Ocena ryzyka zawodowego w gospodarstwie rolnym 1

Transkrypt

1 Przemysław Jachalski Ocena ryzyka zawodowego w gospodarstwie rolnym 1 WPROWADZENIE Reforma Wspólnej Polityki Rolnej, wdrażana w starych państwach członkowskich Unii Europejskiej od 2005 r. wprowadziła między innymi powiązanie otrzymania płatności bezpośrednich i płatności specyficznych dla określonych kierunków produkcji z obowiązkiem spełniania określonych standardów przez gospodarstwo zwanych minimalnymi wymogami wzajemnej zgodności (cross compliance). Wymogi te dotyczą nie tylko prowadzonej w gospodarstwie produkcji rolniczej, ale także innych aspektów, w tym BHP [1]. Rolnicy mogą korzystać z pomocy doradczej w zakresie oceny spełniania przez gospodarstwo rolne wymogów wzajemnej zgodności, a w przypadku gdy w trakcie oceny stwierdzone zostaną niezgodności, również w zakresie sporządzania planu dostosowania gospodarstwa do obowiązujących wymogów. Praca rolnika jest nie tylko ciężka, ale i niebezpieczna. Miejscem pracy jest całe gospodarstwo, w skład którego wchodzą zagroda, budynki inwentarskie i pole. Rolnik wykonuje również szereg prac nierolniczych takich jak prace stolarskie, elektryczne, murarskie, mechaniczne. W gospodarstwie używa się wielu maszyn i urządzeń. Wiąże się to z występowaniem szeregu zagrożeń zawodowych. Zadaniem doradcy jest między innym umiejętne pokazanie zagrożeń występujących w pracy oraz wskazanie środków, jakie musi stosować w celu ich zapobiegania. W celu dokonania oceny wielkości ryzyka zagrażającego bezpieczeństwu i zdrowiu rolnika doradca przy czynnej współpracy z rolnikiem powinien dokonać oceny ryzyka zawodowego, jakie niesie ze sobą praca w rolnictwie. Ocena ryzyka zawodowego, ściśle związana z wnikliwą analizą procesu pracy, ma na celu określenie zagrożeń wynikających z warunków pracy na danym stanowisku, dogłębną ich analizę, a przede wszystkim wysunięcie propozycji działań ograniczających to ryzyko do poziomu akceptowalnego zagrożenia. Wszystkie te działania podporządkowane są jednemu wspólnemu celowi, a mianowicie poprawie warunków i bezpieczeństwa pracy. Zastosowanie proponowanych działań redukujących ryzyko podnosi poziom bezpieczeństwa w rolnictwie oraz pozwala na obniżenie ilości wypadków w rolnictwie [2]. Głównym celem oceny ryzyka zawodowego jest zapewnienie poprawy warunków pracy, a także ochrony zdrowia i życia osób pracujących. 1 Broszura przeznaczona dla doradców, którzy w ramach działania Korzystanie z usług doradczych przez rolników i posiadaczy lasów będą opracowywali Plan dostosowania gospodarstwa do wymogów wzajemnej zgodności w zakresie Bezpieczeostwa i higieny pracy w gospodarstwie. Ocena ryzyka przy wykonywaniu poszczególnych prac, czynności czy obsłudze różnego rodzaju maszyn i urządzeo czy zwierząt gospodarskich, w gospodarstwie, może stanowid punkt wyjścia do sporządzenia planu dostosowania. 1

2 Zagrożenia dla zdrowia człowieka i związane z nimi ryzyko powstają, gdy człowiek eksponowany jest na oddziaływanie czynników zagrażających. Aby zapewnić bezpieczeństwo i ochronę zdrowia człowieka w procesie pracy, należy dążyć do eliminowania źródeł ryzyka, a tam gdzie jest to niemożliwe, należy je ograniczać do poziomu akceptowalnego [3]. PROCEDURA OCENY RYZYKA ZAWODOWEGO W GOSPODARSTWACH ROLNYCH. 1. CEL PROCEDURY 1.1 Cele ogólne Procedura określa zasady przeprowadzenia oceny ryzyka zawodowego przy poszczególnych rodzajach prac wykonywanych w gospodarstwie rolnym. Zawarty w procedurze algorytm oceny ryzyka oraz opis metody i sposób przedstawienia wyników oceny ryzyka zawodowego mają zapewnić jednolitość oceny w poszczególnych gospodarstwach rolnych. 1.2 Cele szczegółowe Procedura ma na celu: zidentyfikowanie występujących zagrożeń na określonych stanowiskach, oszacowanie ryzyka związanego ze zidentyfikowanymi zagrożeniami, sporządzenie kart i formularzy oceny ryzyka zawodowego mających na celu poinformowanie rolnika o ryzyku zawodowym związanym z wykonywaną pracą, stosowanie środków profilaktycznych zmniejszających ryzyko. 2. POJĘCIA I DEFINICJE. W niniejszej procedurze zastosowane zostały terminy zgodne z definicjami podanymi w: - Polskiej Normie PN-N-18001:1999 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Wymagania. oraz w Polskiej Normie PN-N-18002:2000 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne dla oceny ryzyka zawodowego, - Rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. z 2003 r. Nr 169, poz ze zmianami oraz z 2008 r. Nr 108, poz. 690) Środowisko pracy: warunki środowiska materialnego, określonego czynnikami fizycznymi, chemicznymi i biologicznymi, w których odbywa się proces pracy Stanowisko pracy: przestrzeń pracy wraz z wyposażeniem w środki i przedmioty pracy, w której wykonuje się pracę Narażenie (ekspozycja): podleganie oddziaływaniu czynników niebezpiecznych, szkodliwych lub uciążliwych związanych z wykonywaniem pracy Czynnik niebezpieczny: czynnik, którego oddziaływanie na pracującego prowadzi lub może prowadzić do urazu Czynnik szkodliwy: czynnik, którego oddziaływanie na pracującego prowadzi lub może prowadzić do schorzenia Czynnik uciążliwy: czynnik, którego oddziaływanie na pracującego może spowodować złe samopoczucie lub nadmierne zmęczenie, nie powodując jednak pogorszenia stanu zdrowia człowieka Zagrożenie: stan środowiska pracy mogący spowodować wypadek lub chorobę. 2

