdecydowanie tak. Jednak MSP nie podjęły w 2006 r. działań o dłuższym horyzoncie czasu, nie rozpoczęły inwestycji na skalę, która uzasadniona była koniunkturą gospodarczą i perspektywami jej utrzymania się, a także na skalę, która tworzyłaby warunki dla wzrostu ich konkurencyjności w przyszłości. Niepokojące jest również zmniejszenie zainteresowania małych i średnich przedsiębiorstw inwestycjami w badania i rozwój (B+R) oraz przygotowaniem i wprowadzeniem na rynek nowych produktów i usług. O ponad 30% wzrósł odsetek MSP, które stwierdzają, że inwestycje w B+R ich nie dotyczą, a odsetek firm, które zwiększyły w 2006 r. nakłady na badania i rozwój zmniejszył się o 40% w stosunku do 2005 r. O 22% zmniejszył się również odsetek małych i średnich firm, które wypuściły na rynek w 2006 r. nowe produkty lub usługi. Dane te wskazują na silną koncentrację małych i średnich przedsiębiorstw na krótkookresowych działaniach biznesowych w 2006 r. mniej MSP niż w 2005 r. zainwestowało w majątek trwały, mniej przedsiębiorstw zdecydowało się na wypuszczenie nowych produktów i zaoferowanie nowych usług, zmniejszył się odsetek małych i średnich firm, które zwiększyły inwestycje w badania i rozwój, a jednocześnie zwiększył się odsetek MSP, które stwierdziły, że inwestycje w badania i rozwój ich nie dotyczą. Należy także zapytać o skutki dla gospodarki podjętych w 2006 r. przez przedsiębiorstwa małe i średnie decyzji. Niestety nie były one dobre z punktu widzenia rozwoju gospodarki dość istotnie wzrósł, i tak wysoki, odsetek MSP niezainteresowanych eksportem, zmniejszyło się zainteresowanie inwestycjami, a także kredytami. Znacznie więcej firm wskazywało, że koszty związane z ochroną środowiska ich nie dotyczą. Patrząc z perspektywy średnio- i długookresowych działań biznesowych, trudno uznać 2006 r. za udany dla małych i średnich przedsiębiorstw, a także dla polskiej gospodarki. Ograniczanie decyzji inwestycyjnych było oczywiście wyborem samych MSP. Istotne są jednak przyczyny takich wyborów. Można przyjąć tu dwa założenia: 1. MSP nastawione są na wykorzystywanie dobrej koniunktury gospodarczej do zwiększenia zysków, myślą i działają w krótkim horyzoncie czasu, nie są zainteresowane tworzeniem warunków dla swojego rozwoju w średniej i długiej perspektywie. Ich strategia opiera się na działaniach w krótkiej perspektywie i elastycznym dostosowywaniu się do zmieniającej się prosperity. Nawet gdyby instytucjonalne uwarunkowania rozwoju były przyjazne podejmowaniu decyzji o długim horyzoncie czasu, nie korzystałyby z nich.

21 Raport z badań Monitoring kondycji sektora MSP MSP nastawione są na wykorzystanie dobrej koniunktury gospodarczej do zwiększenia zysków, myślą i działają w krótkim horyzoncie czasu, bowiem formalne i nieformalne ograniczenia instytucjonalne nie tworzą im możliwości do takiego myślenia i działania. Zmniejszenie instytucjonalnych, formalnych i nieformalnych, barier rozwoju zmieniłoby strategię działania małych i średnich przedsiębiorstw, wydłużyło jego perspektywę. Analiza i ocena kolejnych elementów Badania powinna pomóc w odpowiedzi na pytanie, które z przedstawionych wyżej założeń jest prawdziwe Działalność małych i średnich przedsiębiorstw w 2007 r. oczekiwania Analiza danych uzyskanych z Badania wskazuje, że małe i średnie przedsiębiorstwa nie planują zmiany swojej strategii w 2007 r. Należy przy tym pamiętać, że Badanie zostało zrealizowane w połowie 2007 r., czyli realizacja oczekiwań MSP dotyczących różnych aspektów ich działalności w tym roku są już w dużym stopniu zaawansowane. Wykres 11. Oczekiwania MSP dotyczące ich działalności w 2007 r. (na tle oczekiwań i ich realizacji w 2006 r.) (i) Małe i średnie przedsiębiorstwa mają jeszcze większe oczekiwania dotyczące wzrostu przychodów ze sprzedaży i zysków w 2007 r. w porównaniu z oczekiwaniami, jakie wiązały z 2006 r. Oczekiwania dotyczące wzrostu udziału w rynku są w 2007 r. porównywalne do tych, które MSP miały w stosunku do 2006 r. Natomiast bardzo wyraźnie zmniejszyły się oczekiwania dotyczące wzrostu sprzedaży na eksport. Analiza tych danych potwierdza obserwacje i oceny przedstawione na podstawie zmian w działalności MSP w 2006 r. Potwierdza je również analiza oczekiwań dotyczących inwestycji w majątek trwały, których wzrostu oczekuje w 2007 r. mniejszy o 16% niż w 2006 r. odsetek MSP. Także oczekiwania dotyczące wzrostu zadłużenia w 2007 r. deklaruje mniej niż w 2006 r. małych i średnich przedsiębiorstw, przy czym generalnie jest to bardzo mała liczba firm. Wykres 12. Oczekiwania MSP dotyczące ich działalności w 2007 r. (na tle oczekiwań i ich realizacji w 2006 r.) (ii)

22 22 Należy zwrócić uwagę na oczekiwania dotyczące możliwości korzystania z funduszy unijnych oczekiwanie wzrostu ich wykorzystania w 2006 r. deklarowało 20,3%, a tylko 2,1% to osiągnęło. Mimo takiej dysproporcji między oczekiwaniami a ich realizacją, oczekiwania dotyczące możliwości wykorzystania funduszy unijnych w 2007 r. są 6-krotnie wyższe niż ich realizacja w 2006 r. Ta luka między oczekiwaniami a ich realizacją w 2006 r. miała zatem niewielki wpływ na oczekiwania dotyczące dostępu do unijnych pieniędzy w 2007 r. i to przy informacji o tym, że Polska negocjuje ciągle jeszcze Programy Operacyjne z Komisją Europejską, a zatem nie uda się uruchomić pieniędzy unijnych w 2007 r. (a przynajmniej są na to niewielkie szanse). Oczekiwania dotyczące wzrostu w 2007 r. inwestycji w B+R w 2007 r. oraz wypuszczenia na rynek nowych produktów lub usług deklaruje także mniej przedsiębiorstw małych i średnich niż miało to miejsce w 2006 r. Wykres 13. Oczekiwania MSP dotyczące ich działalności w 2007 r. (na tle oczekiwań i ich realizacji w 2006 r.) (iii) Oczekiwania małych i średnich przedsiębiorstw dotyczące ich działania w 2007 r. potwierdzają ich koncentrację na krótkim okresie, na wykorzystaniu dobrej koniunktury w Polsce. Nie pozwalają na przyjęcie założenia, że 2006 r. był chwilowym odejściem, odstępstwem od koniecznej ścieżki rozwoju MSP inwestycji, w tym inwestycji w B+R, wprowadzaniu na rynek nowych produktów i usług, wzrostu udziału w wymianie międzynarodowej Krótkookresowa czy długookresowa strategia działania małych i średnich przedsiębiorstw Pozycja konkurencyjna przedsiębiorstw zależy od wielu czynników, na które firmy mają wpływ, ale także od dużej liczby zmiennych, które są dla nich egzogeniczne. Definiując czynniki wewnętrzne przyjmuje się, że najważniejszymi są 37 : redukcja jednostkowych kosztów i możliwość oferowania niższych cen, wyroby wyższej jakości, zdolność dostosowywania wyrobów do wymagań klienta, innowacyjność technologiczna, innowacyjność produktowa, działania w sferze organizacji i zarządzania, które zapewniają wysoką dynamikę wzrostu produkcji i sprzedaży oraz wzrost wartości firmy. 37 J.Bossak, Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki kraju i przedsiębiorstwa. Zagadnienia teoretyczne i metodologiczne, w: Konkurencyjność gospodarki Polski w dobie integracji z Unią Europejską i globalizacji, J.Bossak, W.Bieńkowski (red.), t.i, SGH, s

23 Raport z badań Monitoring kondycji sektora MSP Czynniki budujące pozycję konkurencyjną MSP na rynku Małe i średnie przedsiębiorstwa działające w Polsce wykorzystują część tych czynników do budowania swojej pozycji konkurencyjnej tak na rynku wewnętrznym, jak i na rynku zewnętrznym. Wykres 14. Czynniki decydujące o konkurencyjności MSP w latach (i) Dominującym czynnikiem wykorzystywanym przez MSP do budowania pozycji konkurencyjnej jest cena. Niepokojący 38 trend wzrostu znaczenia tego czynnika do 2006 r. uległ w 2007 r. osłabieniu. Małe i średnie przedsiębiorstwa zaczynają (ponownie) zwracać większą uwagę na jakość produktów i usług. Cena i jakość produktów i usług w 79%, wg MSP, zapewniają im wzrost konkurencyjności. Znaczenie pozostałych czynników jest dużo mniejsze i dość rozproszone. Niepokoi ciągle niskie, i mniejsze niż w latach , znaczenie nowatorskiego, innowacyjnego charakteru produktów i usług w budowaniu pozycji konkurencyjnej MSP. Niepokoi także znaczący spadek, i tak niskiego w latach poprzednich, znaczenia zindywidualizowania oferty dla klientów (zdolność do dostosowywania produkcji i usług do wymagań klienta). Możliwe, że w obu przypadkach jest to efektem braku w chwili obecnej bariery popytu na rynku, a tym samym tendencji do standaryzacji i zwiększania skali produkcji dla zmniejszania jednostkowych kosztów produkcji i możliwości utrzymywania cen na niezmienionym poziomie (potwierdzałby to niski poziom inflacji, który towarzyszy szybkiemu tempu wzrostu gospodarczego). Wykres 15. Czynniki decydujące o konkurencyjności MSP w latach (ii) 38 trend był niepokojący, bowiem tylko w oparciu o cenę polskie MSP nie są w stanie wygrać konkurencji z przedsiębiorstwami z Chin, Indii czy Brazylii

24 24 Wykres 16. Czynniki decydujące o konkurencyjności MSP w 2007 r. Czynnikami sprzyjającymi budowaniu pozycji konkurencyjnej przez MSP, które zostały zbadane w 2007 r., a nie były badane w latach poprzednich, są: wizerunek przedsiębiorstwa, kompetencje i motywacje pracowników, nowoczesne metody zarządzania firmą oraz wykorzystywanie bardziej nowoczesnych niż konkurencja technologii produkcji. Wyniki wskazują na dość małą istotność tych czynników dla konkurencyjności małych i średnich firm. Nawet taki czynnik, jak kompetentni i zmotywowani pracownicy, który ze względu na obecną sytuację na rynku pracy wydaje się być czynnikiem ważnym, nie znalazł znaczącego zainteresowania wśród MSP. Nawet w budownictwie, gdzie 2,6% przedsiębiorstw wskazało go jako istotny dla budowania pozycji konkurencyjnej. Może to oznaczać, że problemy z rynkiem pracy nie przekładają się jeszcze w sposób istotny na konkurencyjność MSP Budowa pozycji konkurencyjnej przez MSP w najbliższych 2-4 latach Małe i średnie przedsiębiorstwa nie zamierzają zmieniać swojej polityki dotyczącej budowy pozycji konkurencyjnej na rynku. W najbliższych 2-4 latach dominować będzie cena, aczkolwiek powinna utrwalić się tendencją do ograniczania jej znaczenia. Utrwali się również, w opinii MSP, znaczenie jakości. Pozostałe czynniki będą ciągle czynnikami o mniejszym znaczeniu. Jednak w grupie tych czynników zwraca uwagę wzrost znaczenia wizerunku przedsiębiorstwa, kompetencji i motywacji pracowników, tworzenia nowoczesnych kanałów dystrybucji oraz wykorzystywania bardziej nowoczesnych niż konkurencja technologii produkcji. Wykres 17. Czynniki, które będą decydowały o konkurencyjności MSP w najbliższych 2-4 latach łącznie 3 najważniejsze (w odniesieniu do czynników decydujących w 2007 r.) (i)

25 Raport z badań Monitoring kondycji sektora MSP Zwraca uwagę nieprzywiązywanie przez małe i średnie przedsiębiorstwa wagi do nowoczesnych metod zarządzania przedsiębiorstwem. Ta niska skłonność MSP do korzystania z nowoczesnych metod zarządzania nie pozwala na wykorzystanie prostych rezerw ciągle tkwiących w tych przedsiębiorstwach. Niepokoi utrwalanie się tej tendencji jeżeli w najbliższych 2-4 latach małe i średnie przedsiębiorstwa nie sięgną po nowoczesne instrumenty zarządzania, konkurowanie ceną i jakością może stać się niemożliwe. Wykres 18. Czynniki, które będą decydowały o konkurencyjności MSP w najbliższych 2-4 latach łącznie 3 najważniejsze (w odniesieniu do czynników decydujących w 2007 r.) (ii) W opinii małych i średnich przedsiębiorców cena będzie ciągle czynnikiem najważniejszym w budowaniu pozycji konkurencyjnej, ale nie tak ważnym jak w latach poprzednich. MSP dostrzegają w coraz większym stopniu znaczenie jakości oferowanych produktów i usług oraz ich innowacyjny charakter. Istotny w budowaniu pozycji konkurencyjnej staje się wizerunek przedsiębiorstwa, kompetentni, dobrze zmotywowani pracownicy, a także korzystanie z nowoczesnych technologii produkcji. Ta zmiana, jeżeli rzeczywiście zostanie zrealizowana powinna dać pierwsze wymierne efekty w przeobrażaniu polskich małych i średnich przedsiębiorstw z firm bazujących na kapitale fizycznym w przedsiębiorstwa wykorzystujące pomysł i wiedzę Skłonność do inwestycji a rozwój przedsiębiorstw małych i średnich Od 2. połowy 2003 r. tempo wzrostu gospodarczego w Polsce rośnie i utrzymuje się dobra koniunktura gospodarcza. Dla przedsiębiorstw oznacza to możliwości rozwoju. Przy czym możliwości rozwoju oznaczają nie tylko większą produkcję, większą sprzedaż i większe zyski, ale także konieczność inwestycji. Tymczasem zamiast rosnąć, maleje odsetek małych i średnich przedsiębiorstw, które w danym roku rozpoczynają inwestycje. W 2006 r. zmalał również odsetek przedsiębiorstw, które kontynuowały inwestycje rozpoczęte w latach poprzednich. A przede wszystkim w 2006 r. aż 48% MSP nie rozpoczęło żadnej inwestycji. Wykres 19. Czy w latach firma podjęła lub kontynuowała działania inwestycyjne?

