Lech Panasiuk, Jerzy Bylina, Piotr Paprzycki

Transkrypt

1 Level of lipids in blood plasma among adult inhabitants of rural areas in eastern Poland in the light of guidelines by the European Society of Cardiology Stężenia lipidów surowicy krwi dorosłych mieszkańców wsi wschodniej Polski w świetle wytycznych Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego Lech Panasiuk, Jerzy Bylina, Piotr Paprzycki Key words: zaburzenia lipidowe, ludność wiejska, czynniki socjoekonomiczne Słowa kluczowe: lipid disorders, rural population, socio-economic factors Zakład Medycyny Rodzinnej, Instytut Medycyny Wsi w Lublinie dr n. med. Lech Panasiuk Kierownik Dział Obsługi Nauki mgr Jerzy Bylina Asystent Zakład Badań Czynnościowych dr n. med. Piotr Paprzycki Kierownik Abstract: Backgroud. Lipid disorders are among the most important modifiable risk factors of cardiovascular diseases. The objective of the study was the evaluation of prevalence of lipid disorders among adult rural inhabitants in the Lublin Region according to the guidelines by the European Society of Cardiology (ESC), and the assessment of relationship between the occurrence of these disorders and gender, age, occupation performed, and education level of the patients examined. Material and methods. Lipid level was determined in 2,26 patients, including 1,39 females and 87 males % of patients had lipidogram values at totally normal levels. Results. Abnormal total level was observed in 65.13%, abnormal - levels in 6.4%, abnormal - levels in 28.23%, and the abnormal triglyceride level in 25.22% of people in the study. Abnormal level of - was more frequently noted in females, while the abnormal triglyceride level among males. The percentage of patients with lipid disorders increased with age. A statistically significant relationship was observed between education level and occurrence of lipid disorders. Lipid disorders more often occurred in farmers, compared to those performing non-agricultural occupations. Conclusions. The results obtained indicate that there is a high risk of the development of cardiovascular system diseases among adult rural population in eastern Poland. Streszczenie: Tło. Zaburzenia lipidowe stanowią jeden z najważniejszych modyfikowalnych czynników ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego. Celem badania była ocena rozpowszechnienia zaburzeń lipidowych wśród dorosłych mieszkańców wsi województwa lubelskiego, w oparciu o wytyczne Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego (ESC), oraz zbadanie zależności między występowaniem tych zaburzeń a płcią, wiekiem, wykonywanym zawodem i wykształceniem badanych osób. Materiał i metody. Stężenia lipidów oznaczono u 226 osób, 139 kobiet i 87 mężczyzn. Całkowicie prawidłowy lipidogram miało 22,74% badanych osób. Wyniki. Nieprawidłowe stężenie u całkowitego stwierdzono u 65,13%, nieprawidłowe stężenie -u u 6,4%, nieprawidłowe stężenie u u 28,23%, a nieprawidłowe stężenie trójglicerydów u 25,22% osób. Nieprawidłowe stężenia -u częściej stwierdzano u kobiet, natomiast nieprawidłowe stężenia trójglicerydów u mężczyzn. Odsetek pacjentów z zaburzeniami lipidowymi wzrastał wraz z wiekiem badanych osób. Stwierdzono istotną zależność między poziomem wykształcenia a występowaniem zaburzeń lipidowych. Zaburzenia lipidowe częściej występowały u rolników niż u osób wykonujących zawody nierolnicze. Wnioski. Uzyskane wyniki wskazują na duże zagrożenie rozwojem chorób układu krążenia wśród dorosłej populacji wiejskiej wschodniej Polski. (Probl Med Rodz 21;1(3):5 11) CORRESPONDENCE ADDRESS: dr n. med. Lech Panasiuk Zakład Medycyny