Dzieje wojny trojańskiej

Transkrypt

1 Dzieje wojny trojańskiej Parys syn króla Troi Priama 1 żona władcy miała sen, iż urodziła żagiew, która zapali całe miasto i doprowadzi do zguby państwo chcąc uniknąć spełnienia się przepowiedni, porzucono noworodka w górach, gdzie zajął się nim pasterz Parys wyrósł na silnego i urodziwego młodzieńca, który nie znał swego prawdziwego pochodzenia w Troi odbywały się tradycyjne igrzyska wziął w nich udział Parys zwyciężył, zjednując sobie dwór królewski został rozpoznany przez Kasandrę 2, a rodzice zapomnieli o sennej wróżbie mit o Parysie na zaślubiny morskiej boginki Tetydy 3 z królem tesalskim Peleusem nie zaproszono boginki niezgody Eris 4 podczas uczty, w której uczestniczyli wszyscy bogowie, zjawiła się Eris, rzucając na stół jabłko z napisem dla najpiękniejszej Hera 5, Atena 6 oraz Afrodyta 7 pokłóciły się o wyłączne prawo do tytułu najpiękniejszej 1 Priam (mit. gr.) król Troi, mąż Hekuby, z którą miał 19 dzieci (z innych żon miał jeszcze 21 dzieci), m.in. Hektora, Parysa, Kasandrę i Poliksenę; przedstawiony przez Homera m.in. we wzruszającej scenie wykupywania zwłok Hektora od Achillesa. 2 Kasandra, Aleksandra (mit. gr.) córka Priama, króla Troi, i Hekuby; ukochana Apollina, od którego otrzymała dar wieszczy; ponieważ nie odwzajemniła jego uczucia, ukarał ją tak, że nikt nie wierzył jej przepowiedniom; po zdobyciu Troi stała się branką Agamemnona, zamordowana wraz z nim przez Klitajmestrę i Egista; Klitajmestra (mit. gr.) małżonka Agamemnona, siostra Heleny i Dioskurów; wg wersji zachowanej w dziełach tragików greckich Klitajmestra, mszcząc się za doznane krzywdy (Ifigenia), wspólnie z Egistem zamordowała męża; obydwoje zginęli z ręki Orestesa, syna Klitajmestry; Egist, Ajgistos (mit. gr.) syn Tyestesa, brat Atreusa, kochanek żony Agamemnona, Klitajmestry i jej wspólnik w podstępnym zgładzeniu męża; zabity przez Orestesa, syna Agamemnona; Dioskurowie Kastor i Polluks (mit. gr.) synowie Zeusa (gr. Dioskouroi) i Ledy, bracia Heleny trojańskiej i Klitajmestry; uczestnicy m.in. wyprawy Argonautów i łowów kalidońskich; po śmierci Kastora, Zeus obu braci umieścił na niebie jako konstelację; czczeni jako pomocnicy w walce (Kastor znakomity jeździec, Polluks pięściarz), a zwłaszcza jako opiekunowie żeglarzy; Ifigenia (mit. gr.) córka Agamemnona i Klitajmestry, siostra Elektry i Orestesa; złożona przez ojca w ofierze przed wyprawą do Troi, została w ostatniej chwili uratowana przez Artemidę i zabrana jako kapłanka na Taurydę (Krym); uciekła stamtąd do Grecji z Orestesem przybyłym z polecenia wyroczni po posąg bogini; Argonauci (mit. gr.) 50 bohaterów greckich (Herakles, Kastor i Polluks, Orfeusz, Tezeusz i in.), którzy na statku Argo pod wodzą Jazona wyruszyli do Kolchidy po złote runo cudownego barana; kalidońskie łowy (mit. gr.) łowy na ogromnego dzika zesłanego przez Artemidę na kraj króla Kalidonu (Etolia), Ojneusa, który nie złożył bogini należnych jej ofiar; wzięli w nich udział najsłynniejsi herosi greccy oraz syn króla, Meleager. 3 Tetyda, Thetis (mit. gr.) najsłynniejsza z Nereid; wobec przepowiedni, że urodzi syna silniejszego od ojca, Zeus i Posejdon, ubiegający się o jej względy, zrezygnowali ze współzawodnictwa i wydali ją za Peleusa; z małżeństwa tego urodził się Achilles; Nereidy (mit. gr.) nimfy morskie; córki Nereusa, opiekunki żeglarzy; Nereus (mit. gr.) bóstwo morskie, starsze od Posejdona; mądry i życzliwy opiekun żeglarzy; miał dar przemieniania swojej postaci. 4 Eris (mit. gr.) bogini niezgody, siostra Aresa; wg Hezjoda córka Nocy i matka m.in. Nędzy, Oszustwa, Zbrodni; nie zaproszona zjawiła się na weselu Peleusa i Tetydy i, rzuciwszy między boginie jabłko z napisem dla najpiękniejszej, wywołała spór między Herą, Ateną i Afrodytą, który rozstrzygnął Parys; erystyka (gr.) sztuka prowadzenia sporów, dyskusji; umiejętność takiego argumentowania, by wykazać słuszność głoszonego poglądu lub bronionej tezy i przekonać o tym adwersarza albo też obalić pogląd (tezę) przeciwnika. 5 Hera (mit. gr.) bogini małżeństwa i wierności małżeńskiej; opiekunka kobiet zamężnych; wg Hezjoda córka Kronosa i Rei, siostra i małżonka Zeusa (ich święte gody obchodzono w niektórych miastach greckich na wiosnę); matka Aresa, Hefajstosa i Hebe; uchodziła m.in. za zazdrosną i mściwą, zwłaszcza w stosunku do swych rywalek (Io, Latony, Semele); atrybuty Hery paw i kukułka, zwierzę ofiarne krowa; jednym z głównych miejsc kultu Hery było Argos; w mitologii rzymskiej Junona. 