3 2.8. Identyfikacja zagrożeń: proces rozpoznawania istniejących zagrożeń oraz definiowania ich charakterystyk Środki ochronne: środki ochrony zbiorowej, środki ochrony indywidualnej lub inne środki (techniczne lub organizacyjne), stosowane w celu ograniczenia ryzyka zawodowego Ryzyko: kombinacja częstości lub prawdopodobieństwa wystąpienia określonego zdarzenia wywołującego zagrożenie i konsekwencji związanych z tym zdarzeniem Ryzyko zawodowe: prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą powodujących straty, w szczególności wystąpienia u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub w wyniku sposobu wykonywania pracy Ryzyko resztkowe: ryzyko pozostające po zastosowaniu środków bezpieczeństwa Szacowanie ryzyka: nadanie materialnej cechy elementom ryzyka, przyporządkowanie wartości elementom ryzyka: ocenianie prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzenia niebezpiecznego, określanie konsekwencji związanych z tym zdarzeniem Wartościowanie ryzyka: formułowanie sądu o ryzyku, określanie wartości ryzyka według przyjętych kryteriów Analiza ryzyka: badanie ryzyka obejmujące określenie granic obiektu który ryzyko może być związane, identyfikację zagrożeń i szacowanie ryzyka Ocena ryzyka: proces analizowania ryzyka i wyznaczania dopuszczalności ryzyka Lista kontrolna: kwestionariusz zawierający pytania identyfikujące odchylenia od normy, dotyczące wymagań w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, rodzaju zagrożeń, zdarzeń niebezpiecznych itp. związanych ze środowiskiem pracy. 3. ALGORYTM OCENY RYZYKA ZAWODOWEGO Algorytm zarządzania ryzykiem zawodowym przedstawia rysunek 1. W algorytmie tym proces oceny ryzyka poddaje się iteracji (krokowemu powtarzaniu badania). Następnie, jeżeli jest to konieczne i możliwe, zagrożenia są likwidowane bądź ograniczane przez podjęcie działań ograniczających lub eliminujących ryzyko. Algorytm ten obejmuje: Analizę ryzyka: - określenie charakterystyki obiektu oceny ryzyka (stanowiska pracy) - identyfikację zagrożeń, - szacowanie ryzyka. Wartościowanie ryzyka (określenie wartości ryzyka). Ograniczenie lub eliminowanie ryzyka: - wybór działań ograniczających lub eliminujących ryzyko, - realizację działań ograniczających lub eliminujących ryzyko. Analiza ryzyka kończy się podaniem wymaganej informacji potrzebnej do określenia wartości ryzyka. Na podstawie tych informacji przeprowadza się wartościowanie ryzyka tzn. określa się poziom (wartość) ryzyka. Podejmowana jest decyzja o poziomie bezpieczeństwa 3

4 Analiza ryzyka zawodowego Ocena ryzyka zawodowego badanego obiektu (stanowiska pracy, procesu, urządzenia lub maszyny) oraz o podjęciu odpowiednich działań profilaktycznych. Po wprowadzeniu działań profilaktycznych w celu sprawdzenia ich skuteczności należy przeprowadzić powtórnie ocenę ryzyka, uwzględniając wszystkie jej kroki [5]. Zebranie informacji potrzebnych do oceny ryzyka zawodowego Identyfikacja zagrożeń Oszacowanie ryzyka zawodowego Wyznaczanie dopuszczalności ryzyka zawodowego Czy są potrzebne działania korygujące i/lub zapobiegawcze? Nie Tak Opracowanie planu działań korygujących i/lub zapobiegawczych Okresowe przeprowadzanie oceny ryzyka zawodowego Realizacja planu Rys. 1. Algorytm oceny ryzyka 4. ZAKRES OCENY RYZYKA ZAWODOWEGO. 4

5 Ocenie ryzyka zawodowego podlegają wszystkie istniejące stanowiska pracy (zarówno stacjonarne i niestacjonarne). Ocenę ryzyka zawodowego (kolejną, ponowną) należy przeprowadzać zawsze wtedy, gdy wykorzystywane do oceny informacje straciły aktualność. 5. ETAPY OCENY RYZYKA ZAWODOWEGO 5.1. Charakterystyka stanowiska pracy Polega na zebraniu informacji dotyczących: - lokalizacji stanowiska pracy, - osób pracujących na stanowisku, ze szczególnym uwzględnieniem tych osób, dla których przyjmuje się inne, szczególne kryteria tzn. dla kobiet w ciąży, młodocianych, osób niepełnosprawnych, - stosowanych środków pracy, materiałów i wykonywanych operacji technologicznych, - wykonywanych czynności oraz sposobu i czasu ich wykonywania przez pracujące na stanowiskach osoby, - wymagań przepisów prawnych i norm, odnoszących się do analizowanych stanowisk pracy, - zagrożeń, które już zostały zidentyfikowane i ich źródeł, - możliwych skutków występujących zagrożeń, - stosowanych środków ochronnych, - przyczyn wypadków, awarii oraz zdarzeń potencjalnie wypadkowych Identyfikacja zagrożeń Polega na określeniu dla poszczególnych stanowisk pracy występujących zagrożeń, w tym szczególnie narażenia na : a/ czynniki i substancje chemiczne; b/ pyły; c/ czynniki biologiczne; d/ czynniki fizyczne: prąd elektryczny, hałas, promieniowanie, oświetlenie, drgania mechaniczne, mikroklimat; e/ czynniki mechaniczne: - przemieszczające się maszyny oraz transportowane przedmioty; - elementy ruchome, spadające, ostre, wystające, chropowate; - płyny pod ciśnieniem, - śliskie, nierówne powierzchnie; - ograniczone przestrzenie (dojścia, przejścia, dostępy); - położenie stanowiska pracy w odniesieniu do podłoża (praca na wysokości oraz w zagłębieniach); - inne, np. powierzchnie gorące lub zimne, żrące substancje; f/ zagrożenie wybuchem i/lub pożarem; g/ czynniki uciążliwe: - obciążenie statyczne; - obciążenie dynamiczne; - obciążenie psychiczne; - obciążenie psychofizyczne: hałas słyszalny; 5

