Pozosta³oœci kokcydiostatyków w tkankach drobiu i jajach

Transkrypt

1 Medycyna Wet. 2007, 63 (12) 39 Artyku³ przegl¹dowy Pozosta³oœci kokcydiostatyków w tkankach drobiu i ch Review MA GORZATA OLEJNIK, TERESA SZPRENGIER-JUSZKIEWICZ Zak³ad Farmakologii i Toksykologii Pañstwowego Instytutu Weterynaryjnego Pañstwowego Instytutu Badawczego, Al. Partyzantów 57, 24-0 Pu³awy Olejnik M., Szprengier-Juszkiewicz T. Coccidiostats residues in poultry tissues and eggs Summary Coccidiostats are widely used in veterinary medicine the for prevention and treatment of coccidiosis, especially in poultry. Most of them are registered as feed additives and not all of them have maximum residue limits (MRL) established. They are approved for use in food producing animals, but not in laying birds and animals prior to slaughter. Human errors, mainly feed contamination during manufacturing and not respecting withdrawal periods are the main reasons for the occurrence of residues in food of animal origin. Nicarbazin residues may also be caused by its recycling. During the past several years many authors have reported violative residues of coccidiostats (mainly ionophore antibiotics and nicarbazin) in a significant number of eggs and tissue samples. Therefore it is necessary to introduce legal regulations and administrative tools allowing better execution of the prohibition of coccidiostats use in laying hens and broilers prior to slaughter. Regular official control of feedstuffs is also required. Keywords: coccidiostats, residues Kokcydiostatyki stanowi¹ wa n¹ grupê chemioterapeutyków stosowanych w weterynarii. Trudno by³oby wyobraziæ sobie bez nich wspó³czesn¹ hodowlê zwierz¹t, kokcydioza stanowi bowiem powa ny problem zdrowotny i ekonomiczny, zw³aszcza w intensywnej hodowli drobiu. Podawanie kokcydiostatyków z pasz¹ przez prawie ca³y okres tuczu jest najtañsz¹ i najskuteczniejsz¹ metod¹ profilaktyki kokcydiozy, a stosowanie œrodków kokcydiobójczych jest nieuniknione w klinicznych przypadkach tej choroby. Bêd¹ce obecnie w u yciu mo na podzieliæ na dwie grupy: powszechnie stosowane w hodowli drobiu antybiotyki jonoforowe i znacznie rzadziej u ywane chemiczne. Zakres stosowania oraz niektóre charakterystyczne cechy obydwu grup podane zosta³y w tab. 1. Warunki dopuszczania kokcydiostatyków oraz sposób ich stosowania reguluj¹ unijne (5, 6) oraz krajowe (8) akty prawne. Stosownie do zawartych w nich postanowieñ zaliczone s¹ do dodatków paszowych, a tylko niektóre chemiczne s¹ zarejestrowane jako leki weterynaryjne. Charakterystyka Pochodzenie Mechanizm dzia³ania Typ dzia³ania przeciw Eimeria spp. Zalety Dopuszczone jako dodatki paszowe w krajach Unii Europejskiej (6) Dopuszczone jako leki weterynaryjne w krajach Unii Europejskiej (5) Szerokie stosowanie kokcydiostatyków poci¹ga za sob¹ mo liwoœæ powstawania ich pozosta³oœci w tkan- Tab. 1. Zestawienie cech charakterystycznych kokcydiostatyków jonoforowe produkty fermentacji grzybów z rodzaju Streptomyces Kokcydiostatyki chemiczne zwi¹zki syntetyczne zaburzenie transportu b ³onowego Na +, K+, Ca2+ i Mg2+ ró ny mechanizm dzia³ania kokcydiostatyczne pozwalaj¹ na rozwój naturalnej odpornoœci na kokcydiozê wolne wytwarzanie opornoœci (kurczêta*, indyki) maduramycyna (kurczêta, indyki) monenzyna (kurczêta) narazyna (kurczêta) salinomycyna (króliki, kurczêta*) semduramycyna (kurczêta) kokcydiostatyczne i/lub kokcydiobójcze niska toksycznoœæ dekokwinat (kurczêta) diklazuril (kurczêta*, indyki) halofuginon (kurczêta*, indyki) nikarbazyna** (kurczêta) robenidyna (kurczêta*, indyki, króliki) dekokwinat (byd³o, owce) diklazuril (owce) halofuginon (byd³o) klazuril (go³êbie) toltrazuril (kurczêta, indyki, œwinie, byd³o) Objaœnienia: * równie kurczêta odchowywane na nioski; ** dopuszczona tylko w po³¹czeniu z narazyn¹ w premiksie o nazwie handlowej Maxiban

