Ocena liczebności dzięcioła średniego Dendrocopos medius w ostoi ptaków Dąbrowy Krotoszyńskie

Transkrypt

1 Notatki Ornitologiczne 2006, 47: Ocena liczebności dzięcioła średniego Dendrocopos medius w ostoi ptaków Dąbrowy Krotoszyńskie Ziemowit Kosiński, Robert Hybsz Abstrakt: Celem pracy było oszacowanie liczebności dzięcioła średniego w lasach dębowych obrębu Jasne Pole koło Krotoszyna (51 41'N, 17 26'E) w południowej Wielkopolsce. Lasy te leżą na terenie ostoi ptaków o randze europejskiej o nazwie Dąbrowy Krotoszyńskie (PL093). Badania przeprowadzono przy zastosowaniu tzw. metodyki reprezentatywnej (ang. survey sampling), na dziewięciu losowo wybranych powierzchniach próbnych o łącznej powierzchni 1175 ha. W marcu i kwietniu 2005, na każdej powierzchni wykonano trzy liczenia z użyciem stymulacji głosowej. W badanych polach stwierdzono 65 terytoriów dzięcioła średniego, a całkowitą liczebność populacji oszacowano na 236 terytoriów. Uwzględniając dane z dwóch sąsiadujących powierzchni próbnych (Smoszew par i Stare Budy par) można sądzić, że na terenie ostoi ptaków Dąbrowy Krotoszyńskie występuje przynajmniej par dzięcioła średniego. Uzyskane dane wskazują, że jest to jedna z trzech najważniejszych ostoi gatunku w zachodniej Polsce. Stwierdzono, że liczebność gatunku w badanych polach była istotnie związana z powierzchnią lasów liściastych (r=0,86; P=0,003), w tym dąbrów starszych niż 80 lat (r=0,83; P=0,006). Osiągnięcie przez większość drzewostanów dębowych znacznego wieku sprawia, że w perspektywie kilkudziesięciu lat, w wyniku ich wyrębu, będzie następowało zmniejszanie się ich powierzchni, co wydaje się być głównym czynnikiem zagrażającym populacji dzięcioła średniego na terenie ostoi Dąbrowy Krotoszyńskie. Assessment of the Middle Spotted Woodpecker Dendrocopos medius numbers in the Dąbrowy Krotoszyńskie bird refuge. Abstract: The aim of the study was to assess the Middle Spotted Woodpecker numbers in the oak woods of the Jasne Pole forest district near Krotoszyn (51 41'N, 17 26'E), southern Wielkopolska. The woods are situated within an Important Bird Areas of EU, named Dąbrowy Krotoszyńskie (PL093). The research was conducted with the use of the survey sampling method on nine randomly selected sample plots covering jointly 1175 ha. In March and April 2005, three counts with vocal stimulation were performed on each plot. Within the study plots, 65 territories of the Middle Spotted Woodpecker were discovered, and its total population was estimated at 236 territories. Comparing the data from two neighbouring sample plots (Smoszew pairs, Stare Budy pairs), it can be presumed that at least Middle Spotted Woodpecker pairs occur within the refuge. This indicates that the Dąbrowy Krotoszyńskie oak forest is one of the three most important refuges of this species in western Poland. Its abundance in the study plots was found significantly related with the coverage of deciduous forest (r=0.86, P=0.003), including oak woods older than 80 years (r=0.83, P=0.006). Within a few dozen years most of the oak tree stands will have reached the felling age, which will result in diminution of the oak forest area and this seems the main factor threatening the Middle Spotted Woodpecker population within the Dąbrowy Krotoszyńskie refuge. 69