26 26 Najmniej skłonny do inwestycji był handel i usługi w tym sektorze w 2007 r. nie podjęło ani nie kontynuowało inwestycji 58,1% przedsiębiorstw małych i średnich. Również ponad 50% przedsiębiorstw sektora obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z obsługą działalności gospodarczej nie inwestowało w 2007 r. Najczęściej inwestowały natomiast przedsiębiorstwa sektora transport, gospodarka magazynowa i łączność (68,2% MSP) oraz firmy z sektora przemysłowego (66,4% MSP). Najmniej skłonne do inwestycji były w 2007 r. także mikroprzedsiębiorstwa (51% nie inwestowało). Z analizy sektorowej skłonności do inwestycji oraz z oceny skłonności przedsiębiorstw wg klas wielkości do podejmowania ryzyka inwestycyjnego wynika, że inwestycje realizowane były przede wszystkim przez sektory, które charakteryzowały się wyższą dynamiką wzrostu. I to nawet w sytuacji, gdy przedsiębiorstwa z tych sektorów nie wskazywały na niepełne wykorzystanie mocy wytwórczych jako przyczynę niepodejmowania inwestycji. Porównanie przyczyn braku inwestycji w 2006 i 2005 roku wskazuje wyraźnie na osłabienie głównego czynnika, który przed 2006 r. wpływał negatywnie na decyzje o inwestycjach oczekiwania na poprawę koniunktury gospodarczej. Zmniejszyło się również znaczenie braku popytu na rynku polskim przy podejmowaniu decyzji o inwestycjach. Relatywnie niewielki wpływ na decyzje inwestycyjne ma też dostęp do kapitału. Większy niż w 2005 r. wpływ na niepodejmowanie decyzji inwestycyjnych miał natomiast w 2007 r. brak strategii rozwoju, co jest zrozumiałe (ale mniej zrozumiały jest sam brak strategii w przedsiębiorstwie). Wykres 20. Najważniejsze przyczyny braku inwestycji w latach (łączne wskazania trzech najważniejszych przyczyn; %) Uwagę zwraca istotne obniżenie znaczenia dwóch do tej pory istotnych (łącznie) czynników mających wpływ na decyzje inwestycyjne niestabilności warunków gospodarowania oraz ryzyka politycznego odsetek przedsiębiorstw małych i średnich wskazujących te czynniki zmniejszył się prawie 3-krotnie z 47,3% na 18,1%. W tym przypadku problem interpretacyjny polega na tym, że w 2006 r. nie wydarzyło się nic, co stabilizowałoby warunki gospodarowania, nie zmieniło się także w sposób istotny ryzyko polityczne. A wyjaśnienie zmniejszenia się siły wpływu tych czynników na decyzje inwestycyjne jest istotne w kontekście przyjętych w Raporcie założeń. Odpowiedzi można szukać w uodpornieniu się gospodarki na sprawy polityczne czy w nabraniu przez MSP umiejętności radzenia sobie w niestabilnych warunkach. Jednak uodpornianie i nabieranie umiejętności jest procesem, a zatem nie mogły one pojawić się nagle, w 2006 r. Odpowiedzi można byłoby szukać również w nasileniu się innych czynników wpływających na negatywne decyzje ws inwestycji lub pojawieniu się nowych czynników. Jednak nic takiego nie wystąpiło.

27 Raport z badań Monitoring kondycji sektora MSP Przy tych danych nie ma zatem jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o niską skłonność do inwestycji przedsiębiorstw małych i średnich w okresie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego. Nie rozstrzygając problemu przyczyn braku realizacji inwestycji przez dużą część małych i średnich przedsiębiorstwa, zastanowienia wymaga trwałość tej tendencji. W 2007 r. inwestycje realizuje (nowe i kontynuacje) lub planuje realizować jedynie 38,9% MSP, podczas gdy w 2006 r. było to 50% MSP. Ponadto wśród 3 głównych źródeł finansowania nowych inwestycji w 2007 r. aż 88,4% przedsiębiorstw wskazuje głównie na środki własne Czy struktura inwestycji wspiera konkurencyjność MSP? Struktura inwestycji zrealizowanych przez małe i średnie przedsiębiorstwa w 2006 r. jest skorelowana z czynnikiem, który, poza ceną, buduje pozycję konkurencyjną MSP z poprawą jakości produktów i usług. W 2006 r. inwestycje w poprawę jakości oferowanych dóbr i usług realizowało ponad 18% przedsiębiorstw więcej niż w 2005 r. Wykres 21. W co inwestowano w 2005 i 2006 r. (łączne wskazanie czterech głównych obszarów; %) Jednocześnie w strukturze inwestycji bardzo wyraźnie widać korelację realizowanych inwestycji z krótkookresową polityką MSP dostosowującą ich możliwości produkcyjne do bieżących potrzeb rynku o ponad 22% przedsiębiorstw więcej niż w 2005 r. zakupiło w 2006 r. maszyny i urządzenia o podobnych parametrach jak te, które znajdują się już w ich użytkowaniu, w celu zwiększenia możliwości produkcyjnych. MSP zmniejszyły natomiast zainteresowanie inwestycjami w nowe technologie, w przygotowanie i wprowadzenie nowych produktów, w rozwój sieci sprzedaży. Bardzo wyraźnie potwierdzone są w strukturze inwestycji preferencje małych i średnich firm realizacja krótkookresowej polityki wykorzystującej dobrą koniunkturę gospodarczą. Takie rozłożenie inwestycyjnych punktów ciężkości nie wspiera MSP w budowaniu ich pozycji konkurencyjnej. Pytaniem jest, czy ta koncentracja inwestycji na krótkookresowych celach jest samodzielnym wyborem MSP, czy też wynika z ograniczeń zewnętrznych, które nie tworzą małym i średnim firmom możliwości skupienia się na celach długookresowych.

28 Czy trudności w dostępie do zewnętrznych źródeł finansowania ograniczają możliwości rozwoju MSP? Małe i średnie przedsiębiorstwa zawsze w znacznie większym stopniu niż firmy duże korzystają w swojej działalności i przy finansowaniu inwestycji z wewnętrznych źródeł finansowania. Struktura finansowania majątku MSP składała się w 2006 r. w większości przedsiębiorstw wyłącznie z kapitałów własnych. W 2005 r. brak zadłużenia deklarowało co prawda jedynie 2,3% firm, ale przedsiębiorstw z zobowiązaniami, finansującymi nie więcej niż 10% wartości majątku firmy, było 55%. Tak diametralna zmiana struktury finansowania majątku w 2006 r. mogła być efektem wykorzystania przez małe i średnie przedsiębiorstwa wysokiej rentowności na spłatę istniejących zobowiązań. Wykres 22. Jaki jest poziom zadłużenia Pana(i) firmy (zobowiązania ogółem/aktywa ogółem)? Taka struktura finansowania majątku MSP nie pozwala im na korzystanie z dźwigni finansowej, a tym samym na zwiększanie możliwości działania i podnoszenie stopy zwrotu z zainwestowanego kapitału (pod warunkiem oczywiście, że dźwignia byłaby dodatnia). Oznacza to, że małe i średnie przedsiębiorstwa tracą, w porównaniu z firmami dużymi, dostęp do podstawowych czynników rozwoju, nie rosną tak szybko jak mogłyby, tracą dystans do firm dużych. Przy opieraniu się w działalności gospodarczej przede wszystkim na środkach własnych, MSP nigdy nie będą mogły zainwestować wystarczająco dużego kapitału w rozwój czynników, które pozwoliłyby im na istotną zmianę ich potencjału konkurencyjnego. Małe i średnie przedsiębiorstwa finansują inwestycje przede wszystkim ze środków własnych i zysku zatrzymanego w firmie w 2006 r. 73,1% wartości inwestycji sfinansowane zostało przez MSP ze środków własnych (w tym zysku zatrzymanego). Maleje znaczenie kredytu w finansowaniu inwestycji MSP. Wykres 23. Z jakich źródeł firma finansowała inwestycje w latach ?

29 Raport z badań Monitoring kondycji sektora MSP Przedsiębiorstwa potwierdzają to wskazując, że najlepszym źródłem finansowania nowych inwestycji są środki własne wymieniło je 44,2% MSP. Natomiast kredyt bankowy jest atrakcyjnym źródłem finansowania dla 21,9% firm. Z czego wynikają takie wybory źródeł finansowania? W jakiej mierze są one efektem dobrych wyników finansowych przedsiębiorstw, a w jakiej konieczności wynikającej z trudności w dostępnie do kapitału obcego? Analiza możliwości zaciągania przez MSP (lub zwiększania) zadłużenia długoterminowego oraz analiza barier w korzystaniu przez MSP z kredytów może wskazać odpowiedź na to pytanie. Wykres 24. Czy przedsiębiorstwo ma możliwość zaciągnięcia lub zwiększenia swojego zadłużenia długoterminowego? Z powyższych danych wynika, że 81,4% małych i średnich przedsiębiorstw ma możliwość zaciągnięcia lub zwiększenia swojego zadłużenia długoterminowego, ale tylko 12,6% planuje z tej możliwości skorzystać. Wśród 18,6% tych MSP, które nie mają, w swojej opinii, możliwości skorzystania z zaciągnięcia zobowiązań długoterminowych, prawie połowa (9,1%) wskazuje, że nie może z niej skorzystać, bowiem będzie miała trudności ze spłatą. Tylko 9,2% MSP ma utrudniony, z różnych powodów, dostęp do finansowania długoterminowego. Oznacza to, że skala problemu definiowanego jako trudny dostęp MSP do kapitału nie jest duża. W grupie 9,2% MSP, które mają utrudniony dostęp do finansowania długoterminowego, pojawiają się 3 główne problemy brak zabezpieczeń, uciążliwość procedur bankowych oraz niechęć banków do udzielania kredytów MSP. Potwierdza to rozbudowany katalog barier w korzystaniu z kredytów bankowych. Wykres 25. Co jest barierą w korzystaniu z kredytów bankowych?

30 30 Duża część barier utrudniających dostęp MSP do kapitału związana jest z większym ryzykiem udzielania kredytu tym przedsiębiorstwom przez banki z wyższego ryzyka wynika bowiem konieczność zabezpieczeń, koszt pieniądza, biurokracja, nadrzędność oceny bieżącej sytuacji przedsiębiorstwa wobec jego historii kredytowej. Z jednej strony mamy zatem wyższe niż dla firm dużych wymogi formalne, które MSP muszą spełnić, aby dostać kredyt. Z drugiej strony większe zaufanie małych i średnich przedsiębiorstw do samofinansowania. Następuje także zmiana w strukturze najlepszych z punktu widzenia MSP zewnętrznych źródeł finansowania. Wykres 26. Co byłoby najlepszym źródłem finansowania nowych inwestycji w Pana(i) firmie? Kredyt staje się mniej pożądanym źródłem finansowania zewnętrznego nowych inwestycji. Rośnie natomiast znaczenie leasingu. W przypadku małych i średnich przedsiębiorstw ta forma finansowania ma bardzo dużo zalet m.in. oferuje wg MSP lepsze warunki finansowe niż kredyt bankowy, przedmiot leasingu zarabia na spłatę rat, związane są z nim korzystne regulacje podatkowe, pozwala na częstszą wymianę środków trwałych. Natomiast wypieranie kredytu przez fundusze unijne jest mało realne ze względu na ograniczoną jednak pulę środków unijnych. Wydaje się, że doświadczenia okresu prognozowania nie zmieniły postrzegania funduszy unijnych przez MSP. Zwiększanie udziału w finansowaniu zewnętrznym pożyczek od rodziny i znajomych świadczy zaś o tym, że małe i średnie przedsiębiorstwa mają rzeczywiście problem z dostępem do finansowania zewnętrznego na rynku finansowym. W przypadku małych i średnich przedsiębiorstw problem z dostępem do finansowania zewnętrznego w kontekście tworzenia warunków do rozwoju tych przedsiębiorstw jest jednak bardziej złożony. Jeżeli bowiem inwestycje o normalnym poziomie ryzyka nie zawsze mogą uzyskać finansowanie ze względu na charakter działalności MSP, to tym bardziej pozyskanie zewnętrznego finansowania na projekty inwestycyjne o podwyższonym ryzyku będzie trudne. Jednocześnie bez takich inwestycji zwiększanie potencjału konkurencyjnego małych i średnich przedsiębiorstw jest ograniczone pod warunkiem, że takie inwestycje chcą one realizować Czy MSP są skłonne budować swoją pozycję konkurencyjną na innowacyjności? Zainteresowanie małych i średnich przedsiębiorstw innowacyjnością zmalało. Wskazują na to bezpośrednie deklaracje MSP, ale przede wszystkim analiza struktury inwestycji realizowanych w 2006 r. (patrz pkt i rys. 21).