2 40 kach i ch, co w przypadku zwierz¹t dostarczaj¹cych ywnoœci mo e stanowiæ zagro enie dla konsumentów. Podstawowym warunkiem zapobiegania powstawania pozosta³oœci jest przestrzeganie zaleceñ dotycz¹cych stosowania kokcydiostatyków. Nie mo - na stosowaæ ich u kur niosek, zaœ u kurcz¹t brojlerów i innych zwierz¹t, których miêso jest spo ywane przez ludzi, konieczne jest zachowanie przed ubojem odpowiedniego okresu karencji, uzasadnionego wynikami przeprowadzonych wczeœniej badañ toksykologicznych. Regulacje dotycz¹ce bezpiecznych poziomów pozosta³oœci kokcydiostatyków Jednym z niezbêdnych elementów dokumentacji przedrejestracyjnej leków weterynaryjnych stosowanych u zwierz¹t dostarczaj¹cych ywnoœci jest dokumentacja toksykologiczna, zawieraj¹ca wyniki badañ maj¹cych okreœliæ bezpieczeñstwo stosowania leków, w tym równie bezpieczeñstwo konsumentów ywnoœci pochodzenia zwierzêcego. Na podstawie tych wyników ustalane s¹ przez Europejsk¹ Agencjê Leków (EMEA) i zatwierdzane przez Komitet ds. Leków Weterynaryjnych UE (The Commitee for Veterinary Medicinal Products CVMP) wartoœci najwiêkszych dopuszczalnych pozosta³oœci (maximum residue limit, MRL). Ustalone dotychczas wartoœci MRL dla kokcydiostatyków stosowanych jako leki przedstawione s¹ w tab. 2. Kokcydiostatyki dopuszczone do stosowania jako dodatki paszowe podlegaj¹ innym przepisom (6). Zgodnie z nimi ocena bezpieczeñstwa dla konsumentów i ewentualne ustalenie wartoœci MRL stanowi¹ element autoryzacji dodatku paszowego. Dotychczas Tab. 2. Najwy sze dopuszczalne pozosta³oœci kokcydiostatyków w wybranych tkankach zwierz¹t i produktach pochodzenia zwierzêcego ustalone przez EMEA (5) Nazwa Dekokwinat Diklazuril Nr aneksu* gatunek Wartoœæ MRL tkanka wartoœæ, µg/kg I I I I Halofuginon I byd³ o Klazuril Lazalocyd Toltrazuril I I I III I wszystkie ssaki dostarczaj¹ce ywnoœci Objaœnienia: * w aneksie I rozporz¹dzenia 2377/90/EC znajduj¹ siê leki z wyznaczon¹ wartoœci¹ MRL, w aneksie II zwi¹zki bezpieczne, dla których nie ma potrzeby wyznaczaæ MRL, w aneksie III leki z tymczasowo ustalon¹ wartoœci¹ MRL Medycyna Wet. 2007, 63 (12) wartoœci MRL znalaz³y siê w akcie autoryzacji narazyny i monenzyny (1, 2). Jedynym em stosowanym w postaci dodatku paszowego, dla którego ustalono wartoœæ MRL wed³ug procedury dla leków weterynaryjnych jest (5). Ze wzglêdu na brak jednolitych i kompletnych wspólnotowych regulacji prawnych w zakresie najwy - szych dopuszczalnych pozosta³oœci kokcydiostatyków laboratoria wykonuj¹ce badania kontrolne pozosta- ³oœci maj¹ czêsto trudnoœci z interpretacj¹ wyników badañ. W zwi¹zku z tym w niektórych krajach ustalono na u ytek wewnêtrzny administracyjne poziomy dzia³ania. S¹ one wyznaczone nie w oparciu o zasady analizy ryzyka, lecz na podstawie mo liwoœci analitycznych metod stosowanych w badaniach kontrolnych. W Belgii okreœlono taki limit w ch na poziomie µg/kg dla monenzyny, salinomycyny, diklazurilu, maduramycyny, narazyny, nikarbazyny, robenidyny i sulfonamidów (28), zaœ w Wielkiej Brytanii na poziomie 0 µg/kg dla nikarbazyny (9). Przyczyny pozosta³oœci kokcydiostatyków w ywnoœci W wiêkszoœci przypadków przyczyn¹ pozosta³oœci kokcydiostatyków w ywnoœci zwierzêcego pochodzenia s¹ b³êdy cz³owieka. Pope³niane s¹ one najczêœciej podczas produkcji premiksów oraz pasz, a tak e przy podawaniu leków zwierzêtom. Czasami hodowcy œwiadomie podaj¹ paszê z em przez ca³y okres tuczu ze wzglêdu na wp³yw, jaki zmiana paszy tu przed ubojem mo e mieæ na kondycjê zwierz¹t. Zdarza siê tak e, e interakcje kokcydiostatyków z innymi lekami, np. antybiotyków jonoforowych z tiamulin¹, polegaj¹ce na spowolnianiu metabolizmu jonoforów, powoduj¹ d³u sze utrzymywanie siê pozosta³oœci w tkankach. Przyczyn¹ pozosta³oœci mog¹ byæ tak e indywidualne