6 Atena, Pallas Atena, Pallada (mit. gr.) prastara bogini władców i ich pałaców położonych na akropolach miast; później jako Atena Polias [ opiekunka miasta ]; dziewicza (Partenos) bogini mądrości; opiekunka małżeństwa, utożsamiana z rzym. Minerwą; w przeciwieństwie do Aresa, patronka wojny sprawiedliwej, strategii, taktyki i podstępów wojennych (Atena Areja, Atena Promachos); sprzyjała wszelkim sztukom i kunsztom (Atena Ergane robotnica ); uważana za patronkę wszelkich zajęć typowych dla cywilizacji ludzkiej; opiekunka bohaterów, m.in. Bellerofonta, Perseusza, Heraklesa, Jazona i Odyseusza; umiłowana córa Zeusa (miała prawo do noszenia egidy i ciskania piorunów), z którego głowy wyskoczyła w pełnej zbroi, w chwili narodzin; naczelne bóstwo Aten (Partenon), które zdobyła w rywalizacji z Posejdonem; ku jej czci obchodzono święta: Plynteria, Arreforia i najwspanialsze Panatenaje. 7 Afrodyta (mit. gr.) bogini miłości i piękna, utożsamiana z rzymską Wenus; jedno z głównych bóstw panteonu greckiego; pewne cechy Afrodyty wskazują na jej wschodnie pochodzenie (Asztarte); Afrodyta roztacza opiekę nad kochankami (Jazon i Medea) i ucieleśnia zmysłowe piękno, któremu każdy musi ulec (Hipolit, Pazyfae); wg jednej z wersji miała powstać z piany morskiej [gr. aphrós] zroszonej krwią okaleczonego boga nieba, Uranosa (Afrodyta Urania), wg innej, była córką Zeusa i Dione, boginią miłości zmysłowej, powszechnie spotykanej (Afrodyta Pandemia); obok żeńskiego pojawia się też aspekt mę- 1 z 10

2 Zeus na sędziego w sporze wyznaczył młodego pasterza Parysa podczas konkursu każda z trzech bogiń obiecywała mu (w zamian za złote jabłko) coś innego: Hera władzę i bogactwo Atena mądrość Afrodyta najpiękniejszą kobietę mieszkającą w dalekiej Sparcie Helenę 8 Parys oddał złote jabłko bogini miłości przyczyny wojny Parys przystąpił do realizacji obietnicy Afrodyty wyruszył statkami do Sparty władca Menelaos serdecznie gościł syna Priama, a ten, nie bacząc na święte prawo gościnności porwał jego żonę Helenę w Grecji zawrzało oburzeniem zmobilizowano wojska przygotowania do wojny ski Afrodyty (kult brodatej Afrodyty i męskiego Afroditosa); atrybuty Afrodyty: przepaska i zwierciadło, róża i mirt, gołąb i wróbel, łabędź, zając i kozioł; czczona głównie na Cyprze (sanktuaria w Pafos i Amathus), w Azji Mniejszej, Atenach (tzw. świątynia Afrodyty i Erosa w ogrodach), południowej Italii i na Sycylii. Najsłynniejsze przedstawienia Afrodyty w sztuce greckiej to: Afrodyta z Knidos Praksytelesa z IV w., Afrodyta Medycejska, Afrodyta Kapitolińska oraz Afrodyta z Melos ( Wenus z Milo ); w sztuce nowożytnej temat podejmowany m.in. przez S. Botticellego, Tycjana, Tintoretta; Asztarte (gr.) Astarte, syryjska Atargatis, mitologiczna fenicka postać bogini Isztar; bóstwo miłości i płodności, dziewicze, a jednocześnie czczone jako bogini-matka; opiekunka wojowników; z kultem Asztarte łączyła się prostytucja sakralna; Grecy utożsamili z Asztarte Afrodytę i przejęli również mit o Adonisie; Adonis (mit. gr.) bóstwo pochodzenia syryjskiego, ukochany Afrodyty; rozszarpany przez dzika; za zgodą Zeusa wracał co pół roku na ziemię; symbol rozkwitu i zamierania przyrody; kult Adonisa rozprzestrzenił się w epoce hellenistycznej w krajach śródziemnomorskich; Jazon (mit. gr.) wódz wyprawy Argonautów; syn Ajzona, króla Jolkos w Tesalii; chcąc odzyskać tron utracony przez ojca, zobowiązał się odebrać od króla Kolchidy złote runo (Fryksos i Helle); pomogła mu w tym Medea, którą później poślubił, lecz wkrótce porzucił dla innej; Medea (mit. gr.) czarodziejka, córka króla Kolchidy, Ajetesa, właściciela złotego runa; Medea zakochawszy się w Jazonie, umożliwiła mu zdobycie runa i uciekła z dowodzonymi przez niego Argonautami, broniąc ich przed pościgiem ojca; porzucona przez Jazona zabiła rywalkę oraz swoje dzieci i uciekła do Aten; stąd została wypędzona za próbę zabicia Tezeusza; Fryksos i Helle (mit. gr.) dzieci Atamasa, króla Orchomenos (lub Teb), i Nefele; prześladowane przez macochę, uciekły do Kolchidy na cudownym baranie o złotym runie; Helle w drodze utonęła, Fryksos zaś, po przybyciu na miejsce, złożył Zeusowi barana w ofierze, a jego runo podarował królowi Kolchidy Ajetesowi; zdobycie złotego runa stało się celem wyprawy Argonautów; Hipolit, Hippolitos (mit. gr.) syn Tezeusza i Amazonki Melanippe; czciciel bogini Artemidy; zajęty łowami, lekceważył Afrodytę, za co bogini zemściła się, wzniecając w sercu Fedry, drugiej żony Tezeusza, namiętność do niego; Hipolit odtrącił miłość macochy, która z zemsty oskarżyła go przed ojcem o nastawanie na jej cześć; rozgniewany Tezeusz zwrócił się do swego ojca, Posejdona, aby spowodował jego śmierć; Hipolit jest symbolem męskiej aseksualności i dzikości niechętnej małżeństwu oraz życiu rodzinnemu; Pazyfae, Pasyfae (łac. Pasiphae, mit. gr.) małżonka Minosa, córka Heliosa, matka m.in. Ariadny, Fedry oraz Minotaura; Minos (mit. gr.) legendarny król Krety i jej prawodawca, syn Zeusa i Europy, mąż Pazyfae, matki Minotaura, ojciec m.in. Ariadny i Fedry; po śmierci sprawował w Hadesie (oprócz