Rodzinnej, Instytut Medycyny Wsi im. Witolda Chodźki w Lublinie ul. Jaczewskiego Lublin dzialksztalcenia@interia.pl RECEIVED: ACCEPTED: Wstęp Choroby układu krążenia od wielu lat pozostają najczęstszą przyczyną przedwczesnych zgonów i inwalidztwa na świecie 1,2. W Polsce stanowią również jeden z głównych problemów zdrowotnych i odpowiadają za największą liczbę zgonów wśród osób dorosłych 3,4. W dużych badaniach epidemiologicznych: Framingham Heart Study (Framingham), Multiple Risk Factor Intervention Trial (MRFIT) oraz PROCAM udowodniono, że podwyższone stężenie u przyśpiesza rozwój miażdżycy, i w konsekwencji choroby niedokrwiennej serca 5 7. Zespół ekspertów Narodowego PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, MAY 21, VOL. XII, No. 1 5

2 Programu Edukacji Cholesterolowej (National Cholesterol Education Program, NCEP) w swoim Trzecim Raporcie ATP (ATP-III Adult Treatment Panel III) podkreślił, że wysokie stężenie frakcji -u jest główną przyczyną choroby niedokrwiennej serca, zaś całkowita ocena ryzyka wymaga oznaczenia stężenia u w ramach pełnego lipidogramu. Raport ATP-III podkreślał także rolę obniżonego stężenia -u jako niezależnego czynnika ryzyka choroby niedokrwiennej serca 8. Rola podwyższonego stężenia trójglicerydów jako czynnika ryzyka chorób układu krążenia jest nadal przedmiotem dyskusji. Podwyższone stężenie trójglicerydów nakazuje potrzebę poszukiwania innych czynników związanych z występowaniem tzw. zespołu metabolicznego. W międzynarodowym badaniu INTER-HEART, obejmującym 52 kraje, zaliczono hyperlipidemię do 6 najważniejszych czynników, obok palenia papierosów, nadciśnienia tętniczego, cukrzycy, otyłości i czynników psychospołecznych, determinujących niepomyślny przebieg choroby wieńcowej kończącej się zawałem serca 9. Przeprowadzone w Polsce badania wskazują na duże rozpowszechnienie zaburzeń lipidowych w populacji Nieliczne prace odnoszą się do rozpowszechnienia zaburzeń lipidowych wśród ludności wiejskiej 14. Cele badania Celem badania była ocena rozpowszechnienia zaburzeń lipidowych wśród dorosłej ludności wiejskiej Lubelszczyzny, w oparciu o wytyczne Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego, oraz zbadanie zależności pomiędzy rozpowszechnieniem zaburzeń lipidowych a wiekiem, płcią, zawodem i wykształceniem badanych osób. Materiały i metody Badanie, na które uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej Instytutu Medycyny Wsi w Lublinie, przeprowadzono w miesiącach kwiecień czerwiec 26 r. Wybór próby miał charakter dwustopniowy. Na podstawie dostarczonych list, w 32 losowo wybranych placówkach podstawowej opieki zdrowotnej zlokalizowanych w wiejskich regionach województwa lubelskiego wylosowano grupę pacjentów w wieku powyżej 18 lat, obejmującą 2% dorosłej populacji. Pacjenci, którzy wyrazili pisemną zgodę na udział w badaniu, byli wzywani do placówek podstawowej opieki zdrowotnej, gdzie przeszkolone osoby pobierały krew w celu oznaczenia poziomu lipidów oraz zbierały informacje o charakterze socjoekonomicznym. Do badania zakwalifikowano wszystkich wylosowanych pacjentów, także przyjmujących leki obniżające poziom lipidów, którzy przez okres 12 godz. do momentu pobrania krwi byli na czczo. Krew pobierano w systemie próżniowym, a następnie odwirowywano. Surowica przed wykonaniem analiz była przechowywana w temperaturze 2 C. Stężenia lipidów oznaczano w laboratorium Instytutu Medycyny Wsi w Lublinie. Stężenie u całkowitego oznaczano metodą enzymatyczno-kolorymetryczną, -u jednorodnym testem kolorymetrycznym, a trójglicerydów metodą enzymatyczno-kolorymetryczną. Poziom -u obliczano według wzoru Friederwelde