uwarunkowania biologiczne dotycz¹ce zmienionego wch³aniania, metabolizmu, dystrybucji czy wydalania kokcydiostatyków. Wiek, p³eæ, ró nice metaboliczne czy rozwijaj¹cy siê proces chorobowy mog¹ spowodowaæ nagromadzenie kokcydiostatyków lub ich metabolitów w organizmie zwierzêcia (33). Przy stosowaniu niektórych sposobów hodowli zwierz¹t mo e równie wyst¹piæ zjawisko wtórnego kr¹ enia substancji macierzystych i ich aktywnych metabolitów (recycling). Obserwowano sytuacje, kiedy ptaki maj¹ce ci¹g³y kontakt z odchodami (np. brojlery hodowane w systemie g³êbokiej œció³ki) pobiera³y z niej znaczne iloœci wczeœniej wydalonych substancji aktywnych kokcydiostatyków. By³o to przyczyn¹ wyst¹pienia pozosta³oœci w tkankach mimo zachowania odpowiedniego okresu karencji przed ubojem. Przenoszenie kokcydiostatyków do paszy (carry-over) Wyprodukowanie paszy wolnej od kokcydiostatyków, dla kur niosek lub do stosowania u zwierz¹t bez-

3 Medycyna Wet. 2007, 63 (12) 41 poœrednio przed ubojem, od dawna stanowi³o du ¹ trudnoœæ. Dla przyk³adu, podczas urzêdowego badania pasz w Irlandii Pó³nocnej wykryto, e 24,8% pasz zanieczyszczonych by³o ró nymi substancjami przeciwdrobnoustrojowymi. Z przebadanych 408 próbek pasz 7 (1,72%) zanieczyszczonych by³o monenzyn¹, 4 (0,98%) narazyn¹, a 3 (0,74%) salinomycyn¹. W trzech przypadkach stwierdzono stê enia jonoforów w paszach bliskie dawce terapeutycznej, jedna pasza zawiera³a 0% dawki leczniczej monenzyny (26). Podstawow¹ przyczyn¹ zanieczyszczeñ by³o nastêpuj¹ce po sobie przygotowywanie ró nych pasz w tych samych urz¹dzeniach. Pewnym sposobem na rozwi¹zanie lub przynajmniej ograniczenie zanieczyszczeñ pasz niepo ¹danymi dodatkami by³o wprowadzenie granulowanych premiksów. W paszy produkowanej z pylistego premiksu (o silnych w³aœciwoœciach elektrostatycznych) obecnoœæ u stwierdzano w 9 kolejnych partiach produkowanych po paszy z dodatkiem tego kokcydiostatyku (16). Po wprowadzeniu modyfikacji w technologii produkcji premiksu, polegaj¹cej na jego granulacji, zanieczyszczenia paszy zmniejszy³y siê do 4 kolejnych partii produkcyjnych, jednak stê enia u w zanieczyszczonych paszach by³y porównywalne do obserwowanych poprzednio. Granulacja premiksu nie wykluczy³a mo liwoœci przenoszenia kokcydiostatyków do kolejnych partii produkcyjnych, a tym samym nie rozwi¹za³a ca³kowicie problemu pozosta³oœci (19). Innym rozwi¹zaniem wydaje siê rozdzielenie linii produkcyjnych dla pasz z dodatkiem i wolnych od kokcydiostatyków. Badania przeprowadzone w 1997 r. w Irlandii Pó³nocnej, opisane przez Kennedy ego i wsp. (20) wykaza³y obecnoœæ monenzyny we wszystkich pobranych do badañ próbkach paszy, w której producent deklarowa³ brak jonoforów. W 22,5% próbek stê- enie przekracza³o 5% dawki leczniczej, zaœ maksymalna zawartoœæ monenzyny wynosi³a 44 mg/kg (co stanowi oko³o 40% dawki terapeutycznej). Po rozdzieleniu w tej wytwórni linii produkcyjnych pasz z dodatkiem i bez kokcydiostatyków zawartoœæ monenzyny w ponownie pobranych próbkach pasz znacznie siê obni y³a zaledwie 2,5% próbek zawiera³o powy ej 5% dawki leczniczej, a najwy sze stwierdzone stê enie wynosi³o 8,5 mg/kg. Analiza wyników badañ kontrolnych pozosta³oœci kokcydiostatyków w tkankach drobiu i ch w krajach UE w 2004 i 2005 r. wskazuje, e spoœród kokcydiostatyków chemicznych najczêœciej wykrywano pozosta³oœci nikarbazyny (3, 7). Nikarbazyna, ze wzglêdu na w³aœciwoœci elektrostatyczne, mo e zawieszaæ siê na œcianach mieszalników i przenosiæ do kolejnych partii pasz, które ju nie powinny zawieraæ kokcydiostatyków. W badaniach McEvoya i wsp. (27) stê- enie nikarbazyny w pierwszej tonie paszy wyprodukowanej po paszy z nikarbazyn¹ wynosi³o 63,3 mg/kg, w ósmej tonie 7,2 mg/kg. Standardowe w tym czasie postêpowanie wytwórni pasz (polegaj¹ce na oczyszczeniu urz¹dzeñ 