Ochrona pracowników przed szkodliwymi czynnikami biologicznymi w środowisku pracy - obowiązujące akty prawne

Transkrypt

1 Ochrona pracowników przed szkodliwymi czynnikami biologicznymi w środowisku pracy - obowiązujące akty prawne Niektóre czynniki biologiczne w środowisku pracy stanowią poważne zagrożenie dla zdrowia pracowników. W trosce o warunki pracy i w celu określenia rodzaju szkodliwych czynników, Minister Zdrowia, dnia 22 kwietnia 2005 r wydał rozporządzenie w sprawie: Szkodliwości czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy, oraz ochrony zdrowia pracowników narażonych zawodowo na te czynniki. W artykule przedstawiono aktualny stan prawny obowiązujący w tej dziedzinie w Polsce. W piśmiennictwie krajowym i zagranicznym spotykamy liczne artykuły i opracowania monograficzne, które wskazują, że szkodliwe czynniki biologiczne w środowisku pracy stanowią poważne zagrożenie dla zdrowia pracowników. Dowodem na dostrzeżenie ogromnego wpływu, jaki wywierają biologiczne szkodliwości zawodowe na kształtowanie warunków zdrowotnych na stanowiskach pracy, było wydanie rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki, które wdraża dyrektywę 2000/54/WE. Zawiera ono wszystkie zasadnicze zalecenia dyrektywy. Obejmuje 17 paragrafów oraz pięć załączników: 1) "Klasyfikację i wykaz szkodliwych czynników biologicznych w środowisku pracy"; 2) "Wykaz prac narażających pracowników na działanie czynników biologicznych" 3) Wzór znaku ostrzegawczego symbolizującego biologiczne czynniki szkodliwe" 4) "Środki hermetyczności i stopnie hermetyczności dla laboratoriów, zwierzętarni, pomieszczeń izolacyjnych dla ludzi i zwierząt"; 5) Środki hermetyczności i stopnie hermetyczności w procesach przemysłowych. Definiuje ono szkodliwe czynniki biologiczne jako drobnoustroje komórkowe, pasożyty wewnętrzne, jednostki bezkomórkowe zdolne do replikacji lub przenoszenia materiału genetycznego, w tym zmodyfikowane genetycznie hodowle komórkowe, które mogą być przyczyną zakażenia, alergii lub zatrucia. Narażone grupy zawodowe. Narażenie na szkodliwe czynniki biologiczne występuje w wielu środowiskach pracy i dotyczy ono wielu grup zawodowych. Jest ono największe wśród pracowników ochrony zdrowia i laboratoriów oraz u pracowników rolnictwa, leśnictwa, przemysłu rolno- spożywczego, gospodarki odpadami i oczyszczalni ścieków. Obowiązki pracodawcy w celu ochrony pracowników. W celu ochrony pracowników przed zagrożeniami spowodowanymi przez szkodliwy czynnik biologiczny pracodawca jest obowiązany do stosowania, na warunkach określonych w rozporządzeniu, wszelkich dostępnych środków eliminujących narażenie lub ograniczających jego stopień. Jeżeli pracownik jest zatrudniony w warunkach narażenia na działanie szkodliwego czynnika biologicznego zakwalifikowanego do grupy 1 zagrożenia, pracodawca stosuje środki zapobiegawcze określone w przepisach z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy. Jeżeli w środowisku pracy występują mikroorganizmy genetycznie zmodyfikowane, co do których istnieje podejrzenie, że mogą wykazywać właściwości chorobotwórcze, pracodawca, w zakresie swoich możliwości, zapewnia warunki określone w przepisach ustawy o organizmach genetycznie zmodyfikowanych. Jeżeli w środowisku pracy występują mikroorganizmy o nieustalonej przynależności gatunkowej, co do których istnieje podejrzenie, że mogą wykazywać właściwości chorobotwórcze, pracodawca, w zakresie swoich możliwości, zapewnia środki zapobiegawcze, przewidziane dla szkodliwego czynnika biologicznego zakwalifikowanego do najwyższej grupy zagrożenia. Sposób klasyfikacji ze względu na stopień zagrożenia. Ze względu na stopień zagrożenia czynniki biologiczne zostały podzielone na cztery grupy. Za podstawę podziału przyjęto ich właściwości