6 Etap identyfikacji zagrożeń jest najważniejszy w całym procesie. Od zidentyfikowania wszystkich zagrożeń zawodowych zależy podjęcie koniecznych i skutecznych działań profilaktycznych. Podczas tego etapu należy odpowiedzieć na pytanie: CO zagraża? Prawidłową odpowiedź na pytanie: CO zagraża?, można uzyskać tylko w wyniku zebrania wiarygodnych informacji, które muszą być przede wszystkim pełne i aktualne. Do metod pozyskiwania informacji o zagrożeniach zaliczyć można np.: obserwację zadań wykonywanych na stanowisku pracy i po za nim w tym sposobów wykonywania pracy, wykorzystywanych maszyn i urządzeń, organizacji zadań stwierdzenia, czy zapewniają one właściwe warunki pracy, obserwację środowiska pracy, np. warunków atmosferycznych, wywiady z rolnikami, analizę dokumentacji DTR, danych technicznych o stosowanych na stanowisku maszynach i urządzeniach (w celu porównania z tym, co faktycznie na stanowisku pracy występuje), kart charakterystyki substancji chemicznych, dokumentacji dotyczącej wypadków przy pracy rolniczej. Zagrożeń należy poszukiwać przy wszystkich pracach, które wykonuje rolnik. Należy pamiętać, żeby nie poświęcać zbyt wiele uwagi i czasu zagrożeniom, które w sposób oczywisty nie wywołują żadnych szkodliwych następstw. Jednocześnie niezbędna jest świadomość przyczyn ich wyeliminowania z dalszych etapów oceny. Jeśli bowiem nieznane są skutki, jakie może wywołać dany czynnik, należy dokonać jego analizy wykorzystując bardziej szczegółowe metody. Źródła identyfikacji zagrożeń: listy kontrolne, dokumentacja techniczna, normy określające wymagania bezpieczeństwa pracy. Narzędzia pomocnicze do identyfikacji zagrożeń mogą być opracowane samodzielnie przez doradców, którzy najlepiej znają specyfikę gospodarstw rolnych. Istotą tych narzędzi jest uwzględnienie wszystkich obszarów, w ramach których należy poszukiwać zagrożeń. Do opracowania narzędzi, które mogą mieć zastosowanie w gospodarstwie rolnym można wykorzystać przepisy prawne, zasady bhp dotyczące np. organizacji stanowisk pracy i maszyn, normy, a także inne dane pochodzące np. z analizy literatury technicznej. Listą kontrolną może być, zamieszczona na str. 77 Poradnika metodycznego dla doradców, lista dotycząca ogólnych zasad bezpieczeństwa w gospodarstwie rolnym. Po dokonaniu identyfikacji zagrożeń należy dokonać ich weryfikacji, sprawdzając, czy wszystkie zagrożenia zostały zidentyfikowane oraz eliminując te, które ze względu na powodowane przez nie bardzo małe skutki, nie mają istotnego znaczenia dla bezpieczeństwa rolników Oszacowanie ryzyka zawodowego Polega na ustaleniu prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożeń na ocenianym stanowisku i określeniu ciężkości szkodliwych następstw tych zagrożeń (potencjalnych skutków). 6

7 Podstawą do oszacowania ryzyka zawodowego są dane o wypadkach, informacje zawarte w przepisach prawnych, normach i w literaturze specjalistycznej, a także opinie ekspertów. Szacowanie ryzyka jest to nadanie parametrom ryzyka odpowiednich wartości. Przed przystąpieniem do szacowania i wartościowania ryzyka zawodowego należy wybrać metodę oceny ryzyka Wyznaczanie dopuszczalności ryzyka Wyznaczenie dopuszczalności ryzyka zawodowego to etap będący bezpośrednim następstwem oszacowania ryzyka. Aby prawidłowo wyznaczyć akceptowalność ryzyka należy brać pod uwagę wymagania odpowiednich przepisów prawnych i norm technicznych. W wielu przypadkach zespół prowadzący ocenę ryzyka napotyka na problem braku takich wymagań. Wówczas ryzyko wyceniane jest w sposób względny i właściwe kryteria dopuszczalności ryzyka winny być ustalone przez zespół oceniający ryzyko zawodowe. Należy jednak pamiętać, że przy ustalaniu tych kryteriów trzeba brać pod uwagę własne doświadczenie, opinie ekspertów, jak również opinie narażonych rolników. W tym ostatnim przypadku jednak, zespół wyznaczony do oceny ryzyka musi zwrócić dużą uwagę na subiektywność oceny samych zainteresowanych. 6. DZIAŁANIA WYNIKAJĄCE Z OCENY RYZYKA ZAWODOWEGO Wyniki oceny ryzyka zawodowego stanowią podstawę planowania przez pracodawcę (rolnika) działań korygujących i naprawczych. W celu eliminacji lub ograniczenia zagrożeń i związanego z nim ryzyka zawodowego należy stosować środki ochronne w następującej kolejności: - środki techniczne eliminujące lub ograniczające zagrożenia u źródła; - środki ochrony zbiorowej; - środki organizacyjne i proceduralne (procedury lub instrukcje bezpiecznej pracy); - środki ochrony indywidualnej. Przed realizacją planu działań korygujących i/lub zapobiegawczych należy dokonać przeglądu tego planu w celu stwierdzenia: - czy proponowane działania doprowadzą do wymaganego ograniczenia ryzyka zawodowego, - czy w wyniku realizacji planu nie powstaną nowe zagrożenia, - czy można wybrać inne, bardziej skuteczne działania. Po zrealizowaniu zaplanowanych działań należy przeprowadzić kolejną ocenę ryzyka zawodowego, umożliwiającą sprawdzenie ich skuteczności. 7. DOKUMENTOWANIE OCENY RYZYKA ZAWODOWEGO Dokument potwierdzający dokonanie oceny ryzyka zawodowego powinien uwzględniać: 1. Opis ocenianego stanowiska pracy, w tym wyszczególnienie: a) stosowanych maszyn, b) wykonywanych zadań, c) występujących na stanowisku pracy niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych czynników środowiska pracy, d) stosowanych środków ochrony zbiorowej i indywidualnej, e) osób pracujących (rolników, dzieci, osoby starsze i niepełnosprawne). 7