3 tonami paszy) nie by³o wiêc wystarczaj¹ce, aby ustrzec konsumentów przed pozosta- ³oœciami tego zwi¹zku w ywnoœci pochodzenia zwierzêcego. Kinetyka zanikania pozosta³oœci Z dostêpnych w piœmiennictwie danych na temat pozosta³oœci ró nych kokcydiostatyków wynika, e pomiêdzy poszczególnymi antybiotykami jonoforowymi wystêpuj¹ znacz¹ce ró nice w ich przyswajaniu, dystrybucji i metabolizmie w organizmie zwierz¹t. W tab. 3 przytoczone zosta³y informacje dotycz¹ce pozosta³oœci jonoforów stwierdzanych w tkankach kur po doœwiadczalnym podaniu zwierzêtom paszy z dodatkiem tych kokcydiostatyków. Wynika z nich, e najwiêkszym prawdopodobieñstwem wyst¹pienia pozosta³oœci w tkankach charakteryzuje siê. Tê obserwacjê potwierdzaj¹ wyniki innych badañ, w których kokcydiostatyk ten podawany kurom w zalecanej dawce (90 mg/kg paszy) osi¹ga³ stê enie w w¹trobie 500 µg/kg, zaœ jego okres pó³trwania wynosi³ 36 godzin (17). Salinomycyna natomiast by³a wydalana tak szybko, e nie mo na by³o ustaliæ okresu jej pó³trwania (18). Na podstawie cytowanych badañ mo na by³oby s¹dziæ, e nawet pozosta³oœci u w tkankach nie stanowi¹ istotnego zagro enia toksykologicznego, gdy ju po 3 dniach karencji stê enie u w miêœniach obni a³o siê do 1 µg/kg (17). Ze wzglêdu na du e powinowactwo antybiotyków jonoforowych do t³uszczu, zwi¹zki te mog¹ kumulowaæ siê w ó³tkach jaj i osi¹gaæ w nich dosyæ wysokie, d³ugo siê utrzymuj¹ce stê enia. Œwiadcz¹ o tym wyniki doœwiadczeñ zestawione w tab. 4. Z tego po- Tab. 3. Pozosta³oœci kokcydiostatyków w w¹trobie po podawaniu kurom paszy z dodatkiem kokcydiostatyku przez okres 14 dni Kokcydiostatyk Stê. w paszy, mg/kg Lazalocyd 0 Monenzyna 120 Salinomycyna Karencja, dni Pozosta³oœæ, µg/kg 1 83, , , , , 9 2, Ÿród³ o

4 42 Medycyna Wet. 2007, 63 (12) Tab. 4. Zanikanie kokcydiostatyków z jaj po podaniu kurom nioskom paszy z dodatkiem kokcydiostatyku Kokcydiostatyk mg/kg paszy (dni podawania) pojawiania siê pozosta³oœci Czas, dni plateau (stê enie, µg/kg) zanikania pozosta³oœci* Ÿród³ o L azalocyd 0 3 (4459) Narazyna Salinomycyna Nikarbazyna 12 3 (6) (90) (136) ** * * (205) (285) (372) 3,5 (16) 2 6 (180) 12 (16) 2 6 (620) 12 3 (0) (6500) 23 Objaœnienia: * czas od zaprzestania podawania paszy z kokcydiostatykami; ** brak danych wodu szczególnie istotne jest przestrzeganie zakazu podawania kokcydiostatyków kurom nioskom. Pozosta³oœci jonoforów w ch mog¹ wyst¹piæ na skutek wyd³u enia czasu podawania paszy z em kurczêtom hodowanym na nioski ponad zalecane tygodni, a tak e w wyniku podawania kurom nioskom paszy zanieczyszczonej niskimi stê- eniami kokcydiostatyków. Kennedy i wsp. stwierdzili, e istnieje liniowa zale noœæ miêdzy stê eniem leku w paszy a jego pozosta³oœciami w ch. Wyznaczone na podstawie krzywej regresji stê enia kokcydiostatyków w ch odpowiadaj¹ce 1 mg/kg paszy wynosz¹: dla u 63,6 µg/kg (16), dla salinomycyny 3,3 µg/kg, zaœ dla monenzyny 0,12 µg/kg (19). Te dane œwiadcz¹ o tym, e nawet niewielkie stê- enie u w paszy mo e powodowaæ pojawienie siê pozosta³oœci w ch. Prawdopodobnie dlatego w badaniach kontrolnych pozosta³oœci kokcydiostatyków w ch najczêœciej ze wszystkich antybiotyków jonoforowych stwierdza siê obecnoœæ u i to nawet w krajach, w których nie deklaruje siê czêstego stosowania tego kokcydiostatyku (19). Nikarbazyna podana ptakom szybko osi¹ga wysoki poziom stê eñ w tkankach i utrzymuje siê w nich stosunkowo d³ugo po podaniu. Dostêpne w literaturze wyniki badañ dostarczaj¹ sprzecznych informacji dotycz¹cych mo liwych poziomów stê eñ, jednak wiêkszoœæ z nich wskazuje na mo liwoœæ wyst¹pienia pozosta³oœci nawet przy zgodnym z zaleceniami podawaniu nikarbazyny zwierzêtom (, 14). Zdaniem szeregu autorów, zjawisko to jest szczególnie wyraÿne w przypadku kurcz¹t hodowanych w systemie g³êbokiej œció³ki, co sugeruje, e