2 Oszacowanie i w dalszej kolejności śledzenie zmian wielkości populacji jest jednym z podstawowych zadań w ochronie gatunków zagrożonych (Gärdenfors 2001). Populacje dzięcioła średniego Dendrocopos medius wykazują spadek liczebności na znacznych obszarach Europy (np. Mikusiński & Angelstam 1997, Angelstam et al. 2004, BirdLife International 2004), choć w skali globalnej gatunek nie wydaje się być zagrożony i zaliczany jest, według kryteriów IUCN, do grupy gatunków najmniejszej troski (BirdLife International 2006). Wśród przyczyn zmniejszania się liczebności gatunku najważniejszymi wydają się być utrata siedlisk, którymi są przede wszystkim stare lasy dębowe oraz zwiększający się stopień ich izolacji (Michalek et al. 2001, Bühlmann et al. 2003, Pasinelli 2003). Dzięcioł średni, uznany za gatunek zagrożony w Europie, został ujęty w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej, co obliguje państwa Unii Europejskiej do wyznaczania i ochrony najważniejszych obszarów występowania gatunku w ramach sieci Natura 2000 (Sidło et al. 2004). Ścisły związek dzięcioła średniego ze starymi lasami dębowymi sprawia, że jest on uważany za gatunek wyspecjalizowany w sensie zajmowanego środowiska i może być użyteczny jako wskaźnik stanu lasów dębowych (Müller 1982, Bühlmann & Pasinelli 1996, Schmitz 1993, Pasinelli 2000, Pasinelli 2003). Silna specjalizacja dotyczy preferowania martwych drzew jako miejsc wykuwania dziupli (Wesołowski & Tomiałojć 1986, Kosiński & Winiecki 2004), żerowania na starych drzewach o grubej i spękanej korze (Günther & Hellmann 1997, Pasinelli & Hegelbach 1997, Kruszyk 2004), odżywiania się wyłącznie stawonogami żyjącymi na korze drzew (Jenni 1983, Török 1990) oraz znacznej wielkości obszaru niezbędnego do przeżycia i reprodukcji (Bachmann & Pasinelli 2000, Pasinelli et al. 2001). Cechy te sprawiły, że dzięcioł średni włączony został do grupy gatunków (ang. focal species; Lambeck 1997), których ochrona może sprzyjać ochronie różnorodności biologicznej krajobrazu leśnego (Angelstam et al. 2004). Wykazano również, że dzięcioł średni jest bardzo dobrym wskaźnikiem bogactwa gatunkowego i liczebności ptaków zamieszkujących lasy liściaste (Roberge & Angelstam 2006). Poznanie rozmieszczenia i liczebności w najważniejszych dla gatunku ostojach jest niezbędne w celu skutecznej ochrony populacji dzięcioła średniego i może być pomocne w ochronie innych organizmów. Lasy dębowe leżące na wschód od Krotoszyna, tak zwane Dąbrowy Krotoszyńskie, będące jednym z największych w środkowej Europie skupień drzewostanów dębowych (Brzeg 1995), uznawane są za jedno z liczniejszych miejsc występowania dzięcioła średniego zarówno w Wielkopolsce (Kosiński 2000), jak i w Polsce (Tomiałojć & Stawarczyk 2003). Jednak dopiero w latach dokonano pierwszych, wielkopowierzchniowych ocen liczebności (Kosiński & Winiecki 2005, Z. Kosiński, M. Kempa dane niepubl.). W ich wyniku liczebność dzięcioła średniego na terenie największego, zwartego kompleksu lasów dębowych leżącego na terenie obrębu Jasne Pole oszacowano na 300 par (Sidło et al. 2004). Mimo stosowania stymulacji głosowej, ocena liczebności dzięcioła średniego na dużych powierzchniach próbnych, rzędu kilkunastu lub kilkudziesięciu kilometrów kwadratowych, jest bardzo czasochłonna (Kosiński et al. 2004). W związku z tym do prowadzenia badań wielkopowierzchniowych konieczne staje się zastosowanie tzw. metodyki reprezentatywnej (ang. survey sampling), polegającej na oszacowaniu liczebności populacji w oparciu o losowo pobrane próby (Bibby et al. 2001, Chylarecki et al. 2003). Podejście takie, poza aspektem praktycznym (ograniczenie czasu i kosztów badań), ma też i ten atut, że pozwala obliczyć przedział ufności niosący informację o wielkości błędu oszacowania liczebności populacji na podstawie pobranej próby. Głównym celem badań podjętych w roku 2005 było określenie liczebności populacji dzięcioła średniego na terenie największego w Wielkopolsce kompleksu lasów dębowych 70

3 przy zastosowaniu metodyki reprezentatywnej. Ponadto przeanalizowano związek między liczebnością gatunku i wybranymi cechami środowiska leśnego. Teren badań Badania prowadzono w zwartym kompleksie leśnym z przewagą drzewostanów dębowych o powierzchni 4795 ha, leżących na terenie obrębu Jasne Pole (uroczysko Teresiny) w Nadleśnictwie Krotoszyn (rys. 1). Obszar ten, położony 15 km na północny wschód od Krotoszyna (51 41'N, 17 26'E), stanowi część tzw. Płyty Krotoszyńskiej tworzącej zachodnią część Wysoczyzny Kaliskiej na Nizinie Południowowielkopolskiej. Obszar Płyty Krotoszyńskiej charakteryzuje się obecnością nieprzepuszczalnego, utworzonego przez gliny zwałowe podłoża, na którym wykształciły się zasobne gleby glejowe sprzyjające występowaniu lasów dębowych, budowanych głównie przez dąb szypułkowy Quercus robur (Brzeg et al. 1989, Brzeg & Kasprowicz 2001). Lasy obrębu Jasne Pole leżą na wododziale Warty i Baryczy. Badany kompleks leśny położony jest na terenie ostoi ptaków o znaczeniu europejskim, noszącej nazwę Dąbrowy Krotoszyńskie (PL093; Sidło et al. 2004). Materiał i metody Obszar badań został podzielony na 29 pól, z których każde składało się z czterech (wyjątkowo pięciu) sąsiadujących z sobą oddziałów leśnych (rys. 1). Powierzchnia wyznaczonych pól Koźminiec 1 km Korytnica Stare Budy Granice lasów (1) Pola wyznaczone (2) Orpiszew Pola wylosowane (3) Rys. 1. Rozmieszczenie badanych pól na obszarze uroczyska Teresiny Fig. 1. Distribution of study plots within the Teresiny range. (1) forest border, (2) sections of the study area, (3) randomly selected sections 71