8 2. Wyniki przeprowadzonej oceny dla każdego z czynników środowiska pracy oraz niezbędne środki profilaktyczne. 8. METODY OCENY RYZYKA ZAWODOWEGO Znanych jest wiele metod oceny ryzyka zawodowego. Różnią się one przede wszystkim przyjętym poziomem szczegółowości analiz. Rozróżnia się metody jakościowe i ilościowe [5]. Ilościowe szacowanie można przeprowadzić, gdy ma się do dyspozycji odpowiednią ilość danych statystycznych dotyczących ilości i rodzaju wypadków, zdarzeń niebezpiecznych, chorób zawodowych, czasu narażenia na czynniki środowiska pracy, liczby zatrudnionych itp. Gdy nie ma dostępu do danych, które pozwalają na wiarygodne ilościowe szacowanie ryzyka lub, gdy stosowanie skomplikowanych ilościowych metod nie jest uzasadnione, można zastosować metody jakościowe. W metodach jakościowych szacowanym skutkom zdarzenia S i prawdopodobieństwu lub częstości P, z jakim skutki te mogą wystąpić, przypisywane są umowne wielkości, które charakteryzują ich wartość. Wartość ta określana może być opisowo lub jako liczba określająca wagę ich poziomu. W ten sposób tworzone są skale szacowania skutków i prawdopodobieństwa lub częstości skutków. W ten sam sposób wartościowane jest ryzyko R oraz tworzone są jego skale. Prawdopodobieństwo skutków w metodach jakościowych, nie jest prawdopodobieństwem zdefiniowanym matematycznie, lecz liczbą (wagą), która stwierdza, że skutki dwóch zdarzeń szacowane są na różnych poziomach. Prawidłowa ocena ryzyka zawodowego wymaga niezwykłego doświadczenia i wiedzy, zarówno teoretycznej, jak i praktycznej. Jest to proces bardzo pracochłonny i powinien być przeprowadzony bardzo starannie i dokładnie. W związku z tym pierwszym etapem oceny ryzyka jest prawidłowy dobór metody. W niniejszym opracowaniu przedstawiono najbardziej popularne dwie metody szacowania ryzyka zawodowego (ze względu na swą uniwersalność), tj. metodę oceny ryzyka ilościowo jakościową Risk Score i matrycową metodę oceny ryzyka wg Polskiej Normy PN Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne dla oceny ryzyka zawodowego. a) metoda oceny ryzyka Risk Score Oszacowanie ryzyka metodą Risk Score dokonuje się według następującego wzoru: R = S * E * P gdzie: R ryzyko S potencjalne skutki zagrożenia E ekspozycja na zagrożenie P prawdopodobieństwo wystąpienia zagrożenia. 8

9 Przy obliczaniu ryzyka metodą Risk Score, potencjalne skutki zagrożenia przyjmuje się jako te, które mogą wystąpić (nawet tylko teoretycznie). Tabela oceny parametru S potencjalne skutki zagrożenia Wartość Strata Opis poważna katastrofa katastrofa bardzo duża duża średnia mała wiele ofiar śmiertelnych kilka ofiar śmiertelnych ofiara śmiertelna ciężkie uszkodzenie ciała absencja udzielenie pierwszej pomocy Przy szacowaniu ekspozycji (czasu narażenia) bierze się pod uwagę rzeczywisty czas, przez jaki pracownik poddawany jest działaniu czynnika wywołującego zagrożenie. Tabela oceny parametru E ekspozycja Wartość ,5 Opis stała częsta (codziennie) sporadyczna (raz na tydzień) okazjonalna (raz na miesiąc) minimalna (kilka razy rocznie) znikoma (raz do roku) Szacując prawdopodobieństwo wystąpienia zagrożenia uwzględnia się zebrane informacje o częstotliwości wypadków, awarii i zdarzeń potencjalnie wypadkowych mających związek z zagrożeniem. Tabela oceny parametru P prawdopodobieństwo Wartość Opis Szansa w % ,5 0,2 0,1 bardzo prawdopodobne całkiem możliwe mało prawdopodobne ale możliwe tylko sporadycznie możliwe możliwe do pomyślenia praktycznie niemożliwe tylko teoretycznie możliwe

10 Orientacyjna jakościowa ocena ryzyka Wartość R Kategoria ryzyka Działanie zapobiegawcze R 20 akceptowalne Wskazana kontrola 20 < R 70 małe Potrzebna kontrola 70 < R 200 istotne Potrzebna poprawa 200 < R 400 duże Potrzebna natychmiastowa poprawa R > 400 bardzo duże Wskazane wstrzymanie pracy W przypadku zastosowania i prawidłowego doboru środków ochrony indywidualnej można zmienić oszacowanie ryzyka zawodowego kategorię ryzyka (np. z dużego na małe). Zasada ta może być zastosowana po wyczerpaniu możliwości ograniczenia ryzyka zawodowego za pomocą innych środków. Przykład: Podczas pracy kierowcy ciągnika rolniczego jednym z zagrożeń jest przygniecenie przez agregowaną z ciągnikiem maszynę. Zagrożenie to niesie ze sobą możliwość utraty kończyn, a nawet śmierci. Kierowca ciągnika pracuje codziennie przez 4 6 godzin. W gospodarstwie rolnym, w ciągu 10 lat, nie zdarzył się taki wypadek. Szacowanie parametrów ryzyka: - skutki zdarzenia: S = 15 bardzo duża jedna ofiara śmiertelna, - ekspozycja na zagrożenie: E = 6 częsta - prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia: P = 0,5 możliwe do pomyślenia Wartościowanie ryzyka: Wskaźnik ryzyka R = S x E x P = 45 Dla 20<R<70 ryzyko jest małe i potrzebna jest kontrola, aby pozostało na tym samym poziomie. b) metoda oceny ryzyka wg normy PN-N Przedstawiona w normie PN-N [4] matrycowa metoda oceny ryzyka zawodowego jest metodą przeznaczoną do jakościowego szacowania ryzyka. W metodzie tej szacuje się parametry ryzyka, którymi są możliwe, spowodowane zdarzeniem ciężkości następstw (skutki) oraz prawdopodobieństwo, z jakim następstwa te mogą wystąpić. Wartościowanie ryzyka odbywa się przez odczytanie jego wartości z matrycy. Szacowanie następstw i prawdopodobieństwa następstw odbywa się w skali trójstopniowej dla każdego zidentyfikowanego zagrożenia. Charakterystykę wartości parametrów ryzyka przedstawiono w tablicach 1 i 2. 10