g³ównym mechanizmem d³ugiego utrzymywania siê pozosta³oœci nikarbazyny jest jej recycling. Cannavan i Kennedy () zaobserwowali, e u kurcz¹t hodowanych w systemie g³êbokiej œció³ki stê enie nikarbazyny w w¹trobie by³o -krotnie wy sze ni u zwierz¹t z chowu klatkowego i po 9 dniach karencji wynosi³o œrednio 238 µg/kg, przekraczaj¹c 200 µg/ kg (najwy sze dopuszczalne stê enie ustalone przez Wspólny Komitet Ekspertów FAO/WHO ds. Dodatków do ywnoœci JECFA). Mo liwoœæ wyst¹pienia znacznych i d³ugo utrzymuj¹cych siê pozosta³oœci potwierdzaj¹ wyniki badania stê enia nikarbazyny w œció³ce jeszcze po 7 dniach karencji wynosi³o ono oko³o mg/kg. Inn¹ przyczyn¹ wystêpowania pozosta³oœci nikarbazyny, zarówno w tkankach zwierz¹t, jak i w ch mo e byæ podawanie zwierzêtom paszy przypadkowo zanieczyszczonej tym zwi¹zkiem. Na podstawie przeprowadzonych badañ Cannavan i wsp. () sugeruj¹, e aby unikn¹æ przekroczenia limitu FAO/WHO, poziom nikarbazyny w paszach stosowanych bezpoœrednio przed ubojem nie powinien przekraczaæ 2,4 mg/kg. Pasza o stê eniu 0,1 mg/kg podawana kurom nioskom by³a przyczyn¹ mo liwych do wykrycia pozosta³oœci w ch, zaœ obecnoœæ 2 mg nikarbazyny w kg paszy powodowa³a przekroczenie poziomu pozosta³oœci 0 µg/kg (poziom dzia³ania ustanowiony przez brytyjskie s³u by weterynaryjne). Program kontroli pozosta³oœci kokcydiostatyków w ywnoœci pochodzenia zwierzêcego w krajach Unii Europejskiej Zgodnie z dyrektyw¹ 96/23/EC wszystkie kraje Unii Europejskiej maj¹ obowi¹zek kontrolowania pozosta- ³oœci chemicznych w ywnoœci pochodzenia zwierzêcego (4). Zgodnie z t¹ dyrektyw¹, jako substancje dozwolone do stosowania u zwierz¹t, nale ¹ do grupy B2b. W celu przedstawienia wyników badañ kontrolnych prawodawstwo europejskie wprowadza pojêcie próbki zgodnej (compliant) i niezgodnej (non-compliant). Zgodnie z tym rozró nieniem próbka niezgodna to taka, w której poziom pozosta- ³oœci przekracza limit dopuszczony przez prawo (przekroczenie wartoœci MRL lub obecnoœæ substancji, dla której MRL nie zosta³ wyznaczony). Badania kontrolne pozosta³oœci s¹ prowadzone wed³ug planu opracowywanego co roku przez odpowiednie instytucje pañstwowe zgodnie z wytycznymi zawartymi w dyrektywie 96/23/EC w oparciu o dane dotycz¹ce wielkoœci produkcji zwierzêcej z poprzedniego roku (4). W ustalaniu liczby planowanych do pobrania próbek uwzglêdnia siê tak e wyniki badañ kontrolnych z poprzedniego roku (w przypadku stwierdzenia wyników niezgodnych w nastêpnym roku licz-

5 Medycyna Wet. 2007, 63 (12) 43 ba próbek dotycz¹cych danego analitu jest zwiêkszana). W Polsce regularne badania kontrolne zgodnie z obowi¹zuj¹cymi kraje cz³onkowskie przepisami s¹ prowadzone od 2003 r. Plan badañ kontrolnych zatwierdzany przez G³ównego Lekarza Weterynarii przygotowywany jest w PIWet-PIB (36). Ogólna liczba próbek przebadanych w tym czasie na obecnoœæ kokcydiostatyków wynosi³a od 706 do 883 rocznie. Plan badañ kontrolnych pozosta³oœci kokcydiostatyków w 2006 r. obejmowa³, monenzynê, salinomycynê, narazynê, nikarbazynê, klopidol i halofuginon. Do 2005 r. wszystkie badania wykonywane by³y w Zak³adzie Farmakologii i Toksykologii PIWet-PIB, który jest krajowym laboratorium referencyjnym (NRL) w zakresie oznaczania pozosta³oœci kokcydiostatyków w ywnoœci zwierzêcego pochodzenia i paszach. Od 2006 r. czêœæ obowi¹zków dotycz¹cych oznaczania pozosta³oœci u przejê³y laboratoria rutynowe pracownie badania pozosta- ³oœci ZHW w Bia³ymstoku, Katowicach, Poznaniu, Warszawie i Wroc³awiu. Kraj Lata Tab. 5. Pozosta³oœci kokcydiostatyków stwierdzone w ró nych krajach Zwi¹zek oznaczany Unia Europejska Unia Europejska krajów europejskich Belgia Irlandia Pó³nocna Polska Wielka Brytania Matryca Wyniki niezgodne liczba/liczba badanych Zakres stê eñ Ÿród³ o 188/139 1, / , /320 35,60 0, /245 1, /190 