a, jeżeli stężenie trójglicerydów było niższe niż 4 mg/dl. W przypadku stężenia trójglicerydów wyższego niż 4 mg/dl, poziom -u oznaczano jednorodnym testem kolorymetrycznym. Zgodnie z obowiązującymi zaleceniami Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego (European Society of Cardiology ESC) za prawidłowe uznawano: stężenie u całkowitego poniżej 19 mg/dl, u poniżej 115 mg/dl, u u kobiet powyżej 5 mg/dl, u u mężczyzn powyżej 4 mg/ dl oraz stężenie trójglicerydów poniżej 15 mg/dl 15. Do statystycznej analizy danych użyto pakietu STATI- STICA 8,. Porównanie zmiennych dyskretnych wykonano w tabelach wielopolowych z zastosowaniem testu istotności Chi 2 Pearsona. Wyniki Badaniem objęto 226 mieszkańców wsi. Wśród badanych było 139 kobiet (61,5%) i 87 mężczyzn (38,5%). Średni wiek badanych osób wynosił 51,6 roku. Średni wiek kobiet (52,5 roku) był wyższy niż mężczyzn (5 lat). Średni wiek rolników był wyraźnie wyższy niż osób wykonujących zawody nierolnicze (56,1 v. 49,1 roku). Istniała wyraźna zależność pomiędzy wiekiem badanych a posiadanym przez nich wykształceniem. Średnia wieku osób legitymujących się wykształceniem niepełnym podstawowym i podstawowym (64 lata) była wyraźnie wyższa niż badanych posiadających wykształcenie zasadnicze/zawodowe (46,1 roku), średnie/ policealne (43,6 roku) i wyższe/licencjat (43 lata). Prawidłowe stężenia wszystkich frakcji lipidów krwi stwierdzono u 22,74% badanych. Nieprawidłowe stężenia jednej frakcji lipidów stwierdzono u 13,5%, II frakcji u 35,4%, III frakcji u 2,9%, a wszystkich frakcji u 8,72% badanych osób. Nie stwierdzono istnienia zależności między płcią badanych osób a występowaniem nieprawidłowego stężenia u całkowitego i u. Nieprawidłowe stężenie u całkowitego rozpoznano u 65,13% osób, nieznacznie częściej u kobiet niż u mężczyzn (66,26 v. 63,33%). Nieprawidłowe stężenie u stwier- 6 PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, MAY 21, VOL. XII, No. 1

3 Rycina 1. Nieprawidłowe stężenia poszczególnych frakcji lipidów z uwzględnieniem płci badanych osób frakcje lipidów Ogółem Mężczyźni Kobiety dzono u 6,4% osób, nieznacznie częściej u kobiet niż u mężczyzn (61,15 v. 59,2%). Stwierdzono istotną zależność między płcią badanych osób a występowaniem nieprawidłowych stężeń u i trójglicerydów. Nieprawidłowe stężenie u rozpoznano u 28,23% osób, ponad 2-krotnie częściej u kobiet niż u mężczyzn (36,55 v. 14,94%) (p=,). Nieprawidłowe stężenie trójglicerydów rozpoznano u 25,22% osób, istotnie częściej u mężczyzn niż u kobiet (29,2 v. 22,73%) (p=,1). Rycina 2. Nieprawidłowe stężenia poszczególnych frakcji lipidów z uwzględnieniem wieku badanych osób frakcje lipidów >6 PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, MAY 21, VOL. XII, No. 1 7

4 Rycina 3. Nieprawidłowe stężenia poszczególnych frakcji lipidów z uwzględnieniem wykształcenia badanych osób niepełne podstawowe średnie, policealne frakcje lipidów zasadnicze zawodowe wyższe, licencjat Wraz z wiekiem badanych wzrastała liczba nieprawidłowych stężeń wszystkich frakcji lipidów (p=,). Nieprawidłowe stężenie u całkowitego stwierdzono u 26,95%, u u 27,27%, u u 17,17%, trójglicerydów u 13,13% osób w wieku 18 3 lat. Wśród osób w wieku 31 6 lat nieprawidłowe stężenie u całkowitego stwierdzono u 67,9%, u u 62,24%, u u 25,35%, a trójglicerydów u 24,25%. Nieprawidłowe stężenie u całkowitego rozpoznano u 76,49%, u u 71,26%, Rycina 4. Nieprawidłowe stężenia poszczególnych frakcji lipidów z uwzględnieniem zawodu badanych osób rolnik lipidogram nierolnik 8 PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, MAY 21, VOL. XII, No. 1