11 Tabela 1. Szacowanie ciężkości następstw Następstwa O małej szkodliwości O średniej szkodliwości O dużej szkodliwości Charakterystyka Urazy i choroby, które nie powodują długotrwałych dolegliwości i absencji w pracy; są to: czasowe pogorszenie stanu zdrowia, np.: stłuczenia i zranienia, podrażnienie oczu, objawy niewielkiego zatrucia, bóle głowy itp. Urazy i choroby, które powodują niewielkie, ale długotrwałe lub nawracające okresowo dolegliwości i są związane z okresami absencji; są to np. zranienia, oparzenia II stopnia na niewielkiej powierzchni ciała, nieskomplikowane złamania, alergie skórne itp. Urazy i choroby, które powodują ciężkie i stałe dolegliwości i/lub śmierć, należą do nich np. oparzenia III i II stopnia na dużej powierzchni ciała, amputacje, skomplikowane złamania, choroby nowotworowe, toksyczne uszkodzenia narządów wew. i układu nerwowego w wyniku narażenia na czynniki chemiczne, zawodowe uszkodzenia słuchu, astma, zaćma itp. Tabela 2. Szacowanie prawdopodobieństwa następstw Prawdopodobieństwo Charakterystyka Mało prawdopodobne Prawdopodobne Wysoce prawdopodobne Następstwa zagrożeń, które nie powinny wystąpić podczas całego okresu aktywności zawodowej pracownika Następstwa zagrożeń, które mogą wystąpić nie więcej niż kilkakrotnie podczas okresu aktywności zawodowej pracownika Następstwa zagrożeń, które mogą wystąpić wielokrotnie podczas okresu aktywności zawodowej pracownika Po oszacowaniu parametrów, ryzyko wartościowane jest z matrycy ryzyka w skali trójstopniowej lub w skali pięciostopniowej. Tabela 3. Wartościowanie ryzyka w skali trójstopniowej (PN-N-18002) Prawdopodobieństwo Mało prawdopodobne Prawdopodobne Wysoce prawdopodobne Ciężkość następstw Mała Średnia Duża małe małe średnie małe średnie duże średnie duże duże

12 Tabela 4 Wartościowanie ryzyka w skali pięciostopniowej (PN-N-18002) Prawdopodobieństwo Mało prawdopodobne Prawdopodobne Wysoce prawdopodobne Ciężkość następstw Mała Średnia Duża Bardzo małe małe średnie małe średnie duże Średnie duże bardzo duże Z wyznaczeniem dopuszczalności ściśle związane są niezbędne działania mające na celu zmniejszenie ryzyka zawodowego. Ich charakterystykę przedstawiają tabele 5 i 6. Tabela 5. Oszacowanie ryzyka zawodowego w skali trójstopniowej wg PN-N Oszacowanie ryzyka zawodowego Duże Średnie Małe Dopuszczalność ryzyka zawodowego niedopuszczalne dopuszczalne Niezbędne działania Jeżeli ryzyko zawodowe jest związane z pracą już wykonywaną, działania w celu jego zmniejszenia należy podjąć natychmiast (np. przez zastosowanie środków ochronnych). Planowana praca nie może być rozpoczęta do czasu zmniejszenia ryzyka zawodowego do poziomu dopuszczalnego. Zaleca się zaplanowanie i podjęcie działań, których celem jest zmniejszenie ryzyka zawodowego. Konieczne jest zapewnienie, że ryzyko zawodowe pozostaje co najwyżej na tym samym poziomie. Podobnie jak w przypadku tabeli przedstawiającej zasady wyznaczania dopuszczalności dla ryzyka oszacowanego w skali trójstopniowej, tabela 6 zawiera charakterystykę niezbędnych działań zmniejszających kategorię ryzyka. Tabela 6. Oszacowanie ryzyka zawodowego w skali pięciostopniowej wg PN-N Oszacowanie ryzyka zawodowego Bardzo duże Dopuszczalność ryzyka zawodowego niedopuszczalne Niezbędne działania Praca nie może być rozpoczęta ani kontynuowana do czasu zmniejszenia ryzyka zawodowego do poziomu dopuszczalnego. 12

13 Duże Średnie Małe Bardzo małe dopuszczalne Jeżeli ryzyko zawodowe jest związane z pracą już wykonywaną, działania w celu jego zmniejszenia należy podjąć natychmiast (np. przez zastosowanie środków ochronnych). Planowana praca nie może być rozpoczęta do czasu zmniejszenia ryzyka zawodowego do poziomu dopuszczalnego. Zaleca się zaplanowanie i podjęcie działań, których celem jest zmniejszenie ryzyka zawodowego. Zaleca się rozważenie możliwości dalszego zmniejszania poziomu ryzyka zawodowego lub zapewnienie, że ryzyko zawodowe pozostaje najwyżej na tym samym poziomie. Nie jest konieczne prowadzenie żadnych działań. Na ogół stosuje się zasadę, że ryzyko zawodowe należy obniżyć do najniższego, uzasadnionego z punktu widzenia rachunku ekonomicznego poziomu. Przykład: Jednym z zagrożeń rolnika przy wchodzeniu po drabinie na poddasze pomieszczenia inwentarskiego jest upadek z wysokości. Skutkiem takiego zdarzenia może być ciężkie uszkodzenie ciała lub śmierć. Rolnik korzysta z drabiny codziennie. W gospodarstwie do tej pory nie było takiego zdarzenia. Szacowanie parametrów ryzyka: - ciężkość następstw: - duża szkodliwość ciężkie uszkodzenie ciała, śmierć - prawdopodobieństwo następstw: - mało prawdopodobne następstwa zagrożenia, które nie powinno wystąpić podczas całego okresu aktywności zawodowej rolnika. Wartościowanie ryzyka: Na przecięciu wartości (tablica 3 skala trójstopniowa) poziomo mało prawdopodobne i pionowo szkodliwość duża otrzymujemy wartość ryzyka ryzyko średnie, a więc dopuszczalne. Działania profilaktyczne (tabela nr 5): Dla ryzyka średniego o poziomie dopuszczalnym zaleca się zaplanowanie i podjęcie działań, których celem jest zmniejszenie ryzyka zawodowego. Tam, gdzie jest to możliwe, ryzyko zawodowe szacuje się na podstawie wartości wielkości charakteryzujących narażenie. Zasady oszacowania ryzyka zawodowego w skali pięciostopniowej na podstawie wartości wielkości charakteryzujących narażenie przedstawiono poniżej: 13