6, monenzyna 6/161, 0 salinomycyna 2/161 11, Wyniki badañ pozosta³oœci kokcydiostatyków Zestawienie dostêpnych w piœmiennictwie informacji na temat pozosta³oœci kokcydiostatyków w tkankach zwierz¹t i ywnoœci zwierzêcego pochodzenia stwierdzonych w ró nych krajach przedstawia tab. 5. W szeregu krajów Unii Europejskiej, w tym w Polsce, stwierdzano w przeci¹gu ostatnich lat w pewnym odsetku próbek jaj i tkanek zwierz¹t, g³ównie drobiu. Najczêœciej spotykanymi kokcydiostatykami by³y antybiotyki jonoforowe (g³ównie ), spoœród kokcydiostatyków chemicznych najczêœciej stwierdzano obecnoœæ nikarbazyny. Jak wynika z raportu podsumowuj¹cego badania kontrolne pozosta³oœci kokcydiostatyków przeprowadzone w krajach UE w 2004 r., w 11 krajach stwierdzono wyniki niezgodne (ryc. 1). Polska w tym zestawieniu znajduje siê na drugim miejscu ze wzglêdu na du ¹ liczbê próbek niezgodnych zawieraj¹cych. Zgodnie z ówczesnymi przepisami próbk¹ niezgodn¹ by³a ka da, w której stwierdzono powy ej granicy oznaczalnoœci stosowanej metody (5 µg/kg). Z chwil¹ kiedy wprowadzono wartoœæ MRL dla u w tkankach drobiu (w 2005 r.) i ch (w 2006 r.) zmianie uleg³a kwalifikacja wyników (5). Zgodnie z obowi¹zuj¹cymi obecnie przepisami w Polsce w 2003 r. wartoœæ MRL przekracza³o 8 próbek (1,13%), natomiast w 2004 r. tylko 3 próbki (0,34%). Równie zmniejszenie liczby wyników niezgodnych w Unii Europejskiej w 2005 r. dotyczy³o g³ównie u i by³o prawdopodobnie spowodowane wprowadzeniem dla niego wartoœci MRL (7). W krajach spoza Unii Europejskiej badania kontrolne pozosta³oœci wykonywane s¹ w sposób mniej regularny, w zwi¹zku z tym rzadko zdarzaj¹ siê wyniki % 7/161 66, 5 narazyna 1/161, 8 45/220 20, 5 6/245 2, /320 2, /935 1, /125 8, /724 3, /883 3, /877 0, /433, nikarbazyna 29/426 16, /193 13, 1 - Chiny klopidol Kanada USA halofuginon kurczêta 53/173 0, , wo³owina /5024 0,00 /553 1, /1873 0,11 21 Objaœnienia: 1 11 spoœród 25 krajów UE stwierdzi³o próbki niezgodne; 2 brak danych; 3 13 spoœród 25 krajów UE stwierdzi³o próbki niezgodne; 4 Belgia, Luksemburg, Holandia, Francja, Austria, Niemcy, Szwajcaria, Szwecja; 5 wynik niezgodny powy ej granicy wykrywalnoœci metody (5 µg/kg); 6 wynik niezgodny powy ej MRL

6 44 Medycyna Wet. 2007, 63 (12) Wielka Brytania Wielka Brytania rok 2004 Polska Belgia Irlandia Austria Niemcy W³ochy otwa Luksemburg Cypr S³owenia rok 2005 Ryc. 1. Liczba próbek niezgodnych stwierdzonych w badaniach kontrolnych kokcydiostatyków w Unii Europejskiej w roku 2004 i 2005 (3, 7) dodatnie dotycz¹ce pozosta³oœci kokcydiostatyków. Ma³y odsetek próbek pozytywnych w Kanadzie, Chinach i Stanach Zjednoczonych mo e byæ spowodowany tym, e we wszystkich tych krajach badane s¹ pozosta³oœci kokcydiostatyków chemicznych, stosowanych znacznie rzadziej ni jonoforowe. Dla przyk³adu, jedynym zwi¹zkiem, który znalaz³ siê w planie kontroli pozosta³oœci USA by³ halofuginon (21), stosowany w latach tylko w 1,6% tamtejszych gospodarstw (11). Podsumowanie Z danych dostêpnych w cytowanym piœmiennictwie oraz z doœwiadczeñ Zak³adu Farmakologii i Toksykologii PIWet-PIB z zakresu diagnostyki toksykologicznej wynika, e pozosta³oœci kokcydiostatyków w tkankach drobiu i ch s¹ w dalszym ci¹gu realnym problemem toksykologicznym. monenzyna salinomycyna maduramycyna monenzyna salinomycyna maduramycyna nikarbazyna diklazuril robenidyna amprolium nikarbazyna diklazuril robenidyna amprolium Francja Irlandia Cypr Belgia Dania Austria W³ochy S³owenia Polska Czechy Niemcy Malta W ci¹gu ostatnich kilkunastu lat zarysowa³a siê wprawdzie tendencja do zmniejszania siê liczby próbek niezgodnych i obni ania stê eñ kokcydiostatyków w tych próbkach, wci¹ jednak przekroczenia limitów pozosta³oœci maj¹ miejsce w stosunkowo du ym odsetku badanych próbek. Zdarzaj¹ siê równie masowe zatrucia