5 u u 38,32%, trójglicerydów u 32,22% osób w wieku powyżej 6 lat. Zaobserwowano istotną statystycznie zależność między poziomem wykształcenia badanych osób a rozpowszechnieniem nieprawidłowych stężeń wszystkich frakcji lipidów. Wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia zmniejszał się pacjentów z nieprawidłowymi stężeniami: u całkowitego, u, u i trójglicerydów. Nieprawidłowe stężenie u całkowitego stwierdzono u 72,89% osób posiadających wykształcenie niepełne podstawowe i podstawowe, u 55,76% legitymujących się wykształceniem zasadniczym/zawodowym, u 57,4% średnim/policealnym i u 51,12% posiadających wykształcenie wyższe/licencjat (p=,). Nieprawidłowe stężenie u stwierdzono u 68,7% osób posiadających wykształcenie niepełne podstawowe i podstawowe, u 62,71% legitymujących się wykształceniem zasadniczym/ zawodowym, u 52,11% średnim/policealnym i u 47,75% posiadających wykształcenie wyższe/licencjat (p=,). Nieprawidłowe stężenie u stwierdzono u 35,3% osób posiadających wykształcenie niepełne podstawowe i podstawowe, u 24,62% legitymujących się wykształceniem zasadniczym/zawodowym, u 23,73% średnim/policealnym i u 23,6% posiadających wykształcenie wyższe/ licencjat (p=,). Nieprawidłowe stężenie trójglicerydów stwierdzono u 3,12% osób posiadających wykształcenie niepełne podstawowe i podstawowe, u 23,73% legitymujących się wykształceniem zasadniczym/zawodowym, u 22,36% średnim/policealnym i u 19,98% posiadających wykształcenie wyższe/licencjat (p=,). Stwierdzono istotną statystycznie zależność między wykonywanym przez badanych mieszkańców wsi zawodem a rozpowszechnieniem nieprawidłowych stężeń u całkowitego, u i u. U rolników istotnie częściej niż u osób niebędących rolnikami rozpoznano zarówno nieprawidłowe stężenia u całkowitego (7,17 v. 63,84%) (p=,2), u (66,87 v. 57,1%) (p=,), jak i u (3,53 v. 25,83%) (p=,17). Nie stwierdzono zależności między wykonywanym przez badane osoby zawodem a rozpowszechnieniem nieprawidłowych stężeń trójglicerydów. Nieprawidłowe stężenia trójglicerydów rozpoznano u 26,3% rolników i u 24,91% osób wykonujących zawody nierolnicze. Dyskusja Porównanie uzyskanych wyników z wynikami wcześniejszych badań napotyka duże trudności. Badania prowadzone do końca lat 9. z reguły opierały się jedynie na oznaczeniach stężeń u całkowitego. Niemniej wykazały one, że hiperemia występowała u ponad połowy dorosłych Polaków 11,12. Z kolei w badaniu NATPOL PLUS 22 przyjęto mniej rygorystyczne kryteria dotyczące rozpoznawania hipertrójglicerydemii i nieprawidłowego stężenia u-. W badaniu tym stwierdzono podwyższone stężenia u całkowitego u 61,7% kobiet i 59,7% mężczyzn 13. Najbardziej aktualne wyniki przyniosło badanie WOBASZ przeprowadzone na reprezentatywnej populacji w wieku 2 74 lat, w którym przyjęto normy stężeń lipidów zgodne z aktualnymi wytycznymi Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego (ESC). Opublikowane w roku 25 wyniki tych badań wykazały, że większość, tj. około 7% dorosłych Polaków ma dyslipidemię. Nieprawidłowe stężenie u ( powyżej 19 mg/ dl i/lub - powyżej 115 mgl/dl) rozpoznano u 67% mężczyzn i 64% kobiet, nieprawidłowe stężenie trójglicerydów u 31% badanych mężczyzn i 2% kobiet, a nieprawidłowe stężenie u u 15% mężczyzn i 17% kobiet. Badania WOBASZ i LIPIDOGRAM 24 wykazały duże przestrzenne zróżnicowanie występowania zaburzeń lipidowych na terenie kraju, w zależności od regionu. Wyniki tych badań wykazały, że częstość występowania dyslipidemii w województwie lubelskim należała do najniższych w Polsce i wynosiła około 62% 1,16. Na podstawie wyników badania WOBASZ w województwie lubelskim stwierdzono, że hiperemia występowała u 