14 Wartość wielkości charakteryzujących narażenie (P) P > P max i P > P prog P > P max i P < P prog Oszacowanie ryzyka zawodowego bardzo duże duże 0,5 P max P P max średnie 0,1 P max P < 0,5 P max małe P < 0,1 P max bardzo małe UWAGA: P max wartość dopuszczalna wielkości charakteryzujących narażenie, ustalana na ogół na podstawie odpowiednich przepisów (może być to odpowiednia wartość NDS najwyższego dopuszczalnego stężenia lub NDN najwyższego dopuszczalnego narażenia). P prog wartość progowa (pułapowa) wielkości charakteryzujących narażenie, ustalana na ogół na podstawie odpowiednich przepisów (może być to odpowiednia wartość najwyższego dopuszczalnego stężenia chwilowego lub pułapowego, albo wartość maksymalna lub szczytowa dopuszczalnego narażenia na czynniki fizyczne). Podane powyżej ogólne zasady oszacowania ryzyka zawodowego nie uwzględniają zmniejszania narażenia przez zastosowanie środków ochrony indywidualnej. W przypadku zastosowania i prawidłowego doboru tych środków oszacowanie ryzyka może ulec zmianie (np. z dużego na średnie). Zasadę tę można zastosować po wyczerpaniu możliwości ograniczenia ryzyka zawodowego za pomocą innych środków ochronnych. PRZYKŁAD OCENY RYZYKA ZAWODOWEGO DLA OSÓB WYKONUJĄCYCH PRACE W GOSPODARSTWIE ROLNYM WG NORMY PN- N Charakterystyka stanowiska Ocena ryzyka zawodowego dokonywana jest w stosunku do osób, które pracują na roli i obsługują maszyny rolnicze do sadzenia, uprawiania, zbierania i przechowywania roślin uprawnych, zajmują się hodowlą zwierząt (np. koni, krów, owiec, trzody chlewnej itp.) w gospodarstwach indywidualnych. Wykonują one szeroki zakres prac w celu utrzymania zdrowia zwierząt oraz ich przydatności do celu, dla którego są hodowane np. w celu uboju. Poza pracą przy zwierzętach, zajmują się również pomieszczeniami, w których się one znajdują, a także wykonują inne, związane z tym prace. Rolnicy mogą ulec zatruciu podczas pracy ze środkami ochrony roślin i innymi preparatami chemicznymi stosowanymi w rolnictwie. Praca w gospodarstwie rolnym wymaga przenoszenia ciężkich ładunków o dużej objętości, często wykonywana jest w wymuszonej pozycji ciała i wymaga wykonywania powtarzalnych czynności. Identyfikacja i charakterystyka zagrożeń Zagrożenie Źródło zagrożenia Możliwe skutki zagrożenia Środki ochrony przed zagrożeniami Zagrożenia fizyczne i psychofizyczne 14

15 Uderzenie przez przedmioty, przygniecenie Uderzenie przez spadające przedmioty Przewracający się traktor, kombajn lub inne maszyny rolnicze na pochyłym terenie, poruszające się maszyny, agregatowanie maszyn, wyposażenie warsztatu Naprawy, regulacje, agregatowanie maszyn, transport płodów, otwieranie burt i klap, części maszyn, narzędzia Śmierć, urazy głowy, klatki piersiowej i miednicy, zmiażdżenia, Stłuczenia, złamania, zmiażdżenia, amputacje Nie wykonywać pracy ciągnikiem bez kabiny lub ramy ochronnej, z napędem na jedną oś, na zboczach o pochyleniu większym niż 11 0 (12 0 dla ciągników z napędem na 4 koła), przestrzeganie instrukcji Przestrzeganie instrukcji, środki ochrony indywidualnej (obuwie ochronne) zachowanie porządku, Upadek na niższy poziom Poślizgnięcie, potknięcie się i upadek na tym samym poziomie Pochwycenie przez obracające się elementy maszyn Wchodzenie na traktor, kombajn lub inne maszyny rolnicze w celu obsługi i skontrolowania tych urządzeń, przewożenie ludzi na przyczepach załadowanych słomą, sianem, brak zabezpieczenia drabiny, Śliskie nierówne i mokre powierzchnie, progi w wejściach do budynków inwentarskich Narzędzia warsztatowe, napędy maszyn i narzędzi rolniczych Śmierć, złamanie kości, wstrząśnienie mózgu Stłuczenia, złamanie kończy, urazy głowy Zmiażdżenie, ciężkie uszkodzenie ciała, śmierć Zachowanie ostrożności Odpowiednie poręcze, obuwie, ustawienie i zabezpieczenie drabin Zachowanie uwagi i dostępu do miejsca wykonywanych czynności, uporządkowanie terenu, dbałość o stan posadzek, odpowiednie obuwie robocze, usunięcie progów Osłony, sprawne wyłączniki, przestrzeganie instrukcji, nie stosowanie luźnej odzieży, zachowanie strefy bezpiecznej po uruchomieniu maszyny (osoby postronne) 15

16 Kontakt z ostrymi i szorstkimi powierzchniami, krawędziami, ostrzami Wypadek komunikacyjny Drgania mechaniczne (Wibracja) Ostre elementy wyposażenia ciągnika i maszyn rolniczych, pilarka tarczowa, narzędzia rolnicze Poruszanie się po drogach publicznych Traktory, kombajny itp. maszyny rolnicze Urazy dłoni, skaleczenia, zakłucia, amputacje palców dłoni Złamania, kalectwo, śmierć Zaburzenia w funkcjonowaniu narządów wewnętrznych klatki piersiowej i jamy brzusznej oraz dolegliwości bólowe ze strony układu mięśniowoszkieletowego Zachowanie ostrożności, środki ochrony indywidualnej (rękawice) stosowanie osłon, nie pozostawianie ostrych narzędzi w przejściach i korytarzach Przestrzeganie prawa o ruchu drogowym, sprawny ciągnik Ergonomiczne siedziska, przerwy w pracy Hałas Traktory, kombajny i inne maszyny np. pilarka tarczowa Uszkodzenie słuchu Ochronniki słuchu Zapylenie Pył ziemi Podrażnienie dróg oddechowych, zaprószenie oczu Środki ochrony indywidualnej w postaci masek ochronnych i okularów, sprawna wentylacja Zetknięcie z gorącymi powierzchniami lub czynnikami Regulacja silnika Poparzenie ciała Wzmożona uwaga, przestrzeganie przepisów, środki ochrony indywidualnej (rękawice) Ugryzienia, kopnięcia, ubodzenia, zadrapania, ukąszenia, przygniecenia, podeptania Hodowlane, domowe lub dzikie zwierzęta Rany rąk, nóg Uwaga, szczepienia 16