Eaka i Radamantysa) sądy nad duszami zmarłych; Minotaur (mit. gr.) półbyk, półczłowiek, syn Pazyfae i byka zesłanego przez Posejdona na Kretę; trzymany w Labiryncie i żywiony ludzkim mięsem; zabity przez Tezeusza; Ariadna (mit. gr.) córka Minosa, króla Krety, i Pazyfae, siostra Fedry; dzięki kłębkowi nici otrzymanemu od Ariadny (nić Ariadny), Tezeusz, po zabiciu Minotaura, mógł wyjść z Labiryntu; Ariadna, porzucona przez Tezeusza na wyspie Naksos, w drodze powrotnej z Aten została poślubiona przez Dionizosa; jego dar ślubny, piękny diadem Ariadny, przeniósł Zeus między gwiazdy; Fedra (mit. gr.) druga żona Tezeusza, córka króla Krety Minosa i Pazyfae, siostra Ariadny; zakochana bez wzajemności w swym pasierbie, Hipolicie, oskarżyła go fałszywie przed mężem o nastawanie na jej cześć, czym pośrednio przyczyniła się do jego śmierci; Dione w mitologii greckiej córka Uranosa i Gai lub Okeanosa i Tetydy; jedna z żon Zeusa, matka Afrodyty, od jej imienia pochodzi jeden z przydomków Afrodyty Dioneja; mirt (łac. z gr., bot.) Myrtus, roślina z rodziny mirtowatych, krzew występujący w licznych gatunkach w cieplejszych okolicach kuli ziemskiej; najbardziej znany Myrtus communis, krzew obszaru śródziemnomorskiego, o drobnych, błyszczących, zimotrwałych, wonnych liściach i jadalnych, korzenno-słodkich owocach; uprawiany jako roślina ozdobna i dostarczająca olejku wonnego. 8 Helena (mit. gr.) wg Iliady najpiękniejsza kobieta na świecie, córka Zeusa i Ledy, wykluła się z jaja; siostra Klitajmestry, Kastora i Polluksa, żona Menelaosa i matka Hermione; porwanie Heleny przez Parysa stało się przyczyną wojny trojańskiej; po upadku Troi Helena powróciła do Sparty; wg palinodii Stesichorosa w Troi miał się znajdować tylko fantom Heleny, ona sama zaś przebywała w Egipcie, skąd zabrał ją Menelaos powracający spod Troi. 2 z 10

3 na czele greckiej armii stanął Agamemnon 9 brat Menelaosa 10 pojawili się najsłynniejsi wodzowie olbrzym Ajaks 11 Diomedes 12 starzec Nestor 13 Odyseusz 14 z Itaki Idomeneus 15 z Krety brakło tylko Achillesa, a według przepowiedni Grecy nie mogli zwyciężyć Trojan bez jego udziału matka ukryła Achillesa w przebraniu niewieścim, ale sprytny Odys odnalazł go w pałacu Likomedesa (wśród jego córek) Tak wygląda wstęp do wydarzeń, które jak później udowodnił Henryk Schliemann 16 wcale nie były fikcją 9 Agamemnon (mit. gr.) bohater Iliady, król Myken (lub Argos), naczelny wódz Achajów pod Troją; syn Atreusa (stąd zwany Atrydą), brat Menelaosa, mąż Klitajmestry, ojciec Ifigenii, Elektry i Orestesa; pod Troją poróżnił się z Achillesem, którego gniew i jego skutki stanowią treść Iliady ; po powrocie do ojczyzny zamordowany przez Egista i Klitajmestrę; Agamemnon został pomszczony przez Orestesa; Atreus, Atreusz (mit. gr.) król Myken, syn Pelopsa, brat Tyestesa, ojciec Agamemnona i Menelaosa; mszcząc się za uwiedzenie żony, Atreus podał Tyestesowi w czasie uczty pieczeń z jego pomordowanych synów; zginął z ręki Egista, syna Tyestesa; Pelops (mit. gr.) syn Tantala, ojciec Atreusa i Tyestesa; jako młodzieniec został zabity przez ojca, poćwiartowany i w formie potrawy podany na ucztę bogom; wskrzeszony przebywał jakiś czas na Olimpie; wg jednego z podań inicjator igrzysk olimpijskich; Klitajmestra, Klitem(n)estra (mit. gr.) małżonka Agamemnona, siostra Heleny i Dioskurów; wg wersji zachowanej w dziełach tragików greckich Klitajmestra, mszcząc się za doznane krzywdy (Ifigenia), wspólnie z Egistem zamordowała męża; obydwoje zginęli z ręki Orestesa, syna Klitajmestry; Ifigenia (mit. gr.) córka Agamemnona i Klitajmestry, siostra Elektry i Orestesa; złożona przez ojca w ofierze przed wyprawą do Troi, została w ostatniej chwili uratowana przez Artemidę i zabrana jako kapłanka na Taurydę (Krym); uciekła stamtąd do Grecji z Orestesem przybyłym z polecenia wyroczni po posąg bogini; Elektra (mit. gr.) córka Agamemnona i Klitajmestry, siostra Ifigenii i Orestesa; pomściła śmierć ojca, pomagając Orestesowi w zgładzeniu matki i Egista; Orestes (mit. gr.) syn Agamemnona i Klitajmestry, brat m.in. Elektry; z woli Apollina mściciel ojca, morderca matki i Egista, sprawców jego śmierci; ścigany przez erynie, oczyścił się z winy za zbrodnie unosząc z Taurydy (Ifigenia) posąg Artemidy; po zgładzeniu Neoptolemosa poślubił Hermionę, córkę Heleny i otrzymał tron Sparty; Neoptolemos, Pyrros (mit. gr.) syn Dejdamei i Achillesa; po śmierci ojca sprowadzony, na polecenie wyroczni, pod Troję, gdzie wsławił się bohaterskimi czynami; był jednym z załogi konia trojańskiego; pomścił śmierć ojca zabijając Priama; jako brankę otrzymał Andromachę; po powrocie do Epiru poślubił Hermione, córkę Menelaosa i Heleny; stało się to przyczyną sporu z Orestesem, któremu uprzednio przyrzeczono ją na żonę; z zemsty Orestes zabił