4 Tabela 1. Charakterystyka wylosowanych pól. LL lasy liściaste, LI lasy iglaste, TO tereny otwarte, TN obszary niezidentyfikowane Table 1. Characteristics of the randomly selected plots. LL deciduous forests, LI coniferous forests, TO open areas, TN unidentified areas. (1) number of a study plot, (2) number of forest sectors, (3) total area, (4) type of environment, (5) deciduous tree stands in age categories, (6) oak, (7) others, (8) total Numer pola (1) Numery oddziałów leśnych (2) Powierzchnia całkowita (ha) (3) Typ środowiska (4) Drzewostany liściaste w klasach wieku (5) dąb (6) inne (7) LL LI TO TN do >120 < , 10, 22, ,7 95,8 19,7 5,1 0,0 13,2 28,2 0,0 47,5 6,9 0,0 2 36, 37, 55, ,1 118,0 6,7 4,4 0,0 10,2 26,4 0,0 73,2 8,1 0, , 47, ,9 109,2 8,5 6,5 3,6 5,2 1,9 25,8 68,3 8,0 0,0 4 73, 74, 91, ,8 111,7 10,9 5,0 0,2 6,2 5,0 49,6 48,7 2,1 0,0 5 67, 68, 85, ,6 104,5 15,0 5,5 6,7 4,5 18,3 40,8 18,9 18,7 3,3 6 61, 62, 79, ,6 34,3 87,1 5,4 3,8 1,8 0,0 3,1 8,8 17,6 3, , 131, 138, ,7 125,2 0,0 4,5 0,0 0,8 0,0 87,2 36,2 1,0 0, , 127, 134, ,6 119,1 3,8 4,2 0,5 3,2 0,0 0,0 100,6 15,4 0, , 149, 152, ,4 139,7 1,2 9,5 0,0 6,9 45,4 7,3 79,1 1,0 0,0 Razem (8) 1175,4 957,5 152,9 50,2 14,8 52,0 125,4 213,8 481,2 78,9 6,3 72