31 Raport z badań Monitoring kondycji sektora MSP Wykres 27. Czy firmie przydatne byłyby działania innowacyjne (2006)? Wykres 28. Czy firmie przydatne byłyby działania innowacyjne (2007)? Dzisiaj mniej firm widzi uzasadnienie dla działań innowacyjnych. Potwierdza to także analiza czynników, które wg MSP mogłyby zwiększyć ich innowacyjność mniejsze jest zainteresowanie dostępem do kredytów na preferencyjnych warunkach na prowadzenie działań innowacyjnych (i generalnie zniesieniem barier w dostępie do kredytu) i ewentualnym wzrostem popytu na polskim rynku na innowacyjne produkty i usługi. Zmniejszyło się znaczenie nowatorskiego, innowacyjnego charakteru produktów i usług dla budowania pozycji konkurencyjnej. Maleje zainteresowanie (aczkolwiek ciągle jest duże) tanimi pożyczkami na przedsięwzięcia innowacyjne i dofinansowaniem inwestycji w nowoczesne technologie w ramach funduszy strukturalnych. Wykres 29. Jakie czynniki zwiększyłyby innowacyjność firmy? (łączne wskazanie trzech głównych czynników; % MŚP) Jednak są trzy czynniki, które zaktywizowałyby małe i średnie przedsiębiorstwa to wiedza o innowacyjnych rozwiązaniach dotyczących produktów i usług dostarczanych na rynek przez MSP, wiedza o innowacyjnych rozwiązaniach dotyczących zarządzania firmą oraz konkurencja ze strony innych, bardziej innowacyjnych firm w branży. Natomiast utrzymywanie się ulg w podatkach, związanych z wdrażaniem nowych technologii, na pierwszym miejscu wśród czynników, które mogłyby zwiększyć innowacyjność MSP, świadczy kolejny rok z rzędu o niskiej skuteczności docierania do małych i średnich przedsiębiorstw z informacją o instrumentach wspierających innowacyjność. Świadczyć może jednak także o braku realnego zainteresowania MSP innowacyjnością, bowiem gdyby to zainteresowanie było, potrafiłyby one dotrzeć do niezbędnych informacji. Jeżeli chcemy zwiększyć innowacyjność polskiej gospodarki należy zatem dążyć do skonstruowania takiej polityki informacyjnej (przez ośrodki naukowe i badawcze dysponujące lub mogące dysponować rozwią-

32 32 zaniami potrzebnymi gospodarce oraz przez administrację publiczną powołaną do wspierania MŚP), która nie tylko reagowałaby na zapotrzebowanie MŚP, o czym była mowa już w ubiegłorocznym Raporcie, ale także to zainteresowanie rozbudzała Weryfikacja potencjału konkurencyjnego i pozycji konkurencyjnej MSP poprzez udział w wymianie międzynarodowej W 2006 r. zachwycaliśmy się, że wartość polskiego eksportu wyniosła prawie 88 mld euro (wg GUS; a 93,3 mld euro wg NBP), i wzrosła o 23,1% w stosunku do 2005 r. Jednak już w 2006 r. dynamika importu (124,2%) była wyższa od dynamiki eksportu. Miało to ujemny wpływ na wzrost PKB. W 2007 r. eksport nadal rośnie, ale jego dynamika z miesiąca na miesiąc maleje. Utrwala się natomiast wyższa dynamika importu. Co prawda wyniki przedsiębiorstw zatrudniających co najmniej 50 pracowników (firmy średnie i duże) wskazują, że odsetek firm-eksporterów rośnie 39, rośnie również udział przychodów z eksportu w przychodach ogółem, ale dzieje się to w grupie firm, które stanowią zaledwie 1,02% ogólnej liczby przedsiębiorstw w Polsce. Natomiast dane dotyczące liczby eksporterów w całym sektorze przedsiębiorstw wskazują wyraźnie na regres liczba eksporterów wynosiła w najlepszym pod tym względem 2003 r , a w 2006 r. spadła o ponad 1/3 do firm 40. Przy czym liczba firm-eksporterów z udziałem kapitału zagranicznego spadła w tym czasie o 28%, a firm-eksporterów bez udziału kapitału zagranicznego w znacznie większym stopniu o 38% (prawie 16,5 tys. firm). Dzisiaj 54% polskiego eksportu jest realizowane przez firmy z kapitałem zagranicznym. Dane te bardzo wyraźnie wskazują, że polski eksport stoi na dużych firmach z kapitałem zagranicznym. Wskazują również, że wartość eksportu przypadająca na jedno eksportujące przedsiębiorstwo rośnie, a to oznacza, że jeśli ktoś wypada z eksportowej gry, to są to firmy z sektora MSP. Mamy zatem do czynienia z umacnianiem się pozycji na rynkach zagranicznych silnych, dużych firm-eksporterów. Ich strategia nastawiona na rynki zewnętrzne nie została zmieniona przez wzrost konsumpcji na rynku polskim. Nie wpływa także na ich decyzje wysoki kurs złotego w stosunku do euro i do dolara (przy eksporcie o dużej wartości opłacalne jest ubezpieczenie się od ryzyka walutowego). Jednocześnie firmy mniejsze rezygnują z walki o rynki zagraniczne uważają, że łatwiej jest im konkurować na rynku krajowym. Koncentrując się na rynku krajowym, pozbywają się (lub ograniczają) także ryzyka walutowego. Pojawia się pytanie dlaczego tak się dzieje? Wydaje się, że powodem nie jest osłabianie pozycji konkurencyjnej polskich przedsiębiorstw, nie ma żadnych przesłanek do twierdzenia, że to jest powodem spadku odsetka przedsiębiorstw-eksporterów. Powodem jest dynamicznie rosnąca konsumpcja na rynku polskim, która wypycha eksport z obszaru zainteresowania części przedsiębiorstw, gdyż w ten sposób zmniejszają one ryzyko działalności (szczególnie firmy małe). Tym bardziej, że wzrostowi konsumpcji towarzyszy silny złoty, który zmniejsza rentowność sprzedaży na eksport części przedsiębiorstw, przede wszystkim firm małych, i tych firm, których eksport nie wymaga importu. Ponadto dla firm małych koszty związane z utrzymaniem się na obcych rynkach w stosunku do relatywnie niewielkich przychodów ze sprzedaży na eksport są wysokie. Jeżeli więc pojawia się możliwość koncentracji sprzedaży na rynku polskim korzystają z niej. Muszą jednak pamiętać, że powrót na rynki zagraniczne będzie bardzo trudny, jeśli nie niemożliwy. Szukając zatem prostej odpowiedzi na pytanie o przyczyny zmniejszania się zainteresowania eksportem firm działających na polskim rynku, można wskazać, co często jest robione, na silnego złotego i rosnący popyt wewnętrzny. Z informacji uzyskanych od małych i średnich przedsiębiorstw wynika, że w 2006 r. 6,6% przedsiębiorstw eksportowało swoje produkty i usługi (w tym liczona była sprzedaż na Jednolitym Rynku), a planowało rozpocząć sprzedaż na eksport dalsze 2,2% firm. W efekcie w 2007 r. kontynuuje działalność na eksport 8,7% MSP, a planuje jej rozpoczęcie dalsze 4,6%. Oznacza to, że bardzo niewielka liczba małych i średnich firm to eksporterzy. W 2005 r. 83,2% małych i średnich firm nie eksportowało. W 2006 r. odsetek ten był już znacząco większy 88,6%. Zgodnie z deklaracjami przedsiębiorstw z 2006 r., w 2007 r. nie-eksporterów powinno być wśród MSP 86,7%. 39 Wyniki finansowe przedsiębiorstw niefinansowych w okresie I VI 2007 r., op.cit. 40 Ministerstwo Gospodarki

33 Raport z badań Monitoring kondycji sektora MSP Wykres 30. Czy firma kontynuuje lub zamierza podjąć sprzedaż na eksport? (%) Przyczyną rezygnacji MSP z działalności eksportowej nie jest tylko wzrost popytu na rynku polskim, o czym była mowa wcześniej. Na przyczyny rezygnacji wpływ ma bardzo długa lista utrudnień w podjęciu i prowadzeniu działalności eksportowej. W stosunku do poprzedniej edycji Badania, na liście tej nastąpiły pewne przetasowania przede wszystkim zmniejszył się, o prawie 30%, negatywny wpływ silnego złotego na podejmowanie i prowadzenie działalności na eksport, aczkolwiek ciągle jest on jedną z 3 najważniejszych barier dla 20,3% MSP. Przyczyną zmniejszenia znaczenia kursu walutowego dla eksporterów może być efekt kompensowania spadku wpływów z eksportu tanim ze względu na silnego złotego importem (jeżeli oczywiście przedsiębiorstwo jednocześnie eksportuje i importuje). Zmniejszyło się także znaczenie kosztów związanych z dostosowaniem się do wymogów rynków zagranicznych to zapewne efekt poniesienia już tych kosztów w momencie wchodzenia na rynki zagraniczne. O połowę zmniejszyły się wskazania na brak środków finansowych jako utrudnienie w podejmowaniu i prowadzeniu eksportu. Ta zmiana wynika z poprawy kondycji finansowej małych i średnich przedsiębiorstw. Wykres 31. Co stanowi największe utrudnienie w podejmowaniu lub prowadzeniu działalności eksportowej (2007 r.)? Mimo wielu barier, które przecież istniały także w okresie, gdy przedsiębiorstwa rozpoczynały działalność eksportową, w latach stale rosła liczba małych i średnich firm-eksporterów. Dzisiaj, w znacznie lepszych warunkach makroekonomicznych, zainteresowanie MSP eksportem znacząco spadło. Efektów odchodzenia przedsiębiorstw od sprzedaży na eksport będzie wiele m.in. wspomniana wcześniej ujemna kontrybucja eksportu netto do PKB, a tym samym jego mniejszy wzrost, zmniejszenie konkurencyjności polskich MSP, konieczność ponoszenia kosztów ponownego wchodzenia na rynki zewnętrzne, gdy okaże się, że taki jest interes biznesowy przedsiębiorstwa lub gdy obniży się krajowy popyt konsumpcyjny. 41 w najtrudniejszym okresie także ze względu na sytuację makroekonomiczną na światowych rynkach

34 34 Weryfikacją pozycji konkurencyjnej małych i średnich przedsiębiorstw jest również porównanie produktów i usług dostarczanych 42 na rynek przez MSP z ich odpowiednikami oferowanymi przez firmy działające na rynku UE pod względem ceny, jakości innowacyjności oraz kanałów dystrybucji. Przedsiębiorstwa oceniają, że ich przewaga cenowa jest duża w 2007 r. ponad 55% firm uznało, że oferowane przez nie produkty i usługi są bardziej atrakcyjne pod względem ceny w porównaniu z produktami i usługami sprzedawanymi na rynku europejskim przez producentów z krajów UE. Jednak w stosunku do 2006 r. odsetek firm oferujących produkty i usługi po bardziej atrakcyjnej cenie niż ich europejscy konkurenci zmniejszył się, zwiększył się natomiast odsetek firm, które uznały, że ich produkty i usługi są mniej atrakcyjne cenowo. MSP tracą zatem, we własnej ocenie, przewagę cenową. Wykres 32. Czy produkowane wyroby/świadczone usługi są porównywalne z produktami/usługami sprzedawanymi na rynku UE? (% MSP) Na przewagę pod względem jakości, nowatorstwa oraz promocji i dystrybucji wskazuje znacznie mniejszy odsetek przedsiębiorstw niż na przewagę pod względem ceny. Nastąpiła tu jednak poprawa w stosunku do 2006 r. Dotyczy to szczególnie przewagi jakościowej. Dane te potwierdzają, że ciągle głównym czynnikiem budowy pozycji konkurencyjnej MSP jest cena, ale rośnie znaczenie jakości. Jeżeli badania w kolejnych latach potwierdzą te zmiany, będziemy mogli mówić o tendencji do wspierania w walce konkurencyjnej ceny innymi czynnikami jakością, nowatorstwem i wykorzystywaniem nowoczesnych kanałów dystrybucji. Dzisiaj takiej tezy postawić jeszcze nie można. W roku 2006 i w pierwszej połowie roku 2007 dokonały się bardzo duże zmiany w działalności sektora małych i średnich przedsiębiorstw MSP zwiększają przychody i zyski, rosną ich udziały w rynku, ale nie towarzyszy temu wzrost skłonności do inwestowania, w tym do inwestycji w B+R, nie interesują się wprowadzaniem nowych produktów i usług na rynek. Bazują na ciągle silniejszej od konkurentów działających na rynku UE pozycji cenowej. Małe i średnie firmy skoncentrowały się na bieżącej działalności, którą wspierały zbyt małymi inwestycjami jak na potrzeby wynikające ze stopnia wykorzystania posiadanych mocy wytwórczych oraz potrzeby popytowe zgłaszane przez rynek. MSP zmniejszyły także swoje zainteresowanie eksportem część z nich wycofała się ze sprzedaży na eksport, lokując całą swoją produkcję na rynku polskim. Dobre wyniki finansowe pozwoliły im zmniejszyć zobowiązania finansowe, działają dzisiaj przede wszystkim w oparciu o kapitał własny. Zmniejszyło się także ich i tak wcześniej niezbyt duże zainteresowanie innowacyjnością. Maleje ono do tego stopnia, że zmniejsza się zainteresowanie MSP instrumentami mogącymi wspierać ich działania innowacyjne. Sytuacja ta może się utrwalać, bowiem MSP nie planują zmian strategii dotyczącej budowy ich pozycji konkurencyjnej. Dlaczego małe i średnie przedsiębiorstwa nie budują dzisiaj podstaw swojej długoterminowej konkurencyjności czy jest to ich differentia specifica, czy też efekt istniejących ograniczeń instytucjonalnych (formalnych i nieformalnych), które nie pozwalają im na działanie w długiej perspektywie. 42 niezależnie od tego, czy dane produkty i usługi są przedmiotem sprzedaży na rynku unijnym, czy też nie