Neoptolemosa; Andromacha (mit. gr.) postać z Iliady i cyklu trojańskiego, żona Hektora, matka Astyanaksa; po upadku Troi branka Neoptolemosa, syna Achillesa; po jego śmierci żona wieszczka, Helenosa, brata Hektora; erynie (mit. gr.) bóstwa chtoniczne, mścicielki wszelkiej nieprawości, utożsamiane z rzymskimi furiami; wg Hezjoda powstały ze spadłej na ziemię krwi okastrowanego Uranosa; wyrażały główną ideę religii greckiej ścigały ludzi za przekroczenie miary (hybris), głównie za morderstwo, zwłaszcza popełnione w rodzinie (Edyp, Orestes); symbolizowały ideę porządku świata bronionego przeciw anarchii; wraz z pojawieniem się instytucji sądów przekształciły się w opiekunki ziemi uprawnej, zwane eumenidami [ łaskawymi ]; bóstwa chtoniczne (mit. gr.-rzym., od gr. chthónioi theoí bogowie świata podziemnego, uważani za potomków bogini Chthōn, tj. Ziemi) bóstwa świata podziemnego, zmarłych, śmierci, ciemności, także wegetacji roślinnej i płodności ziemi; Egist, Ajgistos (mit. gr.) syn Tyestesa, brat Atreusa, kochanek żony Agamemnona, Klitajmestry i jej wspólnik w podstępnym zgładzeniu męża; zabity przez Orestesa, syna Agamemnona. 10 Menelaos w Iliadzie król Sparty, mąż Heleny, brat Agamemnona; jeden z wodzów greckich walczących pod Troją; po zdobyciu miasta i odzyskaniu Heleny wrócił do Sparty. 11 Ajaks, Ajas, zw. Małym w greckiej tradycji literackiej uczestnik wojny trojańskiej, doskonały biegacz, syn Ojleusa; za znieważenie Kasandry w świątyni Ateny, gdzie szukała schronienia, Grecy chcieli go ukamienować, lecz Ajas ratował się ucieczką, za sprawą obrażonej bogini utonął jednak w drodze powrotnej do domu. 12 Diomedes (mit. gr.) bohater etolski; wg Iliady jeden z najdzielniejszych wojowników pod Troją; król tracki, właściciel wspaniałych koni (lub klaczy), które żywił ludzkim mięsem; zdobycie ich było jedną z 12 prac Heraklesa. 13 Nestor (mit. gr.) król Pylos (ob. Pilos; Mesenia); najstarszy z wodzów greckich walczących pod Troją, znany z ogromnego doświadczenia i mądrych rad; (przen.) najstarszy, zasłużony przedstawiciel jakiejś grupy ludzi, otaczany powszechnym szacunkiem. 14 Odyseusz, Odys, gr. Odysseus, łac. Ulisses, Ulixes król Itaki, mąż Penelopy, ojciec Telemacha; bohater Odysei; doświadczony wódz, dzielny wojownik, świetny mówca, mądry doradca i mediator, zręczny dyplomata; odznaczył się szczególnie w walce o ciało Achillesa, a w sporze o jego zbroję odniósł zwycięstwo nad Ajasem (Wielkim); przygody Odyseusza, najprzemyślniejszego z Greków, w drodze spod Troi na Itakę są tematem Odysei (Polifem, Kirke, syreny, trojański koń, Kalipso); Telemach (mit. gr.) syn Odyseusza i Penelopy; przed wyprawą ojca pod Troję oddany pod opiekę Mentorowi; poszukiwaniu Odyseusza przez Telemacha są poświęcone 4 pierwsze księgi Odysei (tzw. Telemachia ); po powrocie ojca do Itaki pomógł mu w usunięciu zalotników matki; Mentor (mit. gr.) mieszkaniec Itaki, przyjaciel Odyseusza; wyruszając pod Troję Odyseusz powierzył mu opiekę nad rodziną i domem; postać Mentora przybrała Atena towarzysząc Telemachowi w poszukiwaniu 3 z 10

4 najważniejsze epizody działań wojennych cisza morska statki nie mogą wypłynąć na wojnę próba złożenia ofiary z życia córki Agamemnona Ifigenii interpretacja wróżby o gnieździe z 8 wróblami i dziewiątą matką przez Kalchasa 17 odmowa wydania posłom greckim Heleny pojedynki pomiędzy wojownikami na równinie trojańskiej, niedaleko rzeki Skamander 18 spór o brankę Bryzeidę między Achillesem a dowódcą wojsk greckich odmowa udziału w wojnie przeciw Trojańczykom przez Achillesa pojedynek przyjaciela Achillesa Patrokla 19 z Hektorem synem króla Priama walka syna Peleusa (w zbroi wykonanej przez Hefajstosa) z Hektorem zbezczeszczenie zwłok królewskiego syna wykupienie syna przez Priama pod osłoną nocy śmierć Achillesa ugodzonego w piętę zgon Parysa Helena zostaje żoną jego brata, Deifoba umożliwienie przez Helenę kradzieży palladionu 20 pozorowane odpłynięcie Greków spod Troi na równinie porzucili tylko drewnianego konia prośby kapłana Laokoona 21, aby zniszczyć konia, który może być podstępem Greków, nie zostały wysłuchane ojca; (pot.) doświadczony doradca; człowiek pouczający tonem wyższości; Polifem (mit. gr.) cyklop, dziki i okrutny, syn Posejdona; uwięził Odyseusza wraz z towarzyszami i kilku z nich pożarł; Odyseusz oślepił go i wyprowadził pozostałych towarzyszy z jaskini, przywiązawszy ich pod brzuchami baranów; Galatea (mit. gr.) jedna z Nereid, ukochana cyklopa Polifema, sprzyjająca pięknemu Acisowi, którego, przygniecionego skałą przez Polifema, zamieniła w strumień; Kirke, rzym. Cyrce (mit. gr.) wg Odysei córka Heliosa, siostra Ajetesa i Pazyfae, groźna czarodziejka mieszkająca na wyspie Ajaja; gościła przez rok powracającego spod Troi Odyseusza (część jego towarzyszy na pewien czas zamieniła