zakaźne i inwazyjne. Podstawowymi kryteriami, jakimi kierowano się przypisując czynnik biologiczny do danej grupy to: - zdolność do wywołania choroby u człowieka oraz ciężkość jej przebiegu, - możliwość rozprzestrzeniania się choroby w populacji, - możliwość stosowania skutecznej profilaktyki i leczenia. W pierwszej grupie znalazły się czynniki biologiczne, które zazwyczaj nie wywołują chorób u ludzi, np. osłabione szczepy bakterii do produkcji szczepionek, szczepy bakterii przeznaczone do celów laboratoryjnych, np. Escherichia coli K12 oraz szczepy wykorzystywane w celach produkcyjnych do produkcji enzymów stosowanych w środkach piorących, drożdże stosowane w celach produkcyjnych. Do tej grupy włączono również mikroorganizmy o działaniu uczulającym np. grzyby pleśniowe (Aspergillus, Penicillium). Druga grupa zagrożenia obejmuje czynniki, które mogą wywoływać choroby u ludzi, mogą być niebezpieczne dla pracowników, ale ich rozprzestrzenianie w populacji ludzkiej jest mało prawdopodobne. Zazwyczaj istnieją w

2 stosunku do nich skuteczne metody profilaktyki lub leczenia. Do tej grupy należą bakterie z gatunku: - Staphylococcus aureus (gronkowiec złocisty) przenoszony powietrznie, bezpośrednio, pokarmowo, wywołuje zakażenia ropne, stany zapalne dróg oddechowych i innych narządów, alergie; - Streptococcus pyogenes (paciorkowiec ropny) przenoszony drogą powietrzną i bezpośrednią, wywołuje różne zakażenia W tej grupie znalazły się również grzyby np. Aspergillus fumigatus(kropidlak popielaty), Candidia albicans (bielnik biały) wywołujące grzybice narządowe, błon śluzowych i skóry oraz wirusy, np. Polio (choroba Heinego-Medina) czy HAV wirus wywołujący tzw. żółtaczkę pokarmową. Trzecia grupa zagrożenia to czynniki, które mogą wywoływać u ludzi ciężkie choroby, sa niebezpieczne dla pracowników, a rozprzestrzenianie ich w populacji ludzkiej jest bardzo prawdopodobne. Zazwyczaj istnieją w stosunku do nich skuteczne metody profilaktyki lub leczenia. : - bakterie, np. Mycobacterium tuberculosis (prątek gruźlicy ludzkiej) wywołujący gruźlicę, chlamydia psittaci wywołująca chorobę ptasią, Borrelia wywołująca borreliozę, - grzyby, np. Coccidioides immitis wywołujący chorobę górnych dróg oddechowych poprzez wdychanie pyłu z zarodnikami, Blastomyces dermatitidis wywołujący grzybice skóry, - wirusy, np. wirus kleszczowego zapalenia mózgu. Czwarta grupa zagrożenia obejmuje czynniki, które wywołują u ludzi ciężkie choroby, są niebezpieczne dla pracowników, a rozprzestrzenianie czynników w populacji ludzkiej jest bardzo prawdopodobne. Zazwyczaj nie istnieją w stosunku do nich skuteczne metody profilaktyki i leczenia. Do tej grupy zagrożenia należą wyłącznie wirusy: np. wirus Ebola wywołujący gorączkę Ebola, wirus Lassa wywołujący gorączkę krwotoczną. Do czego jest pracodawca zobowiązany przed wyborem środka zapobiegawczego? Przed wyborem środka zapobiegawczego pracodawca dokonuje oceny ryzyka zawodowego, na jakie jest lub może być narażony pracownik, uwzględniając w szczególności: 1. klasyfikację i wykaz szkodliwych czynników biologicznych, 2. rodzaj, stopień oraz czas trwania narażenia na działanie szkodliwego czynnika biologicznego, 3. informację na temat: a) potencjalnego działania alergizującego lub toksycznego szkodliwego czynnika biologicznego, b) choroby, która może wystąpić w następstwie wykonywanej pracy, c) stwierdzonej choroby, która ma bezpośredni związek z wykonywaną pracą, 4. wskazówki organów właściwej Państwowej Inspekcji Sanitarnej, Państwowej Inspekcji Pracy oraz jednostek służby medycyny pracy. W zakładach opieki zdrowotnej i zakładach leczniczych dla zwierząt pracodawca uwzględnia ponadto: 1. informację na temat potencjalnego występowania szkodliwego czynnika biologicznego u pacjenta lub zwierzęcia