17 Kontakt z energią elektryczną Elektronarzędzia w warsztacie i urządzenia zasilane prądem elektrycznym Porażenie prądem, śmierć Wzmożona uwaga, odpowiednia i sprawna instalacja elektryczna, przeglądy i pomiary elektryczne Pożar, wybuch Zwarcie w instalacji elektrycznej, palący się stóg, iskra od silników spalinowych, nagromadzenie się materiałów łatwopalnych, gaz Poparzenie termiczne na dużej powierzchni ciała, śmierć Przestrzeganie przepisów p.poż. Dbałość o sprzęt i instalacje elektryczną i gazową, ostrożność z substancjami łatwopalnymi, utrzymywanie sprawnego sprzętu p.poż. Zmienne warunki atmosferyczne Praca na wolnym powietrzu Przegrzanie, udar cieplny, przeziębienie, odmrożenia Odpowiednie ubranie, napoje Przeciążenie układu ruchu statyczne i dynamiczne Ręczne prace transportowe materiałów, praca w ciągłym ruchu, wymuszona pozycja ciała Choroby układu ruchu Przestrzeganie norm podnoszenia, prawidłowe podnoszenie, ergonomiczne siedzisko, przerwy w pracy Substancje i preparaty chemiczne - uczulające Substancje i preparaty chemiczne - toksyczne Oleje, smary, olej napędowy, nawozy benzyna, środki czyszczące, środki zapobiegające zamarzaniu Gazy, środki ochrony roślin, nawozy, spaliny Zagrożenia chemiczne Alergie skórne, alergie układu oddechowego, Zatrucie, uszkodzenie, obrzęk dróg oddechowych (saletrzak) tlenek węgla Przestrzeganie zasad bezpiecznego stosowania, zachowanie należytej ostrożności, środki ochrony indywidualnej (okulary i maski ochronne, rękawice) Przestrzeganie zasad bezpiecznego stosowania, środki ochrony indywidualnej (odzież ochronna, okulary, maski ochronne, rękawice) Substancje i preparaty chemiczne - szkodliwe Nawozy, środki ochrony roślin Podrażnienia skóry, oczu, górnych dróg oddechowych Przestrzeganie zasad bezpiecznego stosowania, środki ochrony indywidualnej (odzież ochronna, 17

18 okulary, maski ochronne, rękawice) Substancje i preparaty chemiczne drażniące Substancje i preparaty chemiczne - żrące Środki ochrony roślin, nawozy Wapno, środki do dezynfekcji, obsługa akumulatorów kwas siarkowy Podrażnienia skóry, oczu, nosa i górnych dróg oddechowych Poważne oparzenia skóry, poważne oparzenia i urazy oczu Przestrzeganie zasad bezpiecznego stosowania, środki ochrony indywidualnej ( okulary, maski ochronne, rękawice) Przestrzeganie zasad bezpiecznego stosowania, środki ochrony indywidualnej (odzież ochronna, okulary i maski ochronne, rękawice) Grupa ryzyka Laseczka zgorzeli gazowej gr. 2 * Zagrożenia biologiczne Droga zakażenia Gleba Bezpośrednio (po zranieniach) Zgorzel gazowa, posocznica Natychmiastowe opatrywanie ran, rękawice ochronne, obuwie ochronne Laseczka tężca Gleba Tężec, działanie toksyczne gr. 2 Bezpośrednio (po zranieniach) Szczepienia, natychmiastowe opatrywanie ran, środki ochrony indywidualnej, podawanie antytoksyny tężcowej po skaleczeniach Kleszczowe zapalenie mózgu gr. 3 Zadrzewiony teren Ukłucie kleszcza Zapalenie mózgu, gorączka Tępienie kleszczy, szybkie usuwanie kleszczy, repelenty Zarodniki grzyba (np. Kropidlak popielaty) Wilgotne, pleśniejące rośliny (siano, zboże, drewno) gr. 2 Powietrzno kropelkowa Powietrzno pyłowa Aspergiloza płuc, astma, alergiczny nieżyt nosa, wytwarza mykotoksyny Dezynfekcja, odgrzybianie 18

19 Bakterie termofilne gr. 2 Zagrzane siano, ziarno, kompost, pył organiczny Powietrzno - pyłowa Alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych, zwłóknienia płuc Przechowywanie zboża w niskich temperaturach i wilgotnościach, suszenie Wirus wścieklizny Zwierzęta Wścieklizna Szczepienie po ugryzieniu przez chore gr. 3 Ugryzienie, skaleczenie zwierzę, szczepienie zwierząt domowych Bąblowica Zwierzęta Bąblowica wątroby, rzadziej gr. 3 Pokarmowa, rzadko powietrzno - pyłowa płuc, mózgu lub innych organów Laseczka wąglika gr. 3 Zwierzęta, pył Bezpośrednia, Wąglik postać, płucna, skórna, jelitowa powietrzno pyłowa, pokarmowa Gronkowiec złocisty gr. 2 Zwierzęta, pył Zakażenie ropne, stany zapalne dróg oddechowych i innych narządów, zatrucia pokarmowe, posocznica, alergia skórna Przestrzeganie zasad higieny Redukcja zapylenia, środki ochrony indywidualnej, dezynfekcja Przestrzeganie zasad higieny, środki ochrony indywidualnej (rękawice, maski ochronne) *Podział i klasyfikacja szkodliwych czynników biologicznych [8]. Czynniki biologiczne podzielone są na 5 grup ze względu na stopień zagrożenia. Podstawą podziału są ich właściwości zakaźne wykazywane przez poszczególne czynniki: - zdolność do wywoływania choroby u człowieka oraz ciężkość jej przebiegu, - możliwość rozprzestrzenia się choroby w populacji, - możliwość zastosowania skutecznej profilaktyki i leczenia Grupa zagrożenia 1 Czynniki biologiczne zaliczone do tej grupy generalnie nie wywołują chorób u ludzi. Do tej grupy zagrożenia zalicza się: osłabione szczepy bakterii stosowane w produkcji szczepionek oraz osłabione szczepionki żywe; 19