w wieprze), któremu urodziła syna, Telegonosa; oczyściła Jazona i Medeę z winy za zabicie jej brata, Apsyrtosa, odmówiła im jednak gościny; syreny (mit. gr.) demony morza, pół kobiety, pół ptaki; kuszącym śpiewem wabiły żeglarzy i uśmiercały ich; jedynie Odyseusz zalepiwszy uszy towarzyszom, wysłuchał ich śpiewu przywiązany do masztu; wg innej wersji syreny były córkami Zeusa; towarzyszyły duszom zmarłych w drodze do Hadesu; trojański koń (mit. gr.) ogromny koń drewniany, wybudowany za radą Odyseusza przez Achajów, w jego wnętrzu ukryło się 12 wojowników; Grecy pozorujący odwrót spod Troi, pozostawili konia pod miastem; mimo ostrzeżeń Kasandry, Trojanie wprowadzili konia do miasta; ukryci w jego wnętrzu wojownicy greccy otworzyli w nocy bramy miasta pozostałym Grekom; Troja została zdobyta i zniszczona; przenośnie koń trojański oznacza ukryte niebezpieczeństwo, podstępną zdradę; Kalipso, łac. Calypso (mit. gr.) według Odysei nimfa, mieszkanka legendarnej wyspy Ogygii, u której brzegu rozbiły się okręty Odyseusza, wracającego spod Troi; Kalipso zatrzymała go u siebie i dopiero po 7 latach, na rozkaz Zeusa, wyprawiła w dalszą drogę. 15 Idomeneusz (mit. gr.) król Krety, syn Deukaliona, wnuk Minosa i Pasyfae. Wg Homera przywódca kontyngentu kreteńskiego w wojnie trojańskiej, sprzymierzeniec Greków, dzielny na polu bitwy, choć znacznie starszy od większości wojowników. Wg Odysei powrócił po wojnie szczęśliwie do ojczyzny, ale wg innego mitu, zaskoczony przez burzę morską w drodze powrotnej, ślubował bogom, że jeśli pozwolą mu wrócić zdrowo do kraju, złoży im w ofierze pierwszą napotkaną istotę. Był nią jego własny syn; mino to Idomeneusz dopełnił ślubu, a bogowie, oburzeni tą zbrodnią, nawiedzili Kretę zarazą, która spustoszyła wyspę. Inna wersja twierdzi, że zaraza była wynikiem niedopełnienia ślubu; w każdym razie Kreteńczycy wygnali go z kraju jako sprawcę zarazy. 16 Schliemann Heinrich (Henryk) ( ), niemiecki archeolog amator, entuzjasta antyku; kupiec; przeznaczył ogromny majątek na badania archeologiczne w celu udowodnienia, wbrew panującym poglądom, realności świata Homera; prowadził wykopaliska na wzgórzu Hisarlık (odkrycie ruin Troi), następnie w Mykenach, Orchomenos, Tyrynsie; od 1882 w pracach uczestniczył W. Dörpfeld; wyniki prac ogłosił w kilku dziełach, m.in.: Mykenä (1878), Orchomenos (1881), Troja (1884), Tiryns (1886); zbiory, złożone w berlińskim Museum für Früh- und Vorgeschichte, po II wojnie świat. w znacznej części wywiezione do ZSRR. 17 Kalchas (mit. gr.) wieszczek grecki, którego wróżby i przepowiednie odegrały dużą rolę w przebiegu wojny trojańskiej; jego pomysłem miał być m.in. podstęp z drewnianym koniem. 18 Skamander rzeka w starożytnej Troadzie, przepływająca obok Troi (wielokrotnie wspomniana w Iliadzie Homera), ob. Küçük Menderes w Turcji; wypływa z Wyżyny Anatolijskiej, uchodzi do cieśniny Dardanele; Troada kraina historyczna w północno-zachodniej części Azji Mniejszej. 19 Patrokles bohater Iliady, syn Menojtiosa, najbliższy przyjaciel Achillesa; śmierć Patroklesa z ręki Hektora spowodowała, że Achilles podjął przerwaną walkę. 20 palladion (gr.) w mitologii greckiej i rzymskiej posążek kultowy uzbrojonej Ateny w Troi, warunkujący istnienie miasta; podczas wojny trojańskiej wykradziony (Diomedes?, Eneasz?) i wywieziony do Grecji lub Italii, stąd rzekome pochodzenie z Troi palladionów greckich (np. w Argos, Sparcie, Pellene) i rzymskich (w Lawinium, Rzymie); oprócz ksoanonu typ najstarszego greckiego posągu kultowego z drewna, ubrany w szatę i zbroję; zawsze otaczany wielką czcią; dziś palladiony znane tylko ze źródeł pisanych i ikonograf. (m.in. malowidła wazowe); być może inspirował wyobrażenie Ateny Promachos. 21 Laokoon (mit. gr.) Trojanin, kapłan Apollina; sprzeciwiał się wprowadzeniu do miasta konia trojańskiego i za to został wraz z synami uduszony przez 2 olbrzymie węże morskie zesłane przez bogów; scena śmierci Laokoona i jego synów stanowi temat 4 z 10

5 prawdopodobnie za sprawą nieprzychylnej Trojanom Ateny Laokoon i jego dwaj synowie zginęli uduszeni przez dwa morskie węże w przypływie euforii z odniesionego zwycięstwa konia wprowadzono do miasta daremnie próbowała temu przeszkodzić Kasandra, siostra Hektora, wypowiadając w przestrodze słowa złej wróżby podczas świętowania triumfu w nocy z konia wydostała się drużyna pod dowództwem Odysa, pomysłodawcy podstępu po otwarciu bram miasta zaczęła się rzeź mieszkańców bogowie zapomnieli o Trojańczykach oraz ich państwie zginęła rodzina Priama miasto uległo zagładzie bogini Afrodyta pogodziła Helenę z Menelaosem Utrwal terminy palladion posąg Ateny znajdujący się w Troi; według legendy dopóki będzie w mieście, nie zostanie ono pokonane self-made man człowiek samodzielnie idący przez życie; osoba