5 mieściła się w zakresie od 109,8 do 150,4 ha. Przy wyznaczaniu granic pól pominięto oddziały leżące na skrajach kompleksu leśnego, zwykle znacznie mniejsze i o nieregularnym kształcie. Spośród wyznaczonych pól wylosowano dziewięć (rys. 1, tab. 1), na których dokonano oceny liczebności gatunku. Całkowita powierzchnia wylosowanych pól stanowiła 25% powierzchni kompleksu leśnego. W każdym z wylosowanych pól, w okresie od 19 marca do 15 kwietnia, przeprowadzono trzy liczenia z użyciem stymulacji głosowej. W odstępach m odtwarzano głos zaniepokojenia oraz głos godowy dzięcioła średniego (Kosiński et al. 2004). Stwierdzenia ptaków nanoszono na powiększoną mapę przeglądową drzewostanów zgodnie ze standardami kombinowanej odmiany metody kartograficznej (Tomiałojć 1980). Szczególną uwagę zwracano na liczbę osobników reagujących na stymulację głosową (osobnik pojedynczy lub para), charakter reakcji (głos zaniepokojenia lub głos godowy), miejsce reakcji i kierunek przylotu oraz stwierdzenia równoczesne. Zastosowana metoda charakteryzuje się wysoką skutecznością, umożliwiającą wykrycie wszystkich terytoriów oraz oszczędza czas niezbędny do prowadzenia badań na dużym obszarze (Kosiński & Winiecki 2003, Kosiński et al. 2004). W celu ograniczenia wielokrotnego liczenia tych samych osobników oraz precyzyjnej lokalizacji ptaków poruszano się zasadniczo wyłącznie liniami oddziałowymi, drogami leśnymi lub wzdłuż granic wydzieleń leśnych. Badania terenowe prowadzono przez 13 dni. Całkowity czas kolejnych liczeń wynosił odpowiednio: 31, 30 i 24 godziny. Średnie tempo kontroli wynosiło 41 ha/h/kontrolę. Ponieważ liczeniami objęto zasadniczo wyłącznie siedliska, w których gatunek może potencjalnie występować (dąbrowy >80 lat), rzeczywista szybkość kontroli była niższa średnio 24,5 ha/h/kontrolę. W związku z możliwą obecnością w populacji osobników samotnych lub poszukujących terytorium (ang. floater birds; Schmitz 1993, Robles & Olea 2003), oszacowana liczebność wyraża liczbę terytoriów w okresie bezpośrednio poprzedzającym przystąpienie do lęgów i nie jest równoznaczna z liczbą par przystępujących do rozrodu. Ponieważ pola, w których dokonano oceny liczebności różniły się wielkością, estymacji całkowitej wielkości populacji dzięcioła średniego dokonano mnożąc średnią wartość zagęszczenia terytoriów/10 ha powierzchni w wyróżnionych typach siedlisk przez ich całkowitą powierzchnię (Krebs 1990, Bibby et al. 2001). W oparciu o metodę bootstrap bca (Efron & Tibshirani 1998), dla średniego zagęszczenia terytoriów obliczono 95% przedział ufności (±95%PU). Mnożąc wartości określające granice przedziału ufności przez całkowitą wielkość powierzchni uzyskano zakres błędu oszacowania całkowitej liczby terytoriów. Uzyskane wyniki uzupełniono danymi zebranymi na położonych w sąsiedztwie powierzchniach próbnych: Smoszew (obręb Baszków) i Stare Budy (obręb Jasne Pole, rys. 1). Powierzchnię Smoszew (588 ha), w około połowie (53%) porastały lasy liściaste, głównie dębowe, przy czym 20% (118 ha) powierzchni zajmowały dąbrowy starsze niż 120 lat. Powierzchnię Stare Budy (644 ha) charakteryzowała obecność jednorodnych, starych dąbrów, wśród których 67% (430 ha) stanowiły lasy starsze niż 120 lat (Kosiński & Winiecki 2005). Pierwszą z powierzchni badano w latach (Kempa 2003 msc, Z. Kosiński i M. Kempa dane niepubl.), drugą w latach (Z. Kosiński dane niepubl.), przy użyciu tej samej metody, przy czym na powierzchni Smoszew dodatkowo intensywnie wyszukiwano dziuple dzięcioła średniego. Obie powierzchnie wchodzą w skład ostoi ptaków Dąbrowy Krotoszyńskie. W celu porównania struktury siedlisk wylosowanych pól i całego kompleksu leśnego oraz analizy związku między liczebnością dzięciołów i powierzchnią siedlisk, wyróżniono cztery ich typy: lasy liściaste (LL), lasy iglaste (LI), tereny otwarte (drogi, linie oddziałowe, zabudowania itp.; TO) oraz tereny o niezidentyfikowanej przynależności (TN). W obrębie 73

6 lasów liściastych z dominacją dębu, będących potencjalnym miejscem występowania gatunku, wyróżniono cztery kategorie wieku drzewostanów (0 40, 41 80, , >120 lat). Ze względu na liczbę zbadanych pól i obecność pustych kategorii w niektórych polach (tab. 1), ostatecznie utworzono dwie kategorie wieku ( 80 i >80 lat). Podział na dwie kategorie wieku odzwierciedla rzeczywiste preferencje gatunku. Dzięcioł średni tylko sporadycznie wnika do lasów młodszych niż 80 lat (Bühlmann & Pasinelli 1996, Kosiński 2006). Z analizy wyłączono lasy z dominującą brzozą Betula sp. i sporadycznie występującymi olchą czarną Alnus glutinosa i jesionem wyniosłym Fraxinus excelsior, o powierzchni ca 79 ha (6,6% powierzchni badanych pól) oraz budowane przez gatunki o gładkiej korze, buk Fagus sylvatica i grab Carpinus betulus, zajmujących 6,6 ha (0,6%). Powierzchnia wymienionych typów drzewostanów w obrębie całego kompleksu leśnego wynosiła odpowiednio: 243 ha (5% powierzchni całkowitej) i 104 ha (2%). Dane o strukturze gatunkowej i wiekowej lasów zaczerpnięto z map gospodarczo-przeglądowych leśnictw obrębu Jasne Pole (Nadleśnictwo Krotoszyn) z roku 1998, dokonując korekty wieku drzewostanów. Wyniki Reprezentatywność struktury badanych siedlisk