kokcydiostatykami, zw³aszcza w hodowlach indyków (archiwum diagnostyki toksykologicznej ZFT). Obecny stan prawny, sytuuj¹cy w grupie dodatków paszowych sprawia, e przepisy dotycz¹ce produkcji pasz z dodatkiem kokcydiostatyków s¹ bardzo nieprecyzyjne i nie zapobiegaj¹ zanieczyszczeniu pasz. Tak- e problem urzêdowej kontroli pasz nie jest w Polsce ca³kowicie rozwi¹zany. Wprawdzie od 2004 r. prowadzony jest monitoring pasz, tak e w kierunku obecnoœci kokcydiostatyków, wci¹ jednak brak jest ustaleñ dotycz¹cych wymagañ dla stosowanych metod analitycznych. Wydaje siê, e rozwi¹zaniem pozwalaj¹cym ograniczyæ problem pozosta³oœci kokcydiostatyków by³oby uœciœlenie wymagañ dotycz¹cych produkcji i kontroli dodatków paszowych lub zakwalifikowanie pasz z dodatkiem kokcydiostatyków do grupy pasz leczniczych, co spowodowa³oby zastosowanie do ich produkcji i kontroli bardziej restrykcyjnych przepisów. W rozporz¹dzeniu 1831/2003/EC zawarta zosta³a decyzja o wprowadzeniu od 1 stycznia 2013 r. zakazu stosowania kokcydiostatyków jako dodatków paszowych (6). W zwi¹zku z tym wydaje siê, e ze wzglêdu na brak innych skutecznych i dostêpnych sposobów zapobiegania i zwalczania kokcydiozy najs³uszniejsze by³oby dopuszczenie stosowania kokcydiostatyków jako leków weterynaryjnych. Aby to jednak by³o mo - liwe, niezbêdne jest uzupe³nienie brakuj¹cych badañ

7 Medycyna Wet. 2007, 63 (12) 45 toksykologicznych kokcydiostatyków i ustalenie dla nich wartoœci najwy szych dopuszczalnych pozosta- ³oœci w tkankach zwierz¹t i ch. Nale y chyba s¹dziæ, e proces ten ju siê rozpocz¹³ ustaleniem przez EMEA wartoœci MRL dla u (5) oraz w³¹czeniem wartoœci najwy szych dopuszczalnych stê eñ do dokumentów dopuszczaj¹cych dodatki paszowe narazynê i monenzynê (1, 2). Piœmiennictwo 1.Anon.: Commission Regulation (EC) No 8/2007 of 5 February 2007 amending Regulation (EC) 1356/2004 as regards the conditions for authorization of the feed additive Elancoban, belonging to the group of coccidiostats and other medicinal substances. OJ L 31, Anon.: Commission Regulation (EC) No 545/2006 of 31 March 2006 amending Regulation (EC) 1464/2004 as regards the conditions for authorization of the feed additive Monteban, belonging to the group of coccidiostats and other medicinal substances. OJ L 94, Anon.: Commission Staff Working Paper on the Implementation of National Residue Monitoring Plans in the Member States in 2004 (Council Directive 96/23/EC). Bruksela Anon.: Council Directive 96/23/EC of 29 April 1996 on measures to monitor certain substances and residues thereof in live animals and animal products and repealing Directives 85/358/EEC and 86/469/EEC and Decisions 89/ 187/EEC and 91/664/EEC. OJ L 125, Anon.: Council Regulation (EEC) No 2377/90 of 26 June 1990 laying down a Community procedure for the establishment of maximum residue limits of veterinary medicinal products in foodstuffs of animal origin. OJ L 224, 1-8, z póÿniejszymi uzupe³nieniami. 6.Anon.: Regulation (EC) No 1831/2003 of the European Parliament and of the Council of 22 September 2003 on additives for use in animal nutrition. OJ L 268, Anon.: Report for 2005 on the results of residue monitoring in food of animal origin in the Member States. SANCO/3635/ Anon.: Ustawa z dnia 22 lipca 2006 r. o paszach. Dz. U. 2006, 144, 45, Cannavan A., Ball G., Keneddy D. G.: Nicarbazin contamination in feeds as a cause of residues in eggs. Food Addit. Contam. 2000, 17, Cannavan A., Kennedy D. G.: Possible causes of nicarbazin residues in chicken tissues. Food Addit. Contam. 2000, 17, Chapman H. D.: Use of anticoccidial drugs in broiler chickens in the USA: Analysis for the years 1995 to Poultry Sci. 2001, 80, Crooks S. R. H., Traynor I. M., Elliott C. T., McCaughey W. J.: Detection of monensin residues in poultry liver using an enzyme immunoassay. Analyst 1997, 122, Humayoun Akhtar M., El-Sooud K. A., Shehata A. A.: Concentrations of salinomycin in eggs and tissues of laying chickens fed medicated feed for 14 days followed by withdrawal for 3 days. Food Addit. Contam. 