20 szczepy bakterii przeznaczone do celów laboratoryjnych (np. Escherichia coli K12) oraz szczepy wykorzystywane w celach produkcyjnych (np. do produkcji enzymów stosowanych w środkach piorącyc h); drożdże stosowane w celach produkcyjnych (np. Saccharomyces cerevisiae do produkcji wyrobów piekarniczych); grzyby pleśniowe: niektóre gatunki z rodzaju Aspergillus lub Penicillium. Przestrzeganie ogólnych zasad higieny zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa w zakresie bhp pozwala w dostatecznym stopniu zabezpieczyć człowieka przed oddziaływaniem tych czynników na jego zdrowie. Grupa zagrożenia 2 Do tej grupy zagrożenia zalicza się czynniki biologiczne, które mogą wywoływać choroby u ludzi, mogą stanowić zagrożenie dla pracowników zawodowo narażonych na ich działanie, ale rozprzestrzenianie ich w populacji ludzkiej jest mało prawdopodobne. Należą tu m.in.: Bakterie: gronkowiec złocisty - wywołujący zakażenia układowe i skóry, paciorkowiec ropotwórczy - wywołujący zakażenia układowe i skóry, laseczka tężca - wywołująca tężec; Grzyby: kropidlak popielaty - wywołujący grzybice narządowe, bielnik biały - wywołujący grzybice skóry i błon śluzowych; Wirusy: wirus choroby Heinego-Medina, wirus zapalenia wątroby typu A. W odniesieniu do czynników biologicznych zaliczonych do tej kategorii zagrożenia, zazwyczaj istnieją skuteczne metody profilaktyki (szczepienia ochronne) i leczenia. Grupa zagrożenia 3 Czynniki biologiczne zaliczone do tej grupy mogą wywoływać u człowieka ciężkie choroby, są niebezpieczne dla pracowników, a ich rozprzestrzenianie się w populacji ludzkiej jest prawdopodobne. Zalicza się tu m.in.: Bakterie: prątek gruźlicy, chlamydia ornitozy; Grzyby: drożdżowiec skórny; Wirusy: wirus żółtej gorączki (febry). W odniesieniu do czynników biologicznych zaliczonych do tej kategorii zagrożenia zazwyczaj istnieją skuteczne metody profilaktyki (szczepienia ochronne) i leczenia. Grupa zagrożenia 4 Ta grupa zagrożenia obejmuje czynniki biologiczne, których oddziaływanie na pracowników narażonych na nie jest ograniczone, gdyż do zakażenia nie dochodzi zazwyczaj drogą powietrzną. Są to: Bakterie: pałeczka czerwonki, pałeczka duru brzusznego; Wirusy: wirus HIV, wirus wścieklizny, wirus zapa lenia wątroby typu B; Pasożyty: tasiemiec bąblowcowy. Grupa zagrożenia 5 Czynniki biologiczne przypisane do tej kategorii zagrożenia cechują się zdolnością do wywoływania u ludzi ciężkich chorób, są bardzo niebezpieczne dla osób zawodowo na nie narażonych a rozprzestrzenianie się tych czynników w populacji ludzkiej jest bardzo prawdopodobne. Należą to przede wszystkim: 20

21 Wirusy: wirus Ebola, wirus Lassa, wirus ospy prawdziwej. Zazwyczaj nie istnieją skuteczne metody profilaktyki i leczenia w odniesieniu do tych czynników, co stanowi dodatkowe niebezpieczeństwo związane z ich występowaniem. Uwaga! Dla każdego gospodarstwa należy dokonać oceny ryzyka, indywidualnie biorąc pod uwagę jego specyfikę i występujące zagrożenia. Ocena powinna być przeprowadzona na każdym stanowisku pracy. Oszacowanie ryzyka Szacowanie szkód i prawdopodobieństwo szkód oraz wartościowanie ryzyka wykonano metodą wg PN-N18002 w skali trójstopniowej. Ciężkość następstw: mała, średnia, duża. Prawdopodobieństwo: mało prawdopodobne, prawdopodobne, wysoce prawdopodobne. Ryzyko zawodowe: małe, średnie, duże. PRZYKŁAD KARTY INFORMACJI O RYZYKU ZAWODOWYM Zagrożenia fizyczne i psychofizyczne Zagrożenie Uderzenie przez przedmioty, przygniecenie Uderzenie przez spadające przedmioty Ciężkość następstw Prawdopodobieństwo Ryzyko Duża Mało prawdopodobne Średnie Duża Mało prawdopodobne Średnie Upadek na niższy poziom Średnia Prawdopodobne Średnie Poślizgnięcie się i upadek na tym samym poziomie Pochwycenie przez obracające się elementy maszyn Kontakt z ostrymi i szorstkimi powierzchniami, krawędziami, ostrzami Średnia Prawdopodobne Średnie Duża Mało prawdopodobne Średnie Mała Bardo prawdopodobne Średnie Wypadek komunikacyjny Duża Mało prawdopodobne Średnie Drgania mechaniczne (Wibracja) Duża Mało prawdopodobne Średnie Hałas Duża Mało prawdopodobne Średnie Zapylenie Średnia Mało prawdopodobne Małe Zetknięcie z gorącymi powierzchniami lub czynnikami Mała Mało prawdopodobne Małe 21

22 Ugryzienia, kopnięcia, ubodzenia, zadrapania, ukąszenia, przygniecenia, podeptania Mała Prawdopodobne Małe Kontakt z energią elektryczną Duża Mało prawdopodobne Średnie Pożar, wybuch Duża Mało prawdopodobne Średnie Zmienne warunki atmosferyczne Średnia Prawdopodobne Średnie Przeciążenie układu ruchu statyczne i dynamiczne Zagrożenia chemiczne Substancje i preparaty chemiczne - uczulające Substancje i preparaty chemiczne - toksyczne Substancje i preparaty chemiczne - szkodliwe Substancje i preparaty chemiczne drażniące Substancje i preparaty chemiczne - żrące Średnia Prawdopodobne Średnie Mała Prawdopodobne Małe Duża Mało prawdopodobne Średnie Średnia Mało prawdopodobne Małe Mała Prawdopodobne Małe Średnia Mało prawdopodobne Małe Zagrożenia biologiczne Laseczka zgorzeli gazowej Duża Mało prawdopodobne Średnie Laseczka tężca Duża Mało prawdopodobne Średnie Kleszczowe zapalenie mózgu Średnia Mało prawdopodobne Małe Zarodniki grzyba (np. Kropidlak popielaty) Średnia Mało prawdopodobne Małe Bakterie termofilne Średnia Prawdopodobne Średnie Wirus wścieklizny Duża Mało prawdopodobne Średnie Bąblowica Duża Mało prawdopodobne Średnie Laseczka wąglika Duża Mało prawdopodobne Średnie Gronkowiec złocisty Średnia Mało prawdopodobne Małe 22

23 LITERATURA 1. Dostosowanie gospodarstwa rolnego do minimalnych wymogów wzajemnej zgodności praca zbiorowa Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w Radomiu, Radom Ocena ryzyka dla wszystkich stanowisk pracy, Atest Ochrona pracy, 2/2004, Sigma - NOT. 3. D. Koradecka Bezpieczeństwo pracy i ergonomia, Tom II, Centralny Instytut Ochrony Pracy, Warszawa Adam Słomka Ryzyko zawodowe, Ośrodek Szkolenia Państwowej Inspekcji Pracy im. Jana Rosnera, Wrocław I. Romanowska Słomka, A. Słomka, Zarządzanie ryzykiem zawodowym, Tarbonus, Wydanie III, Tarnobrzeg Atest Ochrona Pracy Ocena ryzyka zawodowego 12/ Karty oceny ryzyka zawodowego Iwona Romanowska Słomka, Adam Słomka ATEST Kraków Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki (Dz. U. z 2005 r. Nr 81, poz. 716 z późniejszymi zmianami). 23