zdana tylko na siebie, zawdzięczająca sukcesy oraz wybitne osiągnięcia własnej pracy i talentowi nie pochodzeniu W literaturze i sztukach pięknych Grzegorz Franczak, Podsumowanie wojny trojańskiej (wiersz) Anna Kamieńska, Rozterka Kasandry (wiersz) Jan Kochanowski, Odprawa posłów greckich (dramat) Laokoon (rzeźba grecka) Skamander ugrupowanie poetyckie w okresie dwudziestolecia międzywojennego w Polsce Wisława Szymborska, Monolog dla Kasandry (wiersz) Homeryckie boje w Iliadzie Homer żył najprawdopodobniej w VIII wieku p.n.e. współcześni nazywali go Poetą (Safonę Poetką ) w dowód uznania literackiej wielkości nie posiadamy wielu informacji o jego życiu homer znaczy ten, który idzie za kimś lub ślepiec prawdopodobnie był ślepcem tak przedstawia go jedna z rzeźb często się mówi, że dał Grekom bogów (uporządkował mity) pochodzenie język jego dzieła pozwala domniemać, że pochodził z Azji Mniejszej posługiwał się dialektem jońskim 22 z domieszką eolskiego 23 był tak sławny, iż 7 miast toczyło spór o jego pochodzenie poglądy uczonych na autorstwo Iliady oraz Odysei unitaryści obie epopeje są autorstwa jednego, genialnego autora Homera pluraliści Homer nie istniał teksty mu przypisywane są zlepkiem różnych utworów wykonywali je aojdowie w ciągu wielu lat później zostały zebrane w jedną epopeję separatyści autorami obu epopei są dwaj różni, równie genialni autorzy współczesne badania, do których włączono komputery wskazują na: słynnej rzeźby hellenistycznej ( Laokoona Grupa ). 22 Jonia w starożytności nazwa części wybrzeża Azji Mniejszej zasiedlonego przez Jonów; od ok. 700 p.n.e. teren Dodekapolis związku religijno-politycznego 12 miast (m.in. Chios, Kolofon, Kladzomeny, Teos, Efez, Samos, Priena), pod przewodnictwem Miletu, z ośrodkiem w Panionion koło Prieny, świętym okręgu Posejdona; od ok. 560 pod wodzą Lidii, od 546 Persji; powstanie miast jońskich p.n.e. przyspieszyło wojny perskie. 23 Wyspy Eolskie, liparyjskie wyspy, Isole Lipari, Isole Eolie archipelag 18 wulkanicznych wysp włoskich na Morzu Tyrreńskim, na północ od Sycylii. 5 z 10

6 czas powstania VIII w. p.n.e. fakt, że stworzył je jeden człowiek aojd 24, wędrowny pieśniarz to, że autor relacjonuje fakty, wydarzenia, które miały miejsce lat wcześniej Grecja w czasach akcji epopei epoka brązu (oręż wojenny wykonany jest z tego materiału) świat kultury mykeńskiej Grecja zespołem drobnych królestw dziedziczność władzy społeczeństwo mocno zróżnicowane ekonomicznie, kulturalnie, społecznie oraz politycznie w życiu publicznym dominują mężczyźni liczą się ich wielkie, doniosłe czyny żołnierskie kobiety pełnią rolę drugorzędną, upiększającą świat mitów, polityki i życia mężczyzn Grecy są ludźmi morza stąd wspaniała umiejętność żeglowania na lądzie walczą m.in. przy pomocy rydwanów Iliada powstała prawdopodobnie na przełomie IX i VIII wieku p.n.e. utrwalono ją na piśmie pod koniec VI wieku p.n.e. za czasów panowania Pizystrata 25 epos składa się z 24 pieśni, które poprzedza inwokacja technika pisarska in medias res bezpośrednie wprowadzenie w ciąg wydarzeń, gdy akcja jest w pełni i dynamicznie rozwinięta posługiwanie się heksametrem stałe epitety bohaterów zindywidualizowanie stylu wypowiedzi o ponadczasowości tekstu świadczy: tęsknota ludzka za wielkością dążenie do bohaterstwa chęć dzielenia nietuzinkowego losu ukazanie słabości i mocy człowieka rozpacz oraz samotność ludzi wobec wyzwań historii, losu, przyszłości w postępowaniu bohaterów każdy może odnaleźć siebie treść Iliady akcja trwa 49 dni (w innych opracowaniach 52) Homer wprowadza jeden epizod i jeden wątek (spór Achillesa i Agamemnona o brankę Bryzeidę) dalsze wydarzenia Achilles nie bierze udziału w walce Patrokles (w zbroi Achillesa) ginie z rąk Hektora wykucie wspaniałej tarczy dla oszalałego z rozpaczy syna Tetydy Achilles wygrywa pojedynek z Hektorem Priam wykupuje za złoto zwłoki swego bohaterskiego syna epopeję kończy pogrzeb Hektora ciekawe fragmenty epopei Pieśń I inwokacja 26 Gniew, bogini, opiewaj Achillesa aojdowie (gr.) w Grecji homerowej (VIII w. p.n.e.) poeci i pieśniarze (nadworni lub wędrowni) opiewający czyny bohaterów, wykonujący swoje utwory przy akompaniamencie formingi, drewnianego instrumentu strunowego. 25 Pizystrat tyran Aten p.n.e.; władzę zdobył w wyniku toczących się po reformach Solona walk w łonie arystokracji ateńskiej; będąc sam arystokratą odwoływał się do poparcia różnych grup społecznych; za sprawą Pizystrata Ateny stały się ważnym ośrodkiem politycznym i gospodarczym Grecji; rozwinęły się handel i rzemiosło, podjęto wiele inwestycji budowlanych, nadano specjalną rangę uroczystościom ku czci Ateny i Dionizosa, nastąpił rozkwit rzeźby, na rozkaz tyrana sporządzono pierwszy rękopis dzieł Homera; Pizystrat nie zmienił stworzonego przez Solona ustroju, starał się jedynie obsadzać urzędy swoimi ludźmi, nie dokonał też żadnych rewolucyjnych zmian w dziedzinie społecznej; w późniejszej tradycji uchodził za dobrego władcę, jego panowanie uznano za czasy dobrobytu i spokoju; władzę po Pizystracie objęli jego synowie (Pizystratydzi). 26 inwokacja (łac.) rozwinięta apostrofa otwierająca poemat epicki, w której poeta zwraca się do muzy, bóstwa lub duchowego patrona z prośbą o inspirację; stały element eposu homeryckiego; należy do konwencjonalnych składników wierszowanej epiki heroicznej; apostrofa (gr.) uroczysty zwrot skierowany do osoby (zmarłej lub nieobecnej), zjawiska, idei, przedmiotu, stoso- 6 z 10