1996, 13, Kan C. A., Keukens H. J., Boers E.: Nicarbazin residues in broiler muscle, liver and litter/faeces: early exposure or recirculation. Proceedings of Euro- Residue III, 1996, s Kennedy D. G., Ball G., Cannavan A.: Nicarbazin residues in eggs. Proceedings of EuroResidue IV, 2000, s Kennedy D. G., Blanchflower W. J., Hughes P. J., McCaughey W. J.: The incidence and cause of lasalocid residues in eggs in Northern Ireland. Food Addit. Contam. 1996, 13, Kennedy D. G., Blanchflower W. J., O Dornan B. C.: Development of an ELISA for lasalocid and depletion kinetics of lasalocid residues in poultry. Food Addit. Contam. 1995, 12, Kennedy D. G., Blanchflower W. J., O Dornan B. C.: Development of an ELISA for salinomycin and depletion kinetics of salinomycin residues in poultry. Food Addit. Contam. 1995, 12, Kennedy D. G., Hughes P. J., Blanchflower W. J.: Ionophore residues in eggs in Northern Ireland: incidence and cause. Food Addit. Contam. 1998,, Kennedy D. G., Smyth W. G., Hewitt S. A., McEvoy J. D. G.: Monensin carryover into unmedicated broiler feeds. Analyst 1998, 123, Kinred T., Patel B., Walcott J.: The FSIS national residue program. Proceedings of EuroResidue III 1996, s Kozak A.: System analityczny wykrywania i oznaczania kokcydiostatyków jonoforowych w mieszankach paszowych, tkankach drobiu i ch. Rozprawa dokt., Pañstwowy Instytut Weterynaryjny, Pu³awy Kozak A., Wiœniewska-Dmytrow H., Szprengier-Juszkiewicz T.: Pozosta³oœci kokcydiostatyków jonoforowych w ch kurzych. XII Kongres PTNW, Warszawa 2004, I, Kozak A., Wiœniewska-Dmytrow H., Szprengier-Juszkiewicz T.: Rozmieszczenie u w tkankach i ch kur po podaniu kokcydiostatyku z pasz¹. VII Naukowy Zjazd PTTox, ódÿ 2002, s Kozak A., Wiœniewska-Dmytrow H., mudzki J.: Residues of ionophore anticoccidial drugs in eggs. Hygiena Alimentorum XVIII, Koszyce 1997, s Lynas L., Currie D., McCaughey W. J., McEvoy J. D. G., Kennedy D. G.: Contamination of animal feedingstuffs with undeclared antimicrobial additives. Food Addit. Contam. 1998,, McEvoy J. D. G., Smyth W. G., Kennedy D. G.: Contamination of animal feedingstuffs with nicarbazin: investigations in a feed mill. Food Addit. Contam. 2003, 20, Mortier L., Huet A. C., Charlier C., Daeseleire E., Delahaut P., van Peteghem C.: Incidence of residues of nine anticoccidials in eggs. Food Addit. Contam. 2005, 22, Mortier L., Huet A. C., Daeseleire E., Huyghebaert G., Fodey T., Elliott C., Delahaut P., van Peteghem C.: Deposition and depletion of five anticoccidials in eggs. J. Agric. Food Chem. 2005, 53, Neidert E., Saschenbrecker P. W.: Overview of the Canadian veterinary drug residue control program. Proceedings of EuroResidue III 1996, s Pang G. F., Cao Y. Z., Fan C. L., Zhang J. J., Li X. M.: Determination of clopidol residues in chicken tissues by liquid chromatography: Part III. Quality control analysis of export chickens. J. AOAC 2001, 84, Quon D. J.: Monitoring of domestic and imported eggs for veterinary drug residues by the Canadian Food Inspection Agency. J. Agric. Food Chem. 2000, 48, Szprengier-Juszkiewicz T.: Pozosta³oœci kokcydiostatyków w ywnoœci zwierzêcego pochodzenia. Medycyna Wet. 1999, 55, mudzki J., Kozak A., Wiœniewska-Dmytrow H.: Pozosta³oœci lasalocidu w tkankach drobiu. ycie Wet. 1994, 69, mudzki J., Niewiadowska A., Wojtoñ B.: Weterynaryjny krajowy program badañ kontrolnych pozosta³oœci w tkankach zwierz¹t i ywnoœci pochodzenia zwierzêcego. Medycyna Wet. 2005, 61, Adres autora: mgr Ma³gorzata Olejnik, Al. Partyzantów 57, 24-0 Pu³awy; malgorzata.olejnik@piwet.pulawy.pl