oraz w materiale i próbkach od nich pobranych, 2. zagrożenie ze strony szkodliwego czynnika biologicznego, o którym wiadomo, że jest obecny lub którego obecność jest podejrzewana u pacjenta lub u zwierzęcia oraz w materiałach i próbkach od nich pobranych, 3. ryzyko wynikające z rodzaju pracy. Taka ocena ryzyka jak opisana powyżej powinna być aktualizowana w szczególności w odniesieniu do zmian mających znaczenie dla zdrowia pracowników w miejscu pracy. Pomimo stosowania środków zapobiegawczych, pracodawca nadal musi wypełniać szereg innych obowiązków. I tak samo rozporządzenie stanowi, iż stosowanie środków zapobiegawczych nie zwalnia pracodawcy od obowiązku: 1. unikania stosowania szkodliwego czynnika biologicznego, jeżeli rodzaj prowadzonej działalności na to pozwala, poprzez jego zastąpienie innym czynnikiem biologicznym, który zgodnie z warunkami używania nie jest niebezpieczny lub jest mniej niebezpieczny dla zdrowia pracownika, 2. prowadzenia rejestru prac narażających pracowników na działanie szkodliwego czynnika biologicznego zakwalifikowanego do grupy 3 lub 4 zagrożenia, w formie elektronicznej lub księgi rejestrowej, uwzględniającego w szczególności informacje dotyczące: a)liczby pracowników wykonujących te prace, b) wykazu czynności, podczas których pracownik jest lub może był narażony na działanie szkodliwych czynników biologicznych, c) imienia, nazwiska, stanowiska oraz telefonu kontaktowego pracodawcy lub osoby przez niego upoważnionej do nadzoru w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. 4. ograniczania liczby pracowników narażonych lub potencjalnie narażonych na działanie szkodliwego czynnika

3 biologicznego; 5. projektowania procesu pracy w sposób pozwalający na uniknięcie lub zminimalizowanie uwalniania się szkodliwego czynnika biologicznego w miejscu pracy; 6. zapewniania pracownikom środków ochrony zbiorowej lub w przypadku gdy w inny sposób nie można uniknąć narażenia, środków ochrony indywidualnej, odpowiednich do rodzaju i poziomu narażenia; 7. zapewniania pracownikom środków hermetyczności w celu zapobiegania i redukcji przypadkowego przeniesienia lub uwolnienia szkodliwego czynnika biologicznego; 8. stosowania znaku ostrzegającego przed zagrożeniem biologicznym, który jest określony w załączniku nr 3 do rozporządzenia, oraz innych znaków ostrzegawczych; 9. sporządzenia planu postępowania na wypadek awarii z udziałem szkodliwego czynnika biologicznego zakwalifikowanego do grupy 3 lub 4 zagrożenia; 10. przeprowadzania badań na obecność szkodliwego czynnika biologicznego, tam gdzie jest to konieczne i technicznie wykonalne, z wyłączeniem pierwotnie zamkniętej przestrzeni; 11. zapewniania warunków bezpiecznego zbierania, przechowywania oraz usuwania odpadów przez pracowników, z zastosowaniem bezpiecznych i oznakowanych pojemników; 12. stosowania procedur bezpiecznego postępowania ze szkodliwymi czynnikami biologicznymi; 13. zapewniania pracownikom systematycznego szkolenia; 14. poinformowania pracownika o badaniach lekarskich, z których pracownik może skorzystać po ustaniu narażenia; 15. prowadzenia rejestru pracowników narażonych na działanie szkodliwych czynników biologicznych zakwalifikowanych do grupy 3 lub 4 zagrożenia, w formie elektronicznej lub księgi rejestrowej; rejestr musi być przechowywany przez pracodawcę przez okres nie krótszy niż 10 lat od dnia ustania narażenia, natomiast w przypadku narażenia na szkodliwy czynnik biologiczny, który może być przyczyną choroby przewlekłej lub utajonej, która, w świetle obecnej wiedzy, jest niemożliwa do zdiagnozowania do czasu rozwinięcia się choroby, o wyjątkowo długim okresie wylęgania, o nawracającym charakterze w długim okresie pomimo leczenia, mogącej powodować poważne, długookresowe powikłania - rejestr