57% mężczyzn i 51% kobiet, hipertrójglicerydemia u 26% mężczyzn i 2% kobiet, a nieprawidłowy poziom u u 9% mężczyzn i 19% kobiet 1. Wyniki przeprowadzonego przez nas badania wskazują na istotnie większe rozpowszechnienie zarówno dyslipidemii, jak i nieprawidłowych stężeń poszczególnych frakcji lipidów wśród ludności wiejskiej województwa lubelskiego. Uzyskane wyniki nie pozwalają jednak na jednoznaczne stwierdzenie, czy zaistniała sytuacja jest rezultatem pogarszania się sytuacji epidemiologicznej dotyczącej zaburzeń lipidowych w całym województwie, czy dotyczy tylko badanych mieszkańców wsi. W Polsce brak jest bowiem dużych opracowań porównujących rozpowszechnienie zaburzeń lipidowych w populacji wiejskiej i miejskiej. Badania przeprowadzone na niewielkich populacjach wskazują na częstsze występowanie zaburzeń lipidowych wśród mieszkańców wsi 14. Wyniki przeprowadzonego przez nas badania wydają się potwierdzać te doniesienia i wskazują, że mieszkańcy wsi w sposób szczególny są narażeni na implikacje zdrowotne związane z występowaniem zaburzeń lipidowych. Ponieważ stężenia lipidów są wypadkową wielu różnych czynników, na którą składają się między innymi: uwarun- PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, MAY 21, VOL. XII, No. 1 9

6 kowania genetyczne, nawyki żywieniowe, stopień aktywności fizycznej, świadomość choroby oraz stosowane leczenie, trudno jednoznacznie stwierdzić, które z nich są odpowiedzialne za tak duże rozpowszechnienie zaburzeń lipidowych wśród ludności wiejskiej Lubelszczyzny 17,18. Istotną rolę może odgrywać obserwowana w ostatnich latach zmiana nawyków żywieniowych ludności wiejskiej. Wzrastająca liczba wiejskich gospodarstw domowych rezygnujących z produkcji rolniczej powoduje, że coraz większa liczba mieszkańców wsi przejmuje nawyki żywieniowe zarezerwowane do niedawna dla ludności miejskiej. Rezygnacja z produkcji własnej żywności, zaopatrywanie się w żywność kupowaną w sklepach oraz korzystanie z tzw. fast-foodów może przyczyniać się do wzrostu liczby zaburzeń lipidowych. Niekorzystny wpływ na nawyki żywieniowe ludności wiejskiej może mieć także jej niski status ekonomiczny, bowiem województwo lubelskie należy do najbiedniejszych regionów Polski oraz całej Unii Europejskiej. Niskie dochody kompensowane są kupowaniem żywności tańszej i gorszej jakościowo, co również może sprzyjać występowaniu zaburzeń lipidowych. Zmianie nawyków żywieniowych towarzyszy spadek aktywności fizycznej znacznego odsetka mieszkańców wsi. Całkowita rezygnacja z produkcji rolnej, rezygnacja z upraw roślin bardziej pracochłonnych (np. ziemniaków) oraz hodowli, przy postępującej mechanizacji tejże produkcji powoduje, że wydatki energetyczne osób w nią angażowanych są coraz mniejsze. Malejąca aktywność fizyczna nie jest rekompensowana aktywnymi formami wypoczynku. Wśród ludności wiejskiej, zwłaszcza starszej wiekowo, brak jest tradycji aktywnego wypoczynku oraz świadomości korzyści wynikających z aktywności ruchowej. Na terenach wiejskich brak jest także infrastruktury umożliwiającej podejmowanie takiej aktywności. Rezultatem tej sytuacji, co wykazały inne badania autorów, jest także wzrost liczby osób z otyłością i otyłością brzuszną 19. Pewną rolę w narastaniu skali tych zjawisk może odgrywać pokutujący stale wśród ludności wiejskiej, zwłaszcza starszej wiekowo, stereotyp, który otyłość uznaje za synonim zdrowia i dostatku. Wydaje się też, że wśród ludności wiejskiej istnieje niska świadomość zagrożeń wynikających z nieprawidłowych stężeń lipidów krwi. Ponieważ zaburzenia lipidowe, przynajmniej w początkowym okresie, nie wywołują żadnych objawów, zagrożenia