7 boginią jest muza podsuwająca temat twórcom Pieśń XVIII wykonanie przez Hefajstosa tarczy Achillesa, która składała się z pięciu nałożonych na siebie okręgów o zmniejszającej się średnicy na obwodach okręgów znajdowało się dziesięć scen (m.in.): korowód taneczny sceny pasterskie praca na roli pory roku pokój społeczny sąd wojna w centrum tarczy umieszczono kosmos, a na zewnątrz znajdował się Okeanos Pieśń XXII pojedynek Achillesa z Hektorem bohaterami są herosi cechy bohaterów epopei decyzje o ich losach podejmują bogowie bohaterowie homeryccy są piękni, wysocy, zachwycający swą fizycznością i wytrzymałością kobiety zachowują świeżość urody mimo upływu czasu (przykład Heleny) bohaterowie kochają życie, ojczyznę, honor i sławę Homer nie głosi pochwały wojny jedynie heroizuje poświęcenie, ofiarę życia w obronie ojczyzny oraz czci człowieczej tragiczny heroizm homeryckich postaci polega na tym, że walczą do końca często wbrew bogom tylko po to, aby nie utracić własnej godności Utrwal terminy amfibrach v _ v (_ _) stopa metryczna składająca się z dwóch sylab krótkich i jednej długiej, akcentowanej aojdowie wędrowni twórcy w starożytnej Grecji; śpiewacy, często improwizowali lub odtwarzali inne teksty znane i popularne w tym czasie daktyl _ v v ( ) stopa metryczna składająca się z jednej sylaby długiej, akcentowanej, i dwóch krótkich, które mogą być ściągnięte w jedną długą epopeja długi, zwykle wierszowany utwór; ukazuje dzieje bohaterów LUB grup społecznych na tle ważnych i przełomowych wydarzeń historyczno-społecznych; bohaterowie są mocno związani ze środowiskiem, podlegają ocenie moralnej; narrator ujawnia się w inwokacji; styl wypowiedzi jest patetyczny; utwór zawiera dużo realistycznych opisów, w tym szczegółów heksametr w poezji antycznej sześciostopowy wiersz stosowany także w epice; wersy liczą od 12 do 17 sylab in medias res wprowadzenie od razu w środek toczącej się już akcji kenotaf symboliczny grobowiec dla uczczenia pamięci ludzi, których zwłok nie odnaleziono, dosł. próżny grób porównanie homeryckie człon drugi jest rozwinięty w formę obrazu poetyckiego, często stanowi miniaturowy opis lub opowiadanie stopa najmniejsza część wersu składająca się z kilku sylab (długich akcentowanych i krótkich nieakcentowanych); przykłady: amfibrach, daktyl W literaturze i sztukach pięknych Wystan Hugh Auden, Tarcza Achillesa (wiersz) Tadeusz Gajcy, Homer i orchidea (dramat) Zbigniew Herbert, O Troi (wiersz) Jan Lechoń, Iliada (wiersz) Osip Mandelsztam, xxx ( Długa bezsenność. Homer ), (wiersz) Jan Bolesław Ożóg, Homer (wiersz) Warłam Szałamow, Homer (wiersz) Wisława Szymborska, Spis ludności (wiersz) Philipp Vandenberg, Skarb Priama. Życie Henryka Schliemanna. Historia odkrycia Troi (W-wa 1997) Stanisław Witkiewicz, Sabała Homer góralszczyzny (cytat) wany w mowach, poezji retorycznej, epice heroicznej; odmianą apostrofy jest inwokacja. 7 z 10

8 Powrót Odysa do Itaki dzieje Odys był władcą kamienistej wyspy Itaki kiedy wybuchła wojna przeciwko Trojańczykom, żona Penelopa urodziła mu syna Telemacha początkowo udawał szaleńca, aby nie walczyć, lecz podstęp wykryto o zagładzie Troi, gdy bohaterowie zaczęli się rozjeżdżać do swoich domów Odys był przekonany, że i jego powrót potrwa krótko stało się inaczej podróż do Itaki przedłużyła się do 10 lat etapy podróży kraj Lotofagów pieczara Polifema pobyt na wyspie króla wiatrów Eola wybrzeże dzikich Lajstrygonów wyspa czarodziejki Kirke kraina Kimeryjczyków, do której słońce nie ma dostępu podziemia Hadesu i przepowiednia Tejrezjasza: (...) u kresu szczęśliwej starości (...) oczekiwać będziesz słodkiej śmierci, która do ciebie wyjdzie z morza. wyspa syren cieśnina między Scyllą a Charybdą wyspa Trinakia, gdzie pasły się święte stada Heliosa kara Zeusa za zjedzenie wołów boga podczas burzy giną wszyscy towarzysze Odysa przybycie rozbitka do groty nimfy Kalipso (gościł u niej 8 lat) epizod z królewną Nauzykaą, mieszkającą na Scherii wyspie Feaków dotarcie do Itaki wraz z bogactwami, które otrzymał od króla Feaków Alkinoosa zjawienie się Odysa we własnym pałacu królewskim w przebraniu nędzarza zwycięstwo w konkursie łuczniczym pokonanie zalotników do ręki Penelopy po dwudziestu latach rozłąki Odyseusz daje się rozpoznać ojcu Laertesowi małżonce Penelopie dwudziestoletniemu synowi Telemachowi symbole odyseja pełna przygód i przeszkód długotrwała podróż Penelopa wierna małżonka Itaka miejsce bezpieczne, do którego zawsze można wrócić dom cel, do którego się zmierza Telemach kochający i czekający syn, miłość synowska Eumajos wierny sługa Argos stary i poczciwy pies bracia Wolff ustalili w opracowaniu Droga Odyseusza miejsca i trasę podróży Odyseusza: kraj Lotofagów Dżerba (północna Afryka) wyspa Cyklopów - północne wybrzeże Tunezji wyspa Eola Malta kraj Lajstrygonów zachodni brzeg Sycylii wyspa czarownicy Kirke wyspa Ustica na Morzu Tyrreńskim kraj Kimerów obszar na wschód od Palermo wyspa Syren wyspa Punta del Faro incydent z wołami Heliosa teren niedaleko Messyny Itaka istnieje naprawdę, przyciągając wielu współczesnych podróżnych turystów Utrwal terminy cyklop w mitologii greckiej olbrzym o jednym oku znajdującym się pośrodku czoła; przenośnie: ktoś posiadający ogromną siłę, gigantyczną moc Telegonos syn Kirke i Odysa; przybył z morza i zabił włócznią, nie wiedząc w kogo naprawdę godzi, swego ojca 8 z 10

9 Odyseusza W literaturze i sztukach pięknych Jerzy Andrzejewski, Nikt (powieść) Gabriel Faure, Penelopa (opera, 1913) Ireneusz Iredyński, Ulisses (liryk) Maria Kuncewiczowa, Różne odyseje (esej z tomu Natura) Ludwik Hieronim Morstin, Penelopa (dramat) Leopold Staff, Odys (wiersz) Maryla Wolska, Penelope (wiersz) Opowieść o tułaczce Odyseja Odyseja epopeja składa się z 24 pieśni powstała w I połowie VIII wieku p.n.e. zapisana została w tym samym czasie co Iliada Homer mocno wierzył w to, że opisuje świat prawdziwy, historycznie istniejący punktem wyjścia do rozpoczęcia akcji jest pobyt Odysa u Feaków wprowadzona zostaje retrospekcja oraz narracja w 1. osobie liczby pojedynczej akcja trwa 40 dni kompozycja epopei Pieśni I IV Telemach udaje się na poszukiwanie ojca Pieśń V VIII narrator relacjonuje dzieje Odysa i pobyt u Feaków Pieśni IX XII relacja Odysa Pieśni XIII XXIV narrator relacjonuje przewiezienie go na Itakę aż po finał, gdy zwycięża zalotników z pomocą syna Telemacha Odys jest frapującym 27 narratorem, obserwatorem i człowiekiem soczewką skupiającą dzieje, biografie i charaktery ludzkie postacią, która nie tylko poznaje nowy świat i ludzi, ale dowodzi wierności sobie oraz konsekwentnie zmierza do celu odrzuca nieśmiertelność w Hadesie spotyka się z Achillesem, który twierdzi, że lepiej być w świecie żywych najniższym sługą niż władcą w podziemiach jego losom sprzyja Atena, zaś Posejdon jest bogiem mu nieprzyjaznym postacią stanowiącą w kulturze i sztuce topos wędrowca i wędrówki wybrane pieśni IX W jaskini Kyklopa słynny fortel Odysa, który podaje cyklopowi swoje imię Nikt gdy Odys wypalał cyklopowi oko, towarzysze nie przyszli mu z pomocą, gdyż słyszeli jedynie jego wycie: Nikt mnie morduje X Kirke słynna scena zaklęcia towarzyszy Odysa w świnie i podania im usypiającego napoju władca Itaki pomógł przyjaciołom przy pomocy fortelu 28 cechy epopei ma ona charakter baśniowy 27 frapujący bardzo interesujący, ciekawy, wywierający silne wrażenie. 28 fortel (niem.) sprytny sposób pokonania trudności, osiągnięcia czego; podstęp, wybieg. 9 z 10

10 jest pełna przygód, dowcipu bogowie mają mniejszy wpływ na losy ludzi występują też jako strażnicy moralności inny niż w Iliadzie typ heroizmu akcja jest opóźniana (retardacja) twierdzi się, że w dziejach Odysa zawarta jest odwieczna tęsknota człowieka za poznaniem nowego, nieznanego świata przymioty człowieka, którego uosobieniem jest Odyseusz zdrada odwaga zachłanność podstępność fantazja żądza przygód bujna wyobraźnia refleksyjność brak panicznego strachu przed bogami liczenie się z opinią i wolą boską wiara w przeznaczenie pragnienie sławy chęć spełnienia się w życiu rodzinnym dzięki temu los Odysa jest wielką metaforą losu ludzkiego Utrwal terminy everyman każdy z nas; jeden z nas fama rozgłos, plotka docierająca do wielu osób; informacja o kimś lub czymś; w literaturze greckiej bogini ze skrzydłami i ogromną ilością uszu i ust mentor wychowawca Telemacha; doświadczony nauczyciel, doradca, człowiek o wielkim zasobie wiedzy retrospekcja cofnięcie się pamięcią w przeszłość, wspomnienie z czasu przeszłego; odwołanie się do wcześniejszych wydarzeń; technika narracji stosowana w filmie, literaturze, dramacie współczesnym W literaturze i sztukach pięknych Dosso Dossi Czarodziejka Kirke (obraz, 1525) Góry o zmierzchu, film fab. Polska, reż. Krzysztof Zanussi (1970) Mieczysław Jastrun Podobny do bogów (wiersz) James Joyce Ulisses (powieść) Jan Parandowski Nauzykaa (utwór prozatorski) Julian Tuwim Odyseusz (wiersz) 10 z 10