musi być przechowywany przez okres 40 lat od dnia ostatniego odnotowanego przypadku narażenia; 16. informowania na wniosek pracownika lub jego przedstawiciela o: a) liczbie pracowników narażonych, b) osobie odpowiedzialnej za bezpieczeństwo i higienę pracy oraz ochronę zdrowia pracowników. Pracodawca jest zobowiązany do poinformowania właściwego Państwowego Inspektora Sanitarnego o użyciu szkodliwego czynnika biologicznego w celach naukowo-badawczych lub przemysłowych: 1. co najmniej 30 dni przed dniem użycia po raz pierwszy szkodliwego czynnika biologicznego zakwalifikowanego do grupy 2-4 zagrożenia; 2. w każdym przypadku, gdy zachodzą istotne zmiany mające znaczenie dla bezpieczeństwa i zdrowia pracownika w miejscu pracy; 3. w ciągu 30 dni po zakończeniu działalności przez przedsiębiorstwo lub zakład; 4. niezwłocznie, w przypadku każdej awarii lub wypadku, które mogły spowodować uwolnienie się szkodliwego czynnika biologicznego zakwalifikowanego do grupy 2-4 zagrożenia. Powyższa informacja powinna uwzględniać w szczególności: 1. nazwę i adres przedsiębiorstwa lub zakładu oraz rodzaj prowadzonej działalności; 2. komórkę organizacyjną lub stanowisko pracy, w którym występuje narażenie objęte zgłoszeniem; 3. imię, nazwisko, stanowisko służbowe oraz numer telefonu kontaktowego osoby odpowiedzialnej u pracodawcy za bezpieczeństwo i higienę pracy oraz ochronę zdrowia pracowników; 4. wynik przeprowadzonej oceny ryzyka zawodowego z podaniem nazwy szkodliwego czynnika biologicznego i grupy zagrożenia, rodzaju wykonywanej pracy i czasu narażenia; 5. przewidywane środki zapobiegawcze; 6. liczbę narażonych pracowników. Szkolenia powinny obejmować zagadnienia dotyczące: 1) potencjalnego zagrożenia dla zdrowia i życia pracowników spowodowanego działaniem szkodliwego czynnika biologicznego; 2) środków, które należy podjąć w celu zapobiegania zagrożeniom spowodowanym działaniem szkodliwego czynnika biologicznego; 3) wymagań higieniczno-sanitarnych; 4) wyposażenia i stosowania środków ochrony zbiorowej i indywidualnej;

4 5) działań, które pracownicy podejmują w razie występowania awarii lub wypadków, lub dla ich zapobiegania. Normy Ponieważ większość czynników biologicznych rozprzestrzenia się w zakładach pracy drogą aerogenną, największe znaczenie dla oceny narażenia na nie ma mikrobiologiczne badanie powietrza. W związku z tym pierwszymi normami Unii Europejskiej w zakresie badania czynników biologicznych adaptowanymi przez polskie ustawodawstwo były normy dotyczące badania czystości powietrza na stanowiskach pracy. Pierwszym takim aktem prawnym jest uznana w 2002 r. za normę polską PN-EN przez Polski Komitet Normalizacyjny norma europejska Powietrze na stanowiskach pracy. Drugim aktem prawnym jest norma europejska Powietrze na stanowiskach pracy. Oznaczanie zawieszonych w powietrzu endotoksyn uznana za normę polską PN-EN w 2004 r. W normie tej zawarto informacje na temat: metod poboru prób w celu stwierdzenia obecności w powietrzu endotoksyn bakteryjnych, transportu pobranych w środowisku prób do laboratorium, ich przechowywania i wyznaczania w nich poziomu endotoksyn wraz z podaniem wymagań dotyczących sprzętu laboratoryjnego i przeprowadzenia analiz. Inne akty prawne dotyczące biologicznych szkodliwości zawodowych. Biologiczne szkodliwości zawodowe wspomniane są również innych polskich aktach prawnych regulujących między innymi profilaktykę medyczną. Profilaktyka medyczna obejmuje najważniejsze działania prewencyjne, ograniczające wpływ danego czynnika biologicznego na narażoną na niego populację zawodową. Zalicza się tu badania profilaktyczne, których obowiązkowi zgodnie z rozporządzeniem Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy, podlegają pracownicy narażeni na wirus zapalenia wątroby typ B(HBV), wirus zapalenia wątroby typ C (HCV), ludzki wirus niedoboru odporności(hiv), pałeczki Brucella abortus bovis, promieniowce termofilne, grzyby pleśniowe o działaniu uczulającym, prątek gruźlicy, wirus kleszczowego zapalenia mózgu, Chlamydia psittaci, Toxsoplazma gondii. Załącznik nr1 do rozporządzenia określa zakres i częstotliwość tych badań. Szczepienia ochronne. Szczepienia ochronne to również bardzo ważny element profilaktyki szerzenia się chorób zakaźnych u osób pracujących, narażonych na działanie czynników biologicznych. Na podstawie Ustawy z dnia 6 września 2001 r. o chorobach zakaźnych i zakażeniach pracodawca jest obowiązany do poinformowania pracowników narażonym na działanie czynników biologicznych o rodzaju sczepienia ochronnego wskazanego na danym stanowisku pracy i po uzyskaniu zgody do zaszczepienia ich, na własny koszt. W załączniku do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 28 listopada 2005 roku w sprawie wykazu stanowisk pracy oraz szczepień ochronnych wskazanych do wykonania pracownikom podejmującym pracę lub zatrudnionym na tym stanowisku ustalono wykaz stanowiska pracy oraz szczepień ochronnych wskazanych do wykonania pracownikom zatrudnionych na tych stanowiskach. Wnioski 1. Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie szkodliwych czynników biologicznych jest znaczącym aktem prawnym zawierającym postanowienia dotyczące między innymi szczegółowych warunków ochrony zdrowia i życia pracowników przed szkodliwymi czynnikami biologicznymi oraz środków niezbędnych do zapewnienia tej ochrony. 2. W polskim prawodawstwie dotyczącym biologicznych szkodliwości zawodowych, oprócz już wspomnianego rozporządzenia, obowiązują również inne akty prawne regulujące między innym przeprowadzanie badań lekarskich, szczepień ochronnych oraz zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami narażonymi na te szkodliwości. 3. W omawianym rozporządzeniu oraz w innych aktach prawnych dotyczących biologicznych szkodliwości zawodowych nie podano wartości dopuszczalnych stężeń mikroorganizmów i endotoksyn w środowisku pracy, co utrudnia interpretację uzyskanych danych pomiarowych. Literatura: 1. Dyrektywa 2000/54/EC Parlamentu Europejskiego i Rady z 18 września 2000r. w sprawie ochrony pracowników przed zagrożeniem ze strony czynników biologicznych przy pracy(dz. U WE L262/21 z ). 2. Dutkiewicz J., Jabłoński L.: Biologiczne szkodliwości zawodowe. PZWL Warszawa Kodeks pracy z dnia 26 czerwca 1974 (Dz. U z 1998 r. Nr 21, poz. 94, z późn. zm.). 4. Norma PN-EN z 2002 r. Powietrze na stanowiskach pracy. 5. Norma PN-EN z 2004 r. Powietrze na stanowiskach pracy. Oznaczanie zawieszonych w powietrzu endotoksyn. 6. Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla

5 zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki (Dz. U z 2005r. Nr81, poz. 716.). 7. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy(dz. U r. Nr169, poz. 332). 8. Rozporządzenia Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz. U r. Nr69, poz. 1650). 9. Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 19 grudnia 2002 r. w sprawie wykazu obowiązkowych szczepień ochronnych oraz zasad przeprowadzania i dokumentacji szczepień (Dz. U r. Nr 237, poz. 2018, z późn. zm.). 10. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie szczegółowych zasad szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U r. Nr62, poz. 285). 11. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 4 kwietnia 2003 r. w sprawie wykazu prac, przy wykonywaniu których istnieje możliwość przeniesienia zakażenia na inne osoby(dz. U r. Nr67, poz. 633). 12. Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o chorobach zakaźnych i zakażeniach (Dz. U r. Nr 126, poz. 1384, z późn. zm.). Opracowanie: Arkadiusz Kusa