przez nie wywoływane bywają lekceważone i rezygnuje się z podejmowania prób ich leczenia. Brak prób leczenia i/lub jego nieskuteczność wynikać może także z niskiego statusu ekonomicznego badanej ludności. Nieprawidłowe stężenia u całkowitego i u ze zbliżoną częstością występowały u mężczyzn i kobiet, natomiast hipertrójglicerydemię częściej obserwowano u mężczyzn, co zgodne jest z wynikami badania WOBASZ 1. Zaskakujące wyniki przyniosła analiza stężeń u, w której stwierdziliśmy ponad 2-krotnie częstsze występowanie nieprawidłowych stężeń tej frakcji u kobiet niż u mężczyzn. Rezultaty większości wcześniejszych badań nie potwierdzają bowiem istnienia zależności pomiędzy płcią a stężeniami u 13. Wydaje się, że tak duże różnice, zależne od płci, w występowaniu nieprawidłowego u mogą być specyficzne dla województwa lubelskiego. Podobnie zaskakujące wyniki przyniosło bowiem badanie WOBASZ, w którym także stwierdzono w województwie lubelskim ponad 2-krotnie częstsze występowanie nieprawidłowego stężenia u u kobiet niż u mężczyzn (19, v. 9,%). W badaniu tym, w żadnym innym województwie nie obserwowano takich zależności, a w niektórych (np. w województwie lubuskim, pomorskim, wielkopolskim) obserwowano nawet częstsze występowanie nieprawidłowego stężenia u u mężczyzn 1. Uzyskane w naszym badaniu wyniki wskazują na narastanie liczby zaburzeń lipidowych wraz z wiekiem, co zgodne jest z wynikami wcześniejszych obserwacji Wprawdzie wykazano istnienie statystycznej zależności między poziomem wykształcenia a występowaniem zaburzeń lipidowych, to jednak do tych obserwacji należy podchodzić z dużą ostrożnością, z uwagi na duże różnice średnich wieku badanych w poszczególnych kategoriach wykształcenia. Występowanie największej liczby zaburzeń lipidowych wśród osób posiadających wykształcenie niepełne podstawowe i podstawowe tłumaczyć należy ich zdecydowanie wyższą średnią wieku (o kilkanaście lat) niż badanych posiadających inne kategorie wykształcenia. Wydaje się jednak, że wyższy poziom wykształcenia i związana z tym większa świadomość zachowań prozdrowotnych, lepsza sytuacja materialna sprzyjająca właściwemu odżywianiu i aktywnemu wypoczynkowi, mogą mieć wpływ na mniejsze rozpowszechnienie zaburzeń lipidowych. Świadczyć o tym może mniejsza liczba zaburzeń lipidowych u badanych posiadających wykształcenie wyższe/licencjat, w porównaniu z badanymi posiadającymi wykształcenie zasadnicze/zawodowe i średnie/policealne, pomimo że różnice średnich wieku w tych kategoriach wykształcenia nie były już tak istotne. Zaburzenia wszystkich frakcji lipidów częściej występowały u rolników niż u badanych wykonujących zawody nie- 1 PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, MAY 21, VOL. XII, No. 1

7 rolnicze, co wynikało najprawdopodobniej również ze znacznie wyższej średniej wieku tej pierwszej grupy zawodowej. Wnioski Analiza uzyskanych wyników wykazała, że sytuacja epidemiologiczna dotycząca zaburzeń lipidowych wśród mieszkańców wsi jest szczególnie niekorzystna, co może być spowodowane zmianą nawyków żywieniowych, spadkiem aktywności fizycznej, niską świadomością zdrowotną oraz złą sytuacją ekonomiczną tej grupy ludności. Stwierdzono istotną zależność między wiekiem badanych osób a występowaniem zaburzeń lipidowych oraz między płcią a rozpowszechnieniem nieprawidłowych stężeń u i trójglicerydów. Poziom wykształcenia i wykonywany zawód mogą mieć związek z częstością występowania zaburzeń lipidowych. References: 1. Tuomilehto J, Kuulasmaa K, Torppa J. WHO MONICA Project: geographic variation in mortality from cardiovascular diseases. Baseline data on selected