35 Raport z badań Monitoring kondycji sektora MSP Bariery rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw Małe i średnie przedsiębiorstwa koncentrują się na realizacji krótkookresowych celów wynika to nie ze strategii ich działania, a z bardzo wielu barier, które ograniczały i ciągle ograniczają możliwości ich rozwoju. Lista tych barier jest długa i od lat prawie niezmienna. Dobra koniunktura gospodarcza poprawiła nieco sytuację, ale poprawa ta dotyczy tylko barier nieinstytucjonalnych. 1. Spadek znaczenia barier nieinstytucjonalnych Rozwój sektora MSP, patrząc przez pryzmat jego wyników, wskazywał do 2005 r. na niepełne wykorzystanie ich potencjału wzrostu 43. To niepełne wykorzystanie potencjału wynikało przede wszystkim z barier rozwoju, na jakie napotykają przedsiębiorstwa i przedsiębiorcy w obszarze regulacyjnym i instytucjonalnym. Jednak w części to niepełne wykorzystanie potencjału wynikało również z koniunktury gospodarczej i związanej z nią słabości popytu. Wykres 33. Jakie czynniki i w jaki sposób wpływają na rozwój firmy i jej sytuację ekonomiczną? (i) Dzisiaj bariera popyt na dobra i usługi na rynku polskim jest znacznie słabsza. Znacząco zmieniła się ocena tego czynnika dzisiaj ponad 45% MSP uznaje popyt na dobra i usługi na rynku polskim za czynnik sprzyjający ich rozwojowi. Jednocześnie aż o 60% mniej małych i średnich przedsiębiorstw odczuwa negatywny wpływ czynnika popytowego na swoją działalność. Jest to efekt poprawy koniunktury gospodarczej, wzrostu zatrudnienia oraz wzrostu wynagrodzeń, co w sposób istotny zwiększyło popyt konsumpcyjny. Poprawa sytuacji finansowej przedsiębiorstw wpłynęła na zmianę oceny dostępu do kredytu w 2007 r. za utrudnienie w działalności uznaje dostęp do kredytu prawie 50% mniej MSP niż w 2006 r. Jednocześnie prawie 31% MSP (czyli o 39% więcej niż w 2006 r.) uznaje dostęp do kredytu jako ułatwienie w działalności gospodarczej. Tak znacząca poprawa oceny dostępu do kredytu nie jest tylko efektem zmiany sytuacji finansowej przedsiębiorstw, ale także otwarcia się banków komercyjnych na tego klienta, rozszerzenia oferty dla MSP. Bardzo interesująco wygląda zmiana oceny współpracy MSP z dużymi partnerami w biznesie. Małe i średnie przedsiębiorstwa najwyraźniej nie uznają dużych przedsiębiorstw za konkurentów, a za szansę na rozwój. Ponad 1/3 MSP uznaje współpracę z dużymi firmami za czynnik pozytywnie wpływający na ich rozwój i sytuację ekonomiczną. Oznacza to, że budujemy w Polsce model powiązań kooperacyjnych między firmami dużymi a MSP, który sprzyja rozwojowi obu grup podmiotów. Co ciekawe, znacząco wzrósł w 2007 r. w stosunku do 2006 r. odsetek małych i średnich przedsiębiorstw handlowych, które uznają współpracę z dużymi partnerami w biznesie za ułatwienie z 24,5% do 33,9%, przy jednoczesnym spadku odsetka handlowych MSP, które uznają współpracę z dużymi firmami za utrudnienie z 16,1% do 6,7%. 43 Badania Monitoring kondycji sektora MSP za kolejne lata, PKPP Lewiatan

36 36 Małe i średnie przedsiębiorstwa uznają również długoterminowe kontrakty zawierane z odbiorcami dóbr i usług za wspierające ich rozwój. Dla ponad 36% MSP są one czynnikiem wpływającym pozytywnie na sytuację ekonomiczną. W poprzednich latach badanie nie obejmowało wpływu tego czynnika na MSP. W 2007 r., że względu na sytuację na rynku pracy, która mogłaby powodować trudności w realizacji długoterminowych kontraktów (problem ze znalezieniem pracowników o odpowiednich kompetencjach), czynnik ten został objęty badaniem. Wyniki wskazują, że przyjęte założenie dotyczące negatywnego wpływu sytuacji na rynku pracy na możliwość realizacji długoterminowych kontraktów nie znalazło potwierdzenia. Długoterminowe kontrakty są najważniejsze dla przedsiębiorstw transportowych (55,6% MSP z tego sektora wskazało je jako czynnik ułatwiający rozwój i poprawiający sytuację ekonomiczną). Długoterminowe kontrakty są również ważne dla firm budowlanych, które z racji najtrudniejszej sytuacji na rynku pracy w zawodach budowlanych wydawały się zagrożone taką formą współpracy z klientami. Dla 42,8% budowlanych MSP długoterminowe kontrakty są ułatwieniem w działalności. Interesująca jest ocena wpływu wspólnego rynku towarów w UE na możliwości rozwoju MSP odsetek małych i średnich przedsiębiorstw, które uznają istnienie wspólnego rynku towarów za ułatwienie dla ich działalności uległ istotnemu bowiem prawie o 1/3 zmniejszeniu. Jednocześnie zmniejszyła się liczba MSP, które uznają wspólny rynek towarów za utrudnienie. Opinie te należy traktować jako potwierdzenie postawionej wcześniej tezy, że w okresie dobrej koniunktury gospodarczej zainteresowanie MSP wspólnym rynkiem towarów w UE jest mniejsze, bowiem koncentrują się one na rynku polskim, który tworzy im możliwości rozwoju. Małe i średnie firmy optymalizują w ten sposób swoją działalność w krótkim okresie. Należy założyć, że zainteresowanie wspólnym rynkiem wzrośnie, gdy pogarszać się zacznie koniunktura gospodarcza na polskim rynku. Problem w tym, że koniunktura gospodarcza będzie się wtedy pogarszała we wszystkich krajach UE i wysiłek, który trzeba będzie włożyć, aby na te rynki wejść ze swoimi produktami i usługami, będzie wymagał znacznie wyższych kosztów. Jednak małe i średnie przedsiębiorstwa ze względu na bariery podażowe, o czym była już mowa wcześniej, nie są w stanie działać jednocześnie na rynku polskim i na rynkach krajów UE. Widać zatem wyraźnie, że dobra koniunktura gospodarcza zmniejszyła bariery rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw. Jednak poprawa nastąpiła w grupie czynników nieinstytucjonalnych. Bariery o charakterze instytucjonalnym nieformalnym i formalnym ciągle w sposób istotny ograniczają szanse rozwojowe MSP oraz negatywnie wpływają na ich sytuację ekonomiczną. 2. Trwałość barier instytucjonalnych W 2007 r. lista czynników, które negatywnie wpływają na możliwości rozwoju firm i ich sytuację ekonomiczną, nie uległa spektakularnej zmianie. Aczkolwiek siła ich negatywnego oddziaływania na możliwości rozwoju przedsiębiorstw uległa osłabieniu. Osłabienie jest na tyle nieznaczne, że należy założyć, że jest ono efektem poprawy sytuacji przedsiębiorstw i w związku z tym bardziej pozytywnego postrzegania rzeczywistości. Przedsiębiorcy mali i średni ciągle wskazują na istnienie tych samych barier instytucjonalnych. Wiemy również, że w okresie od ostatniego badania sektora MSP (luty-marzec 2006) nie zostały zmienione żadne regulacje prawne, nie pojawiły się żadne zmiany instytucjonalne, które mają wpływ na istnienie tych barier. Oznacza to, że wyjaśnieniem słabszego ich odczuwania przez MSP jest dobra koniunktura gospodarcza i jej pozytywny wpływ na efekty działalności przedsiębiorstw. Jednak bariery te istnieją i powodują, że polska gospodarka i przedsiębiorstwa działające na polskim rynku nie są skłonne do działań budujących trwałą, długookresową przewagę konkurencyjną. Zmienić to może tylko Rząd i Sejm. Muszą zostać zapewnione, poza przewidywalnymi warunkami politycznymi, stabilne i przewidywalne warunki prawne, które powinny umożliwiać przedsiębiorstwom planowanie strategiczne i zwiększanie produktywności. Przy czym działania Rządu i Sejmu muszą być skuteczne nie mamy już czasu na odwlekanie reform strukturalnych dotyczących polskiej gospodarki, musimy zwiększyć jej konkurencyjność, zapewnić prawidłowe relacje między koordynacją przez rynek i koordynacją przez państwa oraz dokonać reformy instytucji tak, aby stały się one efektywne. Małe i średnie przedsiębiorstwa wyczerpały już prawie swoje krótkoterminowe rezerwy konkurencyjności. Gdy przyjdzie okres osłabienia koniunktury będą traciły swoje pozycje konkurencyjne, a w konsekwencji upadały. Niezbędne jest przyspieszenie reform instytucjonalnych tylko one mogą otworzyć MSP na działanie w długim okresie.

37 Raport z badań Monitoring kondycji sektora MSP W których obszarach te reformy muszą zostać przeprowadzone? Są to niezmiennie od lat pozapłacowe koszty pracy, podatki zapisy w ustawach podatkowych (VAT oraz podatki dochodowe) są wg małych i średnich przedsiębiorstw niejednoznaczne, nieprzejrzyste, i zmienne, a tym samym zwiększające ryzyko działalności gospodarczej. Są to także ciągle zbyt wysokie podatki. Przedsiębiorcy wskazują na nieelastyczne prawo pracy, na brak możliwości stosowania elastycznych form zatrudnienia, na konkurencję ze strony szarej strefy, zbyt czasochłonne i generujące koszty procedury administracyjne, na brak wykwalifikowanych pracowników oraz konkurencję ze strony uprzywilejowanych przedsiębiorstw. To lista 10 najważniejszych, w opinii MSP, barier ograniczających ich możliwości rozwoju i wpływających negatywnie na ich sytuację ekonomiczną. Wykres 34. Jakie czynniki i w jaki sposób wpływają na rozwój firmy i jej sytuację ekonomiczną? (ii) Kolejna grupa czynników ograniczających rozwój małych i średnich przedsiębiorstw także w dużym stopniu wiąże się bezpośrednio i pośrednio z barierami instytucjonalnymi. Wykres 35. Jakie czynniki i w jaki sposób wpływają na rozwój firmy i jej sytuację ekonomiczną? (iii) 2.1. Pozapłacowe koszty pracy Od 2004 r., gdy stawka podatku dochodowego od działalności gospodarczej (CIT) została obniżona do 19%, pierwsze miejsce na liście barier w rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw zajmują zbyt wysokie pozapłacowe koszty pracy (do 2004 r. to wysokość podatku od działalności gospodarczej byłą

38 38 wskazywana przez MSP jako najpoważniejsza bariera rozwoju). W Badaniu kondycji MSP z 2007 r., mimo iż uchwalone zostało przez Sejm obniżenie składki rentowej o 7 punktów procentowych (z 13% do 6%) przedsiębiorcy mali i średni nie zmienili swojej oceny tej bariery. Dalej dla prawie 80% MSP pozapłacowe koszty pracy stanowią najpoważniejsze ograniczenie w rozwoju ich działalności. Przyczyna tkwi w tym, że wprowadzone obniżenie składki rentowej dotyczy w ¾ pracowników (5 pp na 7 pp), a nie kosztów po stronie pracodawców. Zatem pozapłacowe koszty pracy pozostają dla przedsiębiorców bardzo wysokie. Ma to istotny wpływ na skłonność małych i średnich przedsiębiorstw do zwiększania zatrudnienia, a przede wszystkim obniża konkurencyjność przedsiębiorstw. Przy wynagrodzeniu brutto równym 2,5 tys. zł, które daje pracownikowi wynagrodzenie netto na poziomie 1,7 tys. zł, koszt pracy dla pracodawcy przekracza 3,3 tys. zł (w zależności od wielkości zatrudnienia). Na tę różnicę składają się stałe obciążenia, niezależne od wielkości zatrudnienia składka na ubezpieczenie emerytalne, składka na ubezpieczenie rentowe, składka na ubezpieczenie wypadkowe, składka na Fundusz Pracy, składka na Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych. Do tych obciążeń należy dodać także składkę na PFRON (pracodawcy zatrudniający co najmniej 25 pracowników) i wpłaty na Zakładowy Fundusz Świadczeń Socjalnych (obowiązkowy dla przedsiębiorstw zatrudniających minimum 20 pracowników, fakultatywny dla pozostałych firm). Ponadto pracodawcy ponoszą jeszcze koszty, które należałoby także zaliczyć do pozapłacowych kosztów wynagrodzeń, takie jak koszt obowiązkowych badań lekarskich, wynagrodzenia dla związkowców, koszty wynagrodzeń za czas choroby do 33 dni. Dochodzą jeszcze do tego koszty obsługi płacenia wszystkich wymienionych rodzajów obciążeń. Trudno zatem dziwić się małym i średnim firmom, że wskazują pozapłacowe koszty pracy jako podstawową barierę swojego rozwoju. A obniżenia składki rentowej o 2 pp nie uważają za istotną zmianę swojej sytuacji. Problem ten będzie narastał, bowiem charakter działalności gospodarczej zmienia się, coraz większe znaczenie mają wiedza i kompetencje pracowników (co zresztą mali i średni pracodawcy wyraźnie dostrzegają), a to oznacza trwałą tendencję do wzrostu wynagrodzeń, a tym samym do wzrostu pozapłacowych kosztów pracy. Jeżeli przedsiębiorstwa mają być konkurencyjne, realnemu ograniczeniu muszą ulec daniny na rzecz państwa zatem wszystkie obciążenia płacone przez pracodawców, poza składkami na ubezpieczenia emerytalne. Przedsiębiorcy mali i średni wyraźnie wskazują, że obniżenie pozapłacowych kosztów pracy miałoby istotny wpływ na ich decyzje dotyczące zatrudnienia 44. Wykres 36. Jaki wpływ na poziom zatrudnienia w firmie miałoby obniżenie pozapłacowych kosztów pracy? Tylko 15,3% MSP uznało, że obniżenie pozapłacowych kosztów pracy nie miałoby wpływu na wzrost zatrudnienia. Dla ponad 80% oznaczałoby zwiększenie możliwości zatrudniania pracowników. Milczącym aspektem tego pytania i odpowiedzi na nie jest sprawa szarej strefy w zatrudnieniu, którą mali i średni przedsiębiorcy szacują w 2007 r. na ok. 19%. Należy zakładać, że obniżenie pozapłacowych kosztów pracy wpłynęłoby także w istotny sposób na zmniejszenie tego zjawiska, wpływającego w sposób negatywny na konkurencyjność firm nieukrywających zatrudnienia. 44 Dane z Badania konkurencyjność sektora MSP 2006, PKPP Lewiatan

39 Raport z badań Monitoring kondycji sektora MSP Bariery podatkowe Podatki są świadczeniem pieniężnym, które ma charakter przymusowy, bezzwrotny, nieodpłatny i ogólny, płaconym na rzecz państwa (lub innego związku publicznoprawnego, np. samorządu terytorialnego) na podstawie przepisów prawa, określających warunki, wysokość i terminy płatności tych świadczeń 45. Zapewne ich przymusowy charakter powoduje, że niezależnie od wysokości są zawsze traktowane przez podmioty je płacące jak największa uciążliwość. Byłaby ona na pewno mniejsza, gdyby wysokość płaconych danin był jedynym podatkowym problemem. Niestety tak nie jest, bowiem na konieczność płacenia podatków i ich wysokość nakłada się jeszcze brak stabilności i przejrzystości przepisów prawa regulujących obszar podatkowy. Wydaje się, że twórcy prawa podatkowego zapominają, że podatki są jednym z najistotniejszych elementów tworzących środowisko dla działalności gospodarczej. Charakter podatków, ich wysokość, rodzaje, struktura, wpływają na decyzje podmiotów gospodarczych w sposób jednoznacznie kształtujący ich działalność. Zatem system podatkowy i wysokość podatków mają kluczowe znaczenie dla funkcjonowania gospodarki i podmiotów w tej gospodarce działających mogą pobudzać wzrost gospodarczy, mogą ten wzrost także hamować. W opinii małych i średnich przedsiębiorstw tak istniejący w Polsce system podatkowy, jak i wysokość podatków, tworzą poważne bariery w rozwoju MSP i wpływają na ich sytuacje ekonomiczną Brak przejrzystości i jednoznaczności regulacji prawnych dotyczących podatków pośrednich i bezpośrednich Zmienność przepisów prawa regulujących działalność gospodarczą jest uciążliwa dla wszystkich podmiotów funkcjonujących w gospodarce. Dla wszystkich podmiotów gospodarczych uciążliwa jest niejednoznaczność i brak przejrzystości regulacji prawnych. Jednak im mniejszy podmiot, tym ta uciążliwość mierzona ponoszonym kosztami na ich interpretację w stosunku do kosztów działalności ogółem jest większa. Przedsiębiorstwa małe i średnie mają ograniczone możliwości kadrowe i finansowe, aby sprostać wyzwaniom związanym z niedobrym prawem. Dotyczy to oczywiście wszystkich regulacji, ale obowiązki wynikające z prawa podatkowego są obowiązkami szczególnego rodzaju, bowiem niewywiązywanie się przez przedsiębiorstwa z tych obowiązków grozi bardzo poważnymi konsekwencjami prawnymi i finansowymi. Niejasne, niejednoznaczne i zmienne przepisy prawa podatkowego zwiększają w sposób istotny ryzyko działalności gospodarczej. Potwierdzają to badania, bowiem przedsiębiorcy mali i średni wyraźnie wskazują wśród najważniejszych barier (na 2 i 3 miejscu) brak przejrzystości, jednoznaczności podatków pośrednich i bezpośrednich. A odpowiadając na pytanie o najbardziej uciążliwe dla nich przepisy prawa także wskazują na ustawę o VAT oraz ustawę o PIT i CIT 46. Łącznie prawie 60% MSP wskazało na ustawy podatkowe jako najbardziej uciążliwe. Wykres 37. Jakie przepisy prawa są dla MSP najbardziej uciążliwe? 45 G.Szczodrowski - Polski system podatkowy. Strategia transformacji, s Dane z Badania konkurencyjność sektora MSP 2006, PKPP Lewiatan

40 40 Wynika z tego, że niezbędne jest istnienie wiążącej interpretacji prawa podatkowego. Oczywiście optymalnym rozwiązaniem byłyby takie regulacje prawne, których nie trzeba byłoby interpretować, jednak dopóki tak nie jest, instytucja wiążącej interpretacji prawa podatkowego niestety jest niezbędna. Problem w tym, że małe i średnie przedsiębiorstwa nie wiedzą, że mogą wystąpić o wiążącą interpretację prawa podatkowego (w Badaniu kondycji sektora MSP w 2006 r., gdy MSP odpowiadały, czy skorzystały z wiążącej interpretacji prawa podatkowego w 2005 r., odsetek firm przyznających się do niewiedzy był mniejszy niż w Badaniu z 2007 r., co można zapewne interpretować jako niechęć do przyznawania się do niewiedzy). Wykres 38. Czy firma korzystała w 2005 r. z wiążącej interpretacji Wykres 39. Czy firma korzystała w 2006 r. z wiążącej interpretacji przepisów prawa podatkowego? przepisów prawa podatkowego? Jednak wśród tych MSP, które wiedzą, co to jest wiążąca interpretacja prawa podatkowego, wzrósł w 2006 r. (Badanie z 2007 r ) odsetek małych i średnich firm korzystających z tej instytucji. Zapewne w kolejnych latach wykorzystanie wiążącej interpretacji prawa podatkowego rosłoby i poprawiłaby się w związku z tym wiedza podatkowa małych i średnich firm, jednak w 2007 r. ustawowo odebrano lokalnym Urzędom Skarbowym możliwości wydawania wiążącej interpretacji i dano prawo do jej wydawania tylko Ministerstwu Finansów. Efekty już widać liczba wystąpień o wiążącą interpretację gwałtownie spadła Wysokość podatków Od 2004 r. obowiązuje w Polsce 19% stawka podatku od działalności gospodarczej (prowadzący samodzielną działalność gospodarczą mogli dokonać wyboru stawki liniowej, albo pozostać przy stawce progresywnej, ale z możliwością odliczeń). Nie jest to stawka konkurencyjna, bowiem w takich krajach jak Irlandia, Cypr, Estonia, Łotwa, Litwa, Węgry stawka podatku CIT jest niższa niż w Polsce 47. Patrząc na wzrost gospodarczy w tych krajach (poza Węgrami, których problemy tkwią jednak nie w podatkach, a w finansach publicznych w ogóle), uzasadniona wydaje się teza o zależności między niskim poziomem danin a wysokim tempem wzrostu PKB. W tym kontekście interesujący wydaje się podgląd chińskich strategów wojskowych, którzy poprzez pryzmat danin publicznych, czyli podatków już w VIII w. p.n.e. wskazywali na przyczyny kłopotów państw mówiąc, że w niektórych państwach...obszar był nieduży, a urzędników mnóstwo. Skarbce publiczne kwitły, władca stawał się butny, a ministrowie rozrzutni. Dążąc do wielkich czynów ciągle wszczynali wojny. I dlatego... państwa te pierwsze zginęły. W innych... tak ustalono miary gruntu, że skarbce publiczne były puste, urzędników niewielu, władca oszczędny, a jego ministrowie pokorni w zarządzaniu ludem, który stał się zasobny Małe i średnie przedsiębiorstwa wskazują na wysokość podatków od działalności gospodarczej jako barierę wzrostu. I to mimo jego obniżenia do 19%. Dzieje się tak nie tylko ze względu na naturalną niechęć do płacenia przymusowych danin, ale także z tego względu, że polskie przedsiębiorstwa, szczególnie małe 47 Irlandia 12,5% (nie od każdego rodzaju działalności), Cypr 10%, Estonia - jeżeli dochód spółki (zysk netto) nie zostaje wypłacony udziałowcom i akcjonariuszom jako dywidenda (zostaje zatrzymany w spółce) nie podlega opodatkowaniu. Natomiast wypłacane udziałowcom i akcjonariuszom dywidendy i inne transfery zysków są opodatkowane stawką 22% (21% w 2008 r. i 20% w 2009 r.), Łotwa 15%, Litwa 15%, Węgry 16%, Słowacja 19%. A od 2008 r. także Bułgaria obniży CIT do 15%. 48 Sun Zi Sztuka wojenna, Kraków 2003, s. 30

41 Raport z badań Monitoring kondycji sektora MSP i średnie, ciągle nie dysponują wystarczającymi kapitałami pozwalającymi im na rozwój. A podatki dodatkowo ograniczają ich zdolności akumulacyjne. Na liście barier wysokość podatków od działalności gospodarczej zajmuje 4 miejsce, ale małe i średnie firmy pytane bezpośrednio o to, które z rozwiązań podatkowych byłoby najważniejsze z punktu widzenia działalności ich firm czy obniżenie stawki podatku od działalności gospodarczej, czy bezpieczeństwo podatkowe, czy też rozszerzenie katalogu wydatków uznawanych za koszty uzyskania przychodów wskazywały na obniżenie podatków 49. Wykres 40. Które z poniższych rozwiązań dotyczących podatków jest najważniejsze z punktu widzenia działalności firmy? Jednak, co ciekawe, znaczenie obniżenia stawki podatku od działalności gospodarczej jest zróżnicowane w zależności od wielkości przedsiębiorstwa. Dla mikroprzedsiębiorstw (do 9 pracowników) obniżenie stawki podatku od działalności gospodarczej ma znacznie większe znaczenie niż dla firm małych (od 9 do 49 pracowników) i średnich (od 50 do 249 pracowników). Natomiast z punktu widzenia firm małych i średnich znacznie ważniejsze jest bezpieczeństwo podatkowe niż obniżenie stawki podatku od działalności gospodarczej. Wyjaśnienia tych różnic szukać można w zwiększaniu się stopnia złożoności rozliczeń podatkowych wraz ze wzrostem skali działalności, a tym samym wraz ze wzrostem znaczenia kosztów transakcyjnych, jakie przedsiębiorstwo ponosi w wyniku niejasności, nieprzejrzystości i niestabilności przepisów prawa podatkowego. Wraz ze wzrostem skali działalności rośnie ryzyko podatkowe, rośnie więc także znaczenie bezpieczeństwa podatkowego, którego brak może zagrozić nie tylko działalności przedsiębiorstwa, ale także jego istnieniu. Obawę przed niejednoznacznością i brakiem przejrzystości przepisów prawa podatkowego potwierdza opowiadanie się większości małych i średnich przedsiębiorstw za wprowadzeniem jednolitej (ze wskazaniem na 15%) stawki podatku VAT 50. Wykres 41. Czy z punktu widzenia działalności firmy ważne byłoby wprowadzenie jednolitej stawki podatku VAT? I co ciekawe, tutaj inaczej niż przy ogólnym odniesieniu się do bezpieczeństwa podatkowego, mikroprzedsiębiorstwa liczniej (60%) niż firmy średnie (57,6%) opowiadają się za takim rozwiązaniem. Aczkolwiek wprowadzenie jednolitej stawki VAT najważniejsze jest dla firm małych (63,3%). 49 Dane z Badania konkurencyjność sektora MSP 2006, PKPP Lewiatan 50 Dane z Badania konkurencyjność sektora MSP 2006, PKPP Lewiatan

42 42 Jednolita stawka podatku VAT to konkretne zwiększenie bezpieczeństwa podatkowego, a także obniżenie kosztów transakcyjnych. Prawdopodobnie dla mikroprzedsiębiorstw bezpieczeństwo podatkowe musi być przełożone na konkretne problemy i propozycje ich rozwiązań, aby mogły jednoznacznie tak do tych problemów, jak i ich rozwiązań się odnieść Nieelastyczne prawo pracy Warunki gospodarowania zmieniają się w wyniku globalizacji, postępu technicznego oraz konieczności dostosowania się przedsiębiorstw do zasad gospodarki opartej na wiedzy. Zmiany w oczekiwaniach klientów zmuszają przedsiębiorstwa do przechodzenia z działalności o charakterze masowym na specjalizację, której cechą musi być elastyczność. Oznacza to, że dzisiaj coraz częściej przedsiębiorstwa realizują projekty, które mają jednostkowy, wyspecjalizowany charakter. Do takiego trybu pracy niezbędne jest dostosowanie prawa pracy oraz wprowadzenie elastycznych form zatrudnienia (na czas określony, telepraca, praca w niepełnym wymiarze czasu, możliwość zatrudniania pracowników tymczasowych). Brak takiego dostosowania ogranicza możliwość przekształceń w przedsiębiorstwach, ich dostosowanie się do zmieniających się warunków gospodarowania, a co za tym idzie zmniejsza konkurencyjność firm, szczególnie małych i średnich. Wpływa także na szukanie przez przedsiębiorstwa rozwiązań wychodzących poza przepisy prawa. Mówią o tym małe i średnie przedsiębiorstwa potwierdzając, że liberalizacja regulacji prawnych związanych z zatrudnieniem ograniczy łamanie tych przepisów 51. Wykres 42. Czy liberalizacja regulacji prawnych związanych z zatrudnieniem ograniczy łamanie tych przepisów? (% MSP) Dla 55% przedsiębiorstw liberalizacja regulacji prawnych związanych z zatrudnieniem ma istotne znacznie (liberalizacja ograniczy łamanie przepisów związanych z zatrudnieniem w 100% i w bardzo dużym stopniu łącznie). Przy czym największe znaczenie miałaby ona dla firm małych (dla 59,7%). Natomiast należy spodziewać się, że stopień ograniczenia łamania przepisów prawa dotyczących zatrudnienia w wyniku liberalizacji tych przepisów będzie najniższy w mikroprzedsiębiorstwach, jako że właśnie one w ponad 16% wskazały, że liberalizacja nic w tym względzie nie zmieni. Liberalizacja przepisów prawa związanych z zatrudnieniem najważniejsza jest dla firm z sektora transportowego (63,3% MSP tego sektora) i dla firm przemysłowych (58,2%). Najmniejsze znacznie ma natomiast dla firm z sektora handlowego (52,8%), spośród których 16% deklaruje, że liberalizacja nie poprawi sytuacji prawo związane z zatrudnieniem będzie nadal łamane. Opinie małych i średnich przedsiębiorstw na temat możliwości ograniczenia łamania przepisów prawa regulującego zatrudnienie przez liberalizację tego prawa wskazują, że liberalizacja jest instrumentem niezbędnym, ale niewystarczającym, aby ograniczyć łamanie prawa związanego z zatrudnieniem. Może zatem podobnie jak w przypadku pytań dotyczących bezpieczeństwa podatkowego odniesienie się do konkretnych zmian regulacji w zakresie zatrudnienia mogłoby dać bardziej jednoznaczne odpowiedzi wskazujące na skuteczność liberalizacji. Jednak należy stwierdzić, że konkretyzacja takiej jednoznacznej odpowiedzi nie daje. 51 Dane z Badania konkurencyjność sektora MSP 2006, PKPP Lewiatan

43 Raport z badań Monitoring kondycji sektora MSP Wykres 43. Wpływ liberalizacji przepisów prawa pracy na poziom zatrudnienia w firmie (%MŚP) Małe i średnie przedsiębiorstwa wskazują co prawda na znaczenie regulacji dotyczących elastycznych form zatrudnienia, czasu pracy, okresu wypowiedzenia, a także wynagrodzeń za czas choroby dla wzrostu zatrudnienia, a zatem pośrednio dla wzrostu przestrzegania prawa dotyczącego zatrudnienia. Z tego punktu widzenia istotne dla MSP są także dodatkowe wynagrodzenia za godziny nadliczbowe, regulacje dotyczące płacy minimalnej oraz ograniczenia dotyczące możliwości zwolnienia pracownika. Jednak wskazania te dotyczą ciągle nieco ponad 50% małych i średnich przedsiębiorstw (bardzo znaczący wpływ i umiarkowany wpływ łącznie). Natomiast największe znaczenie dla wzrostu zatrudnienia, a tym samym pośrednio na przestrzeganie prawa dotyczącego zatrudnienia ma obniżenie pozapłacowych kosztów pracy. Potwierdzają się zatem wskazania MSP dotyczące najważniejszych barier ich rozwoju kluczową sprawą dla małych i średnich przedsiębiorstw jest obniżenie pozapłacowych kosztów pracy (1 pozycja na liście barier). Niezbędna jest również liberalizacja prawa pracy (5 pozycja na liście barier) oraz wprowadzenie elastycznych form zatrudnienia (7 pozycja na liście barier), jednak są to sprawy o nieco mniejszym znaczeniu dla MSP niż pozapłacowe koszty pracy Konkurencja ze strony szarej strefy Bardzo poważną barierą rozwoju przedsiębiorstw małych i średnich jest istnienie szarej strefy i jej skala. Ukrywanie obrotów oraz ukrywanie zatrudnienia przez część przedsiębiorstw destabilizuje sytuację na rynku i wpływa negatywnie na konkurencyjność firm, które działają w pełni legalnie, a tym samym ponosząc pełne, a więc wyższe koszty tej działalności. Skala ukrywania obrotów przed urzędem skarbowym jest w ocenie MSP bardzo duża w 2006 r. było to 25% całości obrotów, w 2007 r. jest to w opinii przedsiębiorców ponad 29%. Dlaczego sytuacja pogarsza się, mimo iż poprawiła się koniunktura gospodarcza. Uzasadniona wydaje się teza, że przyczyną jest właśnie dobra koniunktura gospodarcza, która skraca czas potrzebny na sprzedaż wytworzonych dóbr, a tym samym zmniejsza ryzyko wykrycia nieprawidłowości w rozliczaniu obrotów. Natomiast skala zatrudnienia na czarno w sektorze MSP, mimo iż ciągle bardzo wysoka, to jednak w sposób zasadniczy zmniejszyła się w opinii przedsiębiorców (z 27% w 2006 r. do 18,8% w 2007 r.). Przyczyn tej odmiennej niż w przypadku obrotów tendencji należy szukać w zmianach na rynku pracy. Dzisiaj pozyskanie pracownika nie jest tak łatwe jak jeszcze rok wcześniej. Potwierdza to zresztą 8. miejsce braku wykwalifikowanych pracowników na liście najważniejszych barier rozwoju MSP. Szara strefa jest największa, w opinii przedsiębiorców, w sektorze budowlanym. Ukrywa się tu przed urzędem skarbowym 37% obrotów, a ponad 30% pracowników zatrudnionych jest na czarno. Bardzo duży poziom zatrudnienia na czarno charakteryzuje również przedsiębiorstwa transportowe. Gdzie należy szukać przyczyn tak dużej skali szarej strefy w polskiej gospodarce? W zbyt restrykcyjnych, mało elastycznych, niedostosowanych do potrzeb gospodarki przepisach prawa regulujących działalność

44 44 gospodarczą. Jest pewne, że gdyby nie wysokie podatki oraz pozapłacowe koszty pracy, aby wskazać najważniejsze bariery w opinii MSP, skala szarej strefy byłaby znacznie mniejsza. Koszty z tym związane, jak również koszty związane z niejasnością, brakiem przejrzystości i zmiennością przepisów prawa określającego zasady działania przedsiębiorstw wpływają na niezgodne z prawem decyzje części przedsiębiorstw. Wykres 44. Jaki % obrotów w typowym przedsiębiorstwie w branży, w której Pana(i) firma działa ukrywany jest przed urzędem skarbowym oraz jaki % zatrudnienia w typowym przedsiębiorstwie w branży w której Pan(i) działa to zatrudnienie na czarno? Charakterystyka branż o największej skali szarej strefy budownictwa i transportu wskazuje, że działalność tych sektorów charakteryzuje się z jednej strony wysokimi obciążeniami wynikającymi z regulacji prawnych, ale z drugiej strony specyfiką, która pozwala na znacznie większy poziom ukrywania obrotów i zatrudnienia niż to jest w pozostałych sektorach. Z Badania wynika, że dla 50% małych i średnich przedsiębiorstw istnienie szarej strefy zmniejsza ich konkurencyjność. Wśród tych 50% MSP aż 97,3% twierdzi, że istnienie szarej strefy zmniejsza ich przychody. Wykres 45. O ile byłyby wyższe przychody Pana(i) firmy, gdyby część firm w Pana(i) branży nie działała w szarej strefie? Skala wpływu szarej strefy na konkurencyjności jest bardzo duża 1/3 przedsiębiorstw, których konkurencyjność jest osłabiana przez istnienie szarej strefy ocenia, że traci z tego powodu ponad 20% przychodów. Tylko 2,7% MSP uważa, że istnienie szarej strefy nie zmniejsza ich przychodów, a 2,2% nie potrafi tego ocenić. Oznacza to, że 45% małych i średnich przedsiębiorstw nie może się rozwijać zgodnie ze swoim potencjałem, bowiem wypierana jest z rynku przez firmy oferujące swoje produkty i usługi po konkurencyjnych cenach, które mogą zaoferować, ponieważ nie płacą wszystkich podatków i parapodatków, do których uiszczania są zobowiązane. Najprościej byłoby wskazać przedsiębiorstwa działające całkowicie albo w części w szarej strefie jako winnych destabilizacji konkurencji na rynku. Jednak jest to wskazywanie na konsekwencje a nie na przyczyny. A przyczyny leżą po stronie nadmiernych, niejednoznacznych, zmiennych regulacji działalności gospodarczej i wiążących się z nimi wysokich kosztów, a także po stronie wysokich podatków i parapodatków.

45 Raport z badań Monitoring kondycji sektora MSP Brak wykwalifikowanych pracowników Bariera ta pojawia się po raz pierwszy na liście 10 najważniejszych barier w rozwoju MSP w 2007 r. Dla 57,7% małych i średnich przedsiębiorstw brak wykwalifikowanych pracowników jest istotnym ograniczeniem możliwości ich rozwoju. Co prawda w okresie styczeń 2006 r. czerwiec 2007 r. tylko 44% MSP potrzebowało nowych pracowników, ale ta różnica między odsetkiem firm wskazujących na brak wykwalifikowanych pracowników jako barierę a odsetkiem poszukujących nowych pracowników może wynikać np. z rozważania wymiany zatrudnionych pracowników na osoby z wyższymi kompetencjami i doświadczeniem, i zaniechania tej wymiany ze względu na sytuację na rynku pracy. Sytuacja na polskim rynku pracy jest dosyć nietypowa mamy ciągle wysoki poziom bezrobocia 52, bardzo niski wskaźnik zatrudnienia 53, a także bardzo niski współczynnik aktywności zawodowej 54. Do tego bezrobocie w Polsce ma charakter strukturalny, co oznacza, że przedsiębiorstwa mają i będą miały trudności w znalezieniu pracowników o odpowiednich kompetencjach. Tym bardziej, że rośnie migracja zarobkowa Polaków. Badanie kondycji sektora MSP 2007 wskazuje, że problemy te dotykają w sposób istotny 44% małych i średnich przedsiębiorstw, wśród których aż 11,5% firm (czyli ponad 26% MSP poszukujących pracowników) szukało pracowników przez ostatnie1,5 roku i do tej pory ich nie znalazło. Problemu ze znalezieniem pracowników nie miało tylko 8,7% firm, czyli 20% MSP z grupy poszukujących współpracowników. Najpoważniejsze problemy z zatrudnieniem pracowników mają przedsiębiorstwa budowlane aż 24,2% firm MSP z tego sektora poszukiwało w ciągu ostatniego 1,5 roku pracowników i do dzisiaj ich nie znalazło. Wykres 46. Czy w Pana(i) firmie w okresie styczeń 2006 czerwiec 2007 istniał problem braku pracowników? Problemom z zatrudnieniem towarzyszy niedopasowanie strukturalne małe i średnie przedsiębiorstwa poszukują przede wszystkim pracowników sprzedaży, specjalistów i wykwalifikowanych pracowników budowlanych. Jednak czas poszukiwania wyraźnie wskazuje, że braki na rynku pracy dotyczą specjalistów, wykwalifikowanych pracowników budowlanych oraz wykwalifikowanych operatorów maszyn. Jaka jest przyczyna takiej zmiany sytuacji na rynku pracy? Wskazanie na dobrą koniunkturę gospodarczą jest uzasadnione, bowiem szybki rozwój gospodarczy w Polsce automatycznie zwiększył zapotrzebowanie na pracę. Z drugiej strony podaż pracy zmniejszyła się w wyniku migracji, i ciągle zmniejsza się, co jest efektem prawa, które daje uprawnienia dużej grupie osób do przechodzenia na wcześniejszą emeryturę. Także polityka edukacyjna nie jest dopasowana do potrzeb rynku pracy szacunki zapotrzebowania mówią 55, że głównymi obszarami powstawania nowych miejsc pracy będą w latach usługi komputerowe oraz ochrona zdrowia. Łącznie oba te obszary dostarczą 53% nowych miejsc pracy (1,32 mln). Jednocześnie absolwenci studiów informatycznych i studiów medycznych stanowili w 2005 r. tylko po 4% ogólnej liczby osób kończących studia Stopa bezrobocia wyniosła we wrześniu 2007 r. 11,6%, a na koniec II kwartału 2007 r. 12,4% (GUS) 53 Wskaźnik zatrudnienia wyniósł na koniec II kwartału 2007 r. 48,4% (GUS) 54 Współczynnik aktywności zawodowej wyniósł na koniec II kwartału 2007 r. 53,5% (GUS) 55 A.Karpiński Edukacja a rynek pracy, Warszawa Dane dla roku akademickiego 2004/2005, GUS 2006

46 46 Wykres 47. Poszukiwane specjalności oraz czas poszukiwania Sytuacja na rynku pracy jest zatem następstwem kilku nakładających się na siebie zaniedbań kolejnych rządów, kolejnych Sejmów oraz administracji publicznej. Przede wszystkim stworzone zostały regulacje prawne, które wypychają z rynku pracy osoby w wieku aktywności zawodowej (wcześniejsze emerytur), nie zbudowano systemu wiążącego edukację z rynkiem pracy, nie stworzono efektywnych rozwiązań pozwalających na import pracowników. W efekcie małe i średnie przedsiębiorstwa (ale także i duże firmy) musiały ponieść tego konsekwencje w postaci wyższych kosztów. Wykres 48. Czynniki wpływające na wzrost wynagrodzeń w Pana(i) firmie Wyraźna jest zmiana wpływu rynku pracy na wzrost wynagrodzeń w sektorze MSP. Co prawda podstawowym czynnikiem mającym wpływ na wzrost wynagrodzeń pozostają wyniki finansowe przedsiębiorstw, jednak znacząco wzrosła rola rynku pracy w oddziaływaniu na wzrost wynagrodzeń (o ponad 40%). A to oznacza rozerwanie więzi między wzrostem wydajności pracy a wzrostem wynagrodzeń, co skutkować będzie wzrostem inflacji. To niebezpieczeństwo widać po różnicy między zaoferowanymi nowym pracownikom wynagrodzeniami a poziomem planowanych dla tych pracowników wynagrodzeń. Sytuacja na rynku pracy i jej konsekwencje dotyczące wynagrodzeń w sposób najsilniejszy dotknęła małe i średnie przedsiębiorstwa budowlane. Ponad 36% budowlanych MSP musiało zaoferować nowo zatrudnianym pracownikom wynagrodzenia wyższe o ponad 20% od pierwotnie planowanego poziomu. Utrzymywanie się tej sytuacji będzie się coraz silniej przekładać na ceny produktów i usług budowlanych.

47 Raport z badań Monitoring kondycji sektora MSP Wykres 49. Jeśli Pana(i) firma musiała zaoferować wyższe niż planowała wynagrodzenie, aby pozyskać nowego pracownika, jaka była skala tej podwyżki? 2.6. Procedury administracyjne Małe i średnie przedsiębiorstwa uznają procedury administracyjne za uciążliwe i kosztowne efekty niedobrego prawa, a także złego stosowania prawa przez administracje publiczną i nieprzygotowania urzędników i urzędów do pracy. Procedury administracyjne znalazły się na 9 miejscu na liście 10 najważniejszych barier utrudniających rozwój i pogarszających sytuację ekonomiczną MSP. Trudno się temu dziwić, bowiem dopełnianie różnych formalności urzędniczych zajmuje kierownictwu małych i średnich przedsiębiorstw 16,6% czasu pracy, czyli 1 godzinę i 20 minut dziennie. Przy czym w mikroprzedsiębiorstwach czas na załatwianie formalności urzędniczych jest jeszcze dłuższy wynosi 1,5 godziny (18,8% czasu pracy). Ze względu na małą liczbę osób pracujących w tych firmach każdy dodatkowy administracyjny obowiązek spada na zarządzających przedsiębiorstwem, odciągając ich od głównych obowiązków ze szkodą dla działalności gospodarczej. Wykres 50. Jaki % czasu kierownictwo firmy poświęca na wykonywanie poszczególnych zadań? Bardzo dobrym przykładem uciążliwości i kosztów związanych z procedurami administracyjnymi jest uzyskiwanie pozwolenia na budowę.

48 48 Wykres 51. Jak długo trwało uzyskanie pozwolenia na budowę? Prawie 38% małych i średnich przedsiębiorstw czekało na pozwolenie na budowę dłużej niż 6 miesięcy, z tego 14% dłużej niż 1,5 roku. Dotyczy to szczególnie mikroprzedsiebiorstw, bowiem w tej grupie prawie 16% firm czeka na pozwolenie na budowę dłużej niż 1,5 roku. Tak długiego oczekiwania na pozwolenie na budowę nie może tłumaczyć ani brak planów zagospodarowania przestrzennego, ani sprawy związane z ochroną środowiska, ani żadne inne przyczyny poza nieprawidłowymi procedurami administracyjnymi. A także brak profesjonalizmu pracowników administracji publicznej. Wykres 52. Czy uzyskanie pozwolenia na budowę było bardziej uciążliwe w 2007 r. niż w ubiegłych latach? (można wskazać 2 odpowiedzi) Ponadto sytuacja pogorszyła się, bowiem w opinii 1/3 małych i średnich przedsiębiorców uzyskanie pozwolenia na budowę jest dzisiaj bardziej uciążliwe niż w latach poprzednich zabiera więcej czasu. Również w opinii 1/3 MSP wymaga także więcej formalności. Widać zatem wyraźnie, że na zbyt rozbudowane obowiązki administracyjne nakłada się często brak profesjonalnej obsługi w urzędach, co także negatywnie wpływa na efektywność działania małych i średnich firm. Oceniając bariery administracyjne, nie wolno o tym zapomnieć, bowiem najlepsze, najbardziej jednoznaczne i niebudzące merytorycznych wątpliwości prawo i procedury administracyjne mogą stać się niejednoznaczne i budzące wątpliwości w rękach urzędników. Wskazują na to przedsiębiorcy, oceniając niezbyt dobrze współpracę z urzędami administracji państwowej. Ta zła ocena dotyczy przede wszystkim Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, aczkolwiek sytuacja tutaj nieznacznie się poprawiła w stosunku do poprzedniego roku. Najlepiej oceniana jest przez MSP współpraca z ZUS w regionie świętokrzyskim, najsłabiej w Małopolsce. Mali i średni przedsiębiorcy narzekają również na współpracę z Urzędami Skarbowymi szczególnie w regionie kujawsko-pomorskim. Natomiast bardzo dobre oceny ma współpraca z Urzędami Skarbowymi na Podkarpaciu. Pogorszyła

49 Raport z badań Monitoring kondycji sektora MSP się ocena współpracy z Urzędami Pracy, co zapewne jest efektem sytuacji na rynku pracy i częstszego korzystania przez małe i średnie przedsiębiorstwa z usług tych Urzędów. Współpraca ta jest najsłabsza, w ocenie małych i średnich przedsiębiorstw, w regionie warmińsko-mazurskim, a najlepsza w regionie świętokrzyskim. Wykres 53. Ocena obsługi firm przez pracowników poszczególnych urzędów administracji państwowej Urzędy państwowe mające współpracować z przedsiębiorstwami są zbyt zbiurokratyzowane, mało elastyczne. Ich działania charakteryzują się inercją, stąd też reakcje na propozycje zmian zasad współpracy z otoczeniem gospodarczym są powolne i mało skuteczne. Przepływ informacji między przedsiębiorstwami a urzędami administracji państwowej jest pozostawiony własnemu biegowi. Nie ma wypracowanych stałych kanałów przepływu informacji Złe, nadmiernie zbiurokratyzowane prawo, nakładające na przedsiębiorstwa niepotrzebne, niczym nie uzasadnione obowiązki pozaregulacyjne, także niczym nie uzasadnione procedury administracyjne, brak profesjonalnej obsługi w urzędach to czas i koszty, które są dla małych i średnich przedsiębiorstw często trudne do udźwignięcia. A to przecież nie koniec listy barier rozwoju MSP Zatory płatnicze Mimo że kondycja finansowa przedsiębiorstw poprawiła się, zatory płatnicze stanowią ciągle dla znacznego odsetka małych i średnich przedsiębiorstw (52,9% wobec 66,1% w 2006 r.) istotną barierę rozwoju. Oznaczają one bowiem problemy z płynnością, a stąd krok do kryzysu w przedsiębiorstwie. A korzystanie z drogi sądowej jest ciągle długotrwałe przeciętnie na rozstrzygnięcie sporów gospodarczych trzeba czekać ponad 800 dni 57. Mała firma może w tym czasie stracić płynność i zbankrutować. Tym bardziej, że nawet decyzja sądu nie gwarantuje odzyskania należności, bowiem komornik może mieć problemy z jej egzekucją. Już kilka lat temu administracja rządowa zadeklarowała usprawnienie sądownictwa m.in. przez przekazanie części prostszych spraw do rozstrzygania wysoko wykwalifikowanym referendarzom sądowym (z możliwością zaskarżenia do sądu). Do dzisiaj tak tej, jak i żadnej innej reformy sądownictwa gospodarczego nie udało się przeprowadzić. W takiej sytuacji może warto skoncentrować się na rozwoju i promocji instytucji arbitrażu i instytucji mediacji w sporach gospodarczych, bowiem w wielu przypadkach mogą one skutecznie zastąpić sąd. Wspierać należy również rozwój usług świadczonych przez biura informacji gospodarczej. Ponieważ wszystkie te rozwiązania mogą nie być wystarczające należałoby się zastanowić nad rozwiązaniami, które będą definiowały jako koszt podatkowy dopiero zapłacone, a nie otrzymane faktury. 57 Doing Business 2007, Bank Światowy

50 50 Wykres 54. Czy w obecnych warunkach funkcjonowania gospodarki uważa Pan(i), że w przypadku sporów z innymi przedsiębiorcami system prawny zapewni, że prawa Pana(i) firmy wynikające z umów zostaną wyegzekwowane? Na sądy gospodarcze, jak widać, małe i średnie przedsiębiorstwa nie liczą. Tylko 3% MSP ma pewność, że w razie sporów z innymi przedsiębiorstwami ich prawa mogą zostać wyegzekwowane. Wskazywane przez małe i średnie przedsiębiorstwa bariery rozwoju muszą być usuwane. Należy do tego wykorzystać okres dobrej koniunktury gospodarczej, bowiem łatwiej będzie poradzić sobie wtedy z usuwaniem barier, które mogą generować koszty dla budżetu lub zmniejszać jego wpływy. Gdy tempo wzrostu gospodarczego zmniejszy się, a bariery pozostaną, małe i średnie przedsiębiorstwa będą musiały udźwignąć nie tylko formalne i nieformalne bariery instytucjonalne, ale także skutki osłabienia popytu, zmniejszenia zdolności akumulacyjnych, zmniejszenia zdolności kredytowych, a tym samym poradzić sobie z brakiem dostępu do kapitału. Dlatego niezbędne jest przygotowanie reformy systemu stanowienia prawa tak, aby zlikwidować przynajmniej część barier. Jeżeli nie uda się tego zrobić, czy to ze względu na tzw. brak woli politycznej, czy też ze względu na efekt tyranii status quo, przedsiębiorstwa będą zapewne myślały o indywidualnym rozwiązaniu problemu barier rozwoju. Większe przedsiębiorstwa już to zresztą powoli robią, a małe i średnie na razie o tym myślą. 3. Ograniczenie barier rozwoju przedsiębiorstw przeniesienie działalności do krajów UE Dywersyfikacja geograficzna działalności gospodarczej jest jedną z opcji strategicznych rozwoju przedsiębiorstw. Jeżeli przedsiębiorstwo o niej myśli, to tylko wtedy, gdy chce prowadzić ekspansję na wybranym rynku lub rynkach. Strategia ta nie jest pomyślana jako remedium na bariery przeszkadzające przedsiębiorstwu na rodzimym rynku. Jednak takim remedium może się stać. Dzisiaj 4,7% małych i średnich przedsiębiorstw deklaruje możliwość przeniesienia działalności do krajów UE. To mniej, niż w 2006 r., gdy taką możliwość rozważało 5,9% MSP. Należy jednak pamiętać, że 4,7% to co najmniej 40 tys. małych i średnich firm 58. Przyczyny spadku odsetka firm, które rozważają możliwość przeniesienia działalności do krajów UE, tkwią po pierwsze, w dobrej sytuacji gospodarczej w Polsce, która w pewnym zakresie amortyzuje negatywne konsekwencje barier instytucjonalnych ograniczających działalność MSP, a po drugie tkwią w ponad 3-letniej obecności Polski na unijnym rynku, co w sposób istotny zwiększyło wiedzę przedsiębiorstw o warunkach i kosztach związanych z przenoszeniem działalności. Dlatego przy dobrej koniunkturze w polskiej gospodarce i szansach na jej utrzymanie w kolejnych latach, małe i średnie firmy ostrożniej podchodzą do planów dywersyfikacji geograficznej swojej działalności gospodarczej. Ci, którzy rozważają możliwość przeniesienia działalności gospodarczej do któregoś z krajów UE, wskazują jako przyczyny takiej decyzji przede wszystkim mniejsze bariery administracyjne. Potwierdzają tym samym znaczenie wskazanych barier rozwoju działalności MSP w gospodarce polskiej. Istotne jest także niższe opodatkowanie, którym przyciąga do siebie już coraz więcej gospodarek UE. Ważna jest stabilność działalności gospodarczej, jej przewidywalność, bowiem bez niej rozwijanie działalności gospodarczej, oparte na planowaniu i budowie strategii, nie jest możliwe. 58 Badaniu poddane zostały MSP zatrudniające 2 i więcej pracowników, których jest w polskiej gospodarce nieco mniej niż 1 mln

51 Raport z badań Monitoring kondycji sektora MSP Wykres 55. Przyczyny rozważania możliwości przeniesienia działalności do krajów UE (2007) (respondent wskazywał 3 odpowiedzi) Skłonność MSP, mimo dobrej koniunktury w gospodarce polskiej, do przenoszenia działalności gospodarczej oznacza, że MSP nie boją się myśleć i planować swojej działalności na innych rynkach, a tym samym rynków tych się nie boją. Z drugiej jednak strony skłonność ta potwierdza, że polski system gospodarczy charakteryzuje się relatywnie niską efektywnością, bowiem niską jakością i efektywnością charakteryzuje się polski system prawa, a przede wszystkim system stanowienia tego prawa. Dlatego należy go zmienić. 4. Ograniczenie barier rozwoju przedsiębiorstw reforma systemu stanowienia prawa Rocznie Sejm uchwala ponad 200 ustaw, z czego ponad 60% to nowelizacje regulacji już istniejących, co świadczyć musi o jakości stanowionego prawa 59. Prace nad ustawą z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej, która reguluje podejmowanie, wykonywanie i zakończenie działalności gospodarczej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz zadania organów administracji publicznej w tym zakresie (art. 1), a zatem jest ustawą, która służy ograniczaniu wolności gospodarczej, wymagały przeglądu ponad 800 aktów prawnych. Oznacza to, że przynajmniej 800 aktów prawnych reguluje działalność gospodarczą. Komisja Europejska oszacowała koszty wynikające ze złych regulacji w Polsce na 4% (wariant optymistyczny) do 5% (wariant pesymistyczny) naszego PKB. Problem jest zatem poważny. Nie wystarczy zmienić kilku aktów prawnych, aby osiągnąć cel, jakim jest ograniczenie barier instytucjonalnych dla przedsiębiorczości. Nie chodzi także jedynie o zmianę procedur stanowienia prawa tak, aby pozwalało ono na efektywne funkcjonowanie podmiotów gospodarczych i aby wspierało budowanie silnej pozycji konkurencyjnej polskiej gospodarki i przedsiębiorstw w niej działających, ale także o zmianę filozofii stanowienia prawa należy ją oprzeć o zasadę zwiększenia swobody działalności gospodarczej. Niezbędna jest zatem deregulacja. Negatywny wpływ różnych czynników, które są efektem regulacji, na możliwości rozwoju firm i ich sytuację ekonomiczną, potwierdzają przedstawione w niniejszym Raporcie wyniki badań sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Przedsiębiorstwa wskazują przede wszystkim na brak przejrzystości i jednoznaczności regulacji prawnych (przede wszystkim dotyczących podatków), na nieelastyczne prawo pracy, na zatory płatnicze, na szara strefę, na uciążliwość procedur administracyjnych. Wszystko to kosztuje. Wg szacunków Komisji Europejskiej koszty administracyjne regulacji dla firm wynosiły w 2005 r. od 4% do 5% (od mln euro do mln euro). Jest to 8,5 razy więcej niż środki z funduszy strukturalnych przeznaczone dla przedsiębiorstw w latach , prawie 80% wartości wyniku finansowego netto wypracowanego przez przedsiębiorstwa w 2005 r. A koszty administracyjne to przecież nie jedyne koszty, które ponoszą przedsiębiorstwa w wyniku zmian i wprowadzania ciągle nowych re- 59 Dane dla 2006 r.

52 52 gulacji. Należałoby do nich dodać koszty związane z ryzykiem regulacyjnym (kontrolowanie zgodności z regulacjami określającymi zasady działania przedsiębiorstw), a także koszty alternatywne (koszty utraconych możliwości). Te ostatnie powstają w wyniku zaniechania przez przedsiębiorstwa działań inwestycyjnych i operacyjnych ze względu m.in. na brak przewidywalności terminu i kierunku zmian regulacji, w tym zmian wysokości danin publicznych. Aby ograniczyć te koszty regulacji, niezbędna jest zmiana nie tylko procedur, ale przede wszystkim filozofii tworzenia prawa. Wyniki badań kondycji sektora MSP prowadzonych od 7 lat przez PKPP Lewiatan wskazują wyraźnie, że regulacje są postrzegane przez przedsiębiorstwa bezpośrednio i pośrednio jako bariera prowadzenia działalności gospodarczej, ograniczenie możliwości ich rozwoju. Na podstawie tych wyników badań można wskazać 10 głównych z punktu widzenia przedsiębiorstw grzechów regulacji: duża liczba regulacji, wywołująca wśród przedsiębiorstw, szczególnie małych i średnich, uczucie zagubienia i niemożności sprostania obowiązkom, co może skutkować grzechem zaniechania (tylko przepisy podatkowe obowiązujące MSP pochodzą z ponad 70 aktów prawnych), nadmiar regulacji, który powoduje, że o jednostkowych sprawach związanych z działalnością gospodarczą mówi kilka aktów prawnych, niska jakość regulacji, o czym świadczy konieczność ciągłych nowelizacji (60% stanowionego w ciągu roku prawa, to nowelizacje), nieprecyzyjność, niejednoznaczność regulacji, pozwalająca na dowolność interpretacyjną tak po stronie przedsiębiorstw, jak i po stronie urzędów administracji państowej, widoczne w wielu regulacjach założenie nieuczciwości przedsiębiorców skutkujące asekuracyjnymi zapisami pogarszającymi czytelność intencji ustawodawcy (tendencje do przeregulowywania), nierówność traktowania podmiotów gospodarczych (np. pomoc publiczna dla niektórych przedsiębiorstw państwowych w postaci umorzeń podatkowych), restrykcyjność (wysokie kary za niezgodne z prawem działania nawet wtedy, gdy nieprzestrzeganie prawa wynika np. z problemu w nadążaniu za jego zmianami), wysoki koszt dla przedsiębiorstw, wynikający tak z nadmiernych obciążeń zadaniami administracyjnymi nakładanymi na nie w regulacjach, jak i z wysokiego ryzyka regulacyjnego oraz wysoki koszt dla gospodarki, wynikający z potrzeby ciągłej nowelizacji prawa z powodu jego złej jakości i niedostosowania do warunków, które ma regulować, brak stabilności (zmienność i brak przewidywalności) regulacji, ograniczający m.in. skłonność przedsiębiorstw do inwestowania, 10. obiektywny brak możliwości dostosowania się do regulacji (prawo jest martwe). Przedsiębiorcy potrzebują prawa jednoznacznie formułującego ich prawa i obowiązki. Brak jednoznaczności generuje nieuzasadnione koszty transakcyjne i zmniejsza konkurencyjność przedsiębiorstw i całej gospodarki. Jakie warunki muszą być spełnione, aby państwo było w stanie zapewnić tworzenie regulacji, czyli przepisów, norm, mechanizmów warunkujących efektywne funkcjonowanie gospodarki? Należy: zmienić system stanowienia prawa i zasady jego stosowania w taki sposób, aby wspierały efektywne funkcjonowanie podmiotów gospodarczych oraz budowanie silnej pozycji konkurencyjnej polskiej gospodarki i przedsiębiorstw w niej działających, przeprowadzić uproszczenie, czyli czyszczenie prawa, przeprowadzić deregulację, czyli zwiększyć swobodę działalności gospodarczej (a tym samym zmniejszyć oddziaływanie państwa na gospodarkę). Jednocześnie w krótkim okresie, do czasu zaimplementowania nowego systemu niezbędna jest instytucja wiążącej interpretacji przepisów prawa we wszystkich obszarach działalności gospodarczej (nie tylko przepisów prawa podatkowego). Nowy, efektywny system stanowienia prawa powinien opierać się na 5 zasadach: Zasada 1: Musi istnieć strategia legislacyjna należy planować nowe regulacje prawne i zmiany regulacji istniejących, co zwiększy przewidywalność zmian.

53 Raport z badań Monitoring kondycji sektora MSP Zasada 2: Każda regulacja prawna musi zawierać profesjonalnie przygotowaną Ocenę Skutków Regulacji (OSR) nie tylko dla budżetu państwa, ale także dla różnych grup przedsiębiorstw (mikro, małe, średnie duże, prywatne, publiczne, wg branż). Zasada 3: Muszą zostać wprowadzone procedury pozwalające oceniać rzeczywiste skutki wprowadzonych przepisów prawa (ex post) system ich monitorowania. OSR jest niezbędna, może poprawić jakość regulacji, ale nie jest w stanie przewidzieć wszystkich rynkowych skutków zastosowania danej regulacji te sprawdzają na własnej skórze przedsiębiorcy. Zasada 4: Należy wprowadzić obligatoryjne kontrole ex ante zgodności ustaw o dużym znaczeniu dla gospodarki z Konstytucją RP i z prawem Unii Europejskiej. Zasada 5: Należy zbudować system konsultacji przygotowywanych regulacji ze wszystkim interesariuszami. Z punktu widzenia polskiej gospodarki siłą małych i średnich przedsiębiorstw jest ich duży udział w zatrudnieniu. Tu także postrzegany jest potencjał do przyrostu miejsc pracy. Współczynnik aktywności zawodowej w Polsce wynosi 53,5%, a wskaźnik zatrudnienia 48,4% 60, mamy zatem bardzo poważny problem związany z niskim wykorzystaniem zasobów pracy. Rozwój małych i średnich przedsiębiorstw jest szansą na zmianę tego stanu rzeczy. Muszą jednak zostać zniesione ograniczenia i bariery instytucjonalne tak, aby MSP widziały uzasadnienie dla rozwoju, także poprzez wzrost zatrudnienia. Dzisiaj wysokie pozapłacowe koszty pracy, nieelastyczne prawo pracy, brak możliwości stosowania różnorodnych, elastycznych form zatrudnienia takiego uzasadnienia dla wzrostu zatrudnienia nie daje. Małe i średnie firmy są również bardziej rentowne (rentowność obrotu brutto jest wyższa niż w firmach dużych), co oznacza, że efektywniej wykorzystują dostępne im czynniki produkcji. Bez małych i średnich firm nie mógłby tak dynamicznie rozwijać się sektor usług. Nie byłoby możliwości zaspokajania niszowych potrzeb na dobra i usługi. Bez nich także nie mogłyby efektywnie funkcjonować przedsiębiorstwa duże, którym MSP pozwalają na koncentrowanie się na działalności podstawowej. Małe i średnie firmy tworzą zatem warunki do lepszego zaspokojenie potrzeb konsumentów, ale także do wzrostu efektywności firm dużych. Ważną rolą MSP jest także kształtowanie postaw przedsiębiorczych mikro przedsiębiorstwa uczą tak właścicieli, jak i pracowników aktywności, samodzielności, odpowiedzialności, innowacyjności. I nawet, jeśli przedsiębiorstwo nie przetrwa długo na rynku, wiedza pozyskana w okresie jego działalności będzie procentowała w przyszłości. Małe i średnie przedsiębiorstwa uznawane są na świecie za bardzo ważną część gospodarki, ale jednocześnie za część relatywnie słabszą w stosunku do przedsiębiorstw dużych ze względu na niewielką silę kapitałową, znacznie mniejsze zdolności akumulacyjne, znacznie mniejszą wartość majątku przypadającą na przedsiębiorstwo, słabszy dostęp do informacji, brak rozbudowanej wiedzy dotyczącej zarządzania, etc. Czyli ze względu na cechy wynikające właśnie z wielkości MSP. Dlatego w niektórych krajach istnieją specjalne rozwiązania instytucjonalne i prawne, które mają za zadanie łagodzić słabości małych i średnich firm, np. ułatwiać im dostęp do kapitału, bez którego nie mogą się rozwijać (np. przez tworzenie funduszy poręczeń kredytowych), czy umożliwiać uczestnictwo w przetargach na realizacje inwestycji finansowanych ze środków publicznych (w warunkach polskich nowelizacja ustawy o zamówieniach publicznych wprowadziła zapisy, które nie wprost, jednak ograniczają dostęp MSP do przetargów publicznych). Nie chodzi o tworzenie specjalnych przywilejów dla sektora MSP, bo to oznaczałoby zaburzenie konkurencji na rynku. Chodzi o wprowadzenie takich rozwiązań, które nie przeszkadzałyby w działalności gospodarczej. 60 Kwartalna informacja o rynku pracy, GUS,

54 54 SPIS TABEL Tab.1. Przeciętne zatrudnienie w przedsiębiorstwach wg klas wielkości, 2005 r. Tab.2. Tab.3. Udział kosztów wynagrodzeń w kosztach ogółem*/ w sektorze przedsiębiorstw wg klas wielkości, 2005 r. Przychody ogółem przypadające na 1 przedsiębiorstwo, na 1 zatrudnionego*/, na 1 zł wynagrodzeń*/ w sektorze przedsiębiorstw wg klas wielkości, 2005 r. Tab.4. Zysk brutto i rentowność obrotu brutto w przedsiębiorstwach wg klas wielkości, 2005r. Tab.5. Nakłady inwestycyjne przypadające na 1 przedsiębiorstwo, 2004 i 2005 r. SPIS WYKRESÓW Wyk.1. Struktura sektora przedsiębiorstw wg klas wielkości, 2005 r. Wyk.2. Zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw wg klas wielkości, 2005 r. Wyk.3. Struktura zatrudnienia w przedsiębiorstwach*/ wg klas wielkości (%, ) Wyk.4. Wyk.5. Przychody i koszty przedsiębiorstw wg klas wielkości udział w przychodach i kosztach ogółem (%, 2004 i 2005 r.) Wskaźnik poziomu kosztów (%, 2004 i 2005 r.) Wyk.6. Zysk brutto wypracowany przez przedsiębiorstwa, wg klas wielkości 2005 r. Wyk.7. Wyk.8. Wyk.9. Nakłady inwestycyjne przedsiębiorstw (%, 2004 i 2005 r.) Co zmieniło się w działalności firmy w 2006 r.? (i) Co zmieniło się w działalności firmy w 2006 r.? (ii) Wyk.10. Co zmieniło się w działalności firmy w 2006 r.? (iii) Wyk.11. Oczekiwania MSP dotyczące ich działalności w 2007 r. (na tle oczekiwań i ich realizacji w 2006 r.) (i) Wyk.12. Oczekiwania MSP dotyczące ich działalności w 2007 r. (na tle oczekiwań i ich realizacji w 2006 r.) (ii) Wyk.13. Oczekiwania MSP dotyczące ich działalności w 2007 r. (na tle oczekiwań i ich realizacji w 2006 r.) (iii) Wyk.14. Czynniki decydujące o konkurencyjności MSP w latach (i) Wyk.15. Czynniki decydujące o konkurencyjności MSP w latach (ii) Wyk.16. Czynniki decydujące o konkurencyjności MSP w 2007 r. Wyk.17. Czynniki, które będą decydowały o konkurencyjności MSP w najbliższych 2-4 latach łącznie 3 najważniejsze (w odniesieniu do czynników decydujących w 2007r.) (i) Wyk.18. Czynniki, które będą decydowały o konkurencyjności MSP w najbliższych 2-4 latach łącznie 3 najważniejsze (w odniesieniu do czynników decydujących w 2007r.) (ii) Wyk.19. Czy w latach firma podjęła lub kontynuowała działania inwestycyjne? Wyk.20. Najważniejsze przyczyny braku inwestycji w latach (łączne wskazania trzech najważniejszych przyczyn; %) Wyk.21. W co inwestowano w 2005 i 2006 r. (łączne wskazanie czterech głównych obszarów; %) Wyk.22. Jaki jest poziom zadłużenia Pana(i) firmy (zobowiązania ogółem/aktywa ogółem)? Wyk.23. Z jakich źródeł firma finansowała inwestycje w latach ? Wyk.24. Czy przedsiębiorstwo ma możliwość zaciągnięcia lub zwiększenia swojego zadłużenia długoterminowego? Wyk.25. Co jest barierą w korzystaniu z kredytów bankowych? Wyk.26. Co byłoby najlepszym źródłem finansowania nowych inwestycji w Pana(i) firmie?

55 Raport z badań Monitoring kondycji sektora MSP Wyk.27. Czy firmie przydatne byłyby działania innowacyjne (2006)? Wyk.28. Czy firmie przydatne byłyby działania innowacyjne (2007)? Wyk.29. Jakie czynniki zwiększyłyby innowacyjność firmy? (łączne wskazanie trzech głównych czynników; % MŚP) Wyk.30. Czy firma kontynuuje lub zamierza podjąć sprzedaż na eksport? (%) Wyk.31. Co stanowi największe utrudnienie w podejmowaniu lub prowadzeniu działalności eksportowej (2007 r.)? Wyk.32. Czy produkowane wyroby/świadczone usługi są porównywalne z produktami/usługami sprzedawanymi na rynku UE? (% MSP) Wyk.33. Jakie czynniki i w jaki sposób wpływają na rozwój firmy i jej sytuację ekonomiczną? (i) Wyk.34. Jakie czynniki i w jaki sposób wpływają na rozwój firmy i jej sytuację ekonomiczną? (ii) Wyk.35. Jakie czynniki i w jaki sposób wpływają na rozwój firmy i jej sytuację ekonomiczną? (iii) Wyk.36. Jaki wpływ na poziom zatrudnienia w firmie miałoby obniżenie pozapłacowych kosztów pracy? Wyk.37. Jakie przepisy prawa są dla MSP najbardziej uciążliwe? Wyk.38. Czy firma korzystała w 2005 r. z wiążącej interpretacji przepisów prawa podatkowego? Wyk.39. Czy firma korzystała w 2006 r. z wiążącej interpretacji przepisów prawa podatkowego? Wyk.40. Które z poniższych rozwiązań dotyczących podatków jest najważniejsze z punktu widzenia działalności firmy? Wyk.41. Czy z punktu widzenia działalności firmy ważne byłoby wprowadzenie jednolitej stawki podatku VAT? Wyk.42. Czy liberalizacja regulacji prawnych związanych z zatrudnieniem ograniczy łamanie tych przepisów? (% MSP) Wyk.43. Wpływ liberalizacji przepisów prawa pracy na poziom zatrudnienia w firmie (%MŚP) Wyk.44. Jaki % obrotów w typowym przedsiębiorstwie w branży, w której Pana(i) firma działa, ukrywany jest przed urzędem skarbowym oraz jaki % zatrudnienia w typowym przedsiębiorstwie w branży w której Pan(i) działa to zatrudnienie na czarno? Wyk.45. O ile byłyby wyższe przychody Pana(i) firmy, gdyby część firm w Pana(i) branży nie działała w szarej strefie? Wyk.46. Czy w Pana(i) firmie w okresie styczeń 2006 czerwiec 2007 istniał problem braku pracowników? Wyk.47. Poszukiwane specjalności oraz czas poszukiwania (w miesiącach) Rys.48. Czynniki wpływające na wzrost wynagrodzeń w Pana(i) firmie Wyk.49. Jeśli Pana(i) firma musiała zaoferować wyższe niż planowała wynagrodzenie, aby pozyskać nowego pracownika, jaka była skala tej podwyżki? Wyk.50. Jaki % czasu kierownictwo firmy poświęca na wykonywanie poszczególnych zadań? Wyk.51. Jak długo trwało uzyskanie pozwolenia na budowę? Wyk.52. Czy uzyskanie pozwolenia na budowę było bardziej uciążliwe w 2007 r. niż w ubiegłych latach? (można wskazać 2 odpowiedzi)) Wyk.53. Ocena obsługi firm przez pracowników poszczególnych urzędów administracji państwowej Wyk.54. Czy w obecnych warunkach funkcjonowania gospodarki uważa Pan(i), że w przypadku sporów z innymi przedsiębiorcami system prawny zapewni, że prawa Pana(i) firmy wynikające z umów zostaną wyegzekwowane? Wyk.55. Przyczyny rozważania możliwości przeniesienia działalności do krajów UE (2007) (respondent wskazywał 3 odpowiedzi)

56 Polska Konfederacja Pracodawców Prywatnych Lewiatan ul. Klonowa 6, Warszawa tel. (22) , faks (22) ,