population characteristics and cardiovascular mortality. World Health Stat Q 1987;4: Levi F, Lucchini F, Negri E, et al. Trends in mortality from cardiovascular and cerebrovascular diseases in Europe and other areas of the world. Heart 22;88: Rada Programu POLKARD. Narodowy Program Profilaktyki i Leczenia Chorób Układu Sercowo- Naczyniowego POLKARD Kardiol Pol 23;59: Rocznik demograficzny. Główny Urząd Statystyczny: Warszawa, Kannel WB, Castelli WP, Gordon T, et al. Serum lipoproteins and the risk of coronary heart disease. Ann Intern Med 1971;74: Martin MJ, Hulley SB, Browner SB, et al. Serum, blood pressure and mortality: implications from a cohort of men. Lancet 1986;2: Cullen P, Schulte H, Assmann G. Smoking, lipoproteins and coronary heart disease risk. Data from Munster Heart Study (PROCAM). Eur Heart J 1998;19: Expert Panel on Detection, Evaluation, and Treatment of High Blood Cholesterol in Adults. Executive Summary of the Third Report of the National Cholesterol Education Program (NCEP) Expert Panel on Detection, Evaluation, and Treatment of High Blood Cholesterol in Adults (Adult Treatment Panel III). JAMA 21;285: Yusuf S, Hawken S, Ounpuu S, et al. Effect of potentially modifiable risk factors associated with myocardial infarction in 52 countries (The INTER-HEART Study): case-control study. Lancet 24;364: Pająk A, Wiercińska E, Polakowska M, Kozakiewicz K, Kaczmarczyk-Chałas K, Tykarski A, Goździk D, Zdrojewski T. Rozpowszechnienie dyslipidemii u mężczyzn i kobiet w Polsce. Wyniki programu WOBASZ. Kardiol Pol 25;63:6 (supl. 4). 11. Stan zdrowia ludności byłego województwa tarnobrzeskiego w roku 21. Część III. Podstawowe wyniki badania przekrojowego. Program POL-MONIKA BIS. Biblioteka Kardiologiczna Nr 81, Instytut Kardiologii: Warszawa, The WHO MONIKA Project (Prepared by: Pająk A, Kuulasmaa K, Tuomiletho J, et al). Geographical variation in the major risk factors of coronary heart disease in men and woman aged years. World Health Stat Q 1988;41: Program NATPOL PLUS. Katedra Nadciśnienia Tętniczego i Diabetologii Akademii Medycznej w Gdańsku: Gdańsk, 23; Drożdż K, Gaweł W, Łukasik M, Seniuta J, Kolman E, Cedzyński Ł, Roemer R, Doroszko A, Chadaj BA, Poręba R, Derkacz A, Andrzejak R, Szuba A. Zaburzenia lipidowe u osób zdrowych i osób z chorobami układu sercowo-naczyniowego w populacji wiejskiej. Arterial Hypertension 27;11,6: Graham I, Atar D, Borch-Johnsen K, et al. Fourth Joint Task Force of the European Society of Cardiology and Other Societies on Cardiovascular Disease Prevention in Clinical Practice (constituted by representatives of nine societies and by invited experts): European guidelines on cardiovascular disease prevention in clinical practice: executive summary. Eur Heart J 27;28: Jóźwiak J, Mastej M, Lukas W, Piwowarska W, Tykarski A, Orzechowski M. Czy problem zaburzeń lipidowych w równym stopniu dotyczy różnych regionów Polski? Kardiol Pol 26;64,8(supl. 2): Senti M, Aubo C, Elosua R, Sala J, Tomas M, Marrugat J. Effect of physical activity on lipid levels in a population-based sample of men with and without the Arg variant of the human paraoxonase gene. Genetic Epidemiology 2;18: Waśkiewicz A, Sygnowska E. Czy jakość diety dorosłych mieszkańców Polski jest zależna od miejsca zamieszkania? projekt WOBASZ. Prob Hig Epidemiol 29;9(2): Panasiuk L, Wdowiak L, Paprzycki P, Lukas W. Occurrence of overweight and obesity among adult rural population in eastern Poland. Relationship between obesity and selected socio-economic factors. Ann Agric Environ Med 28;15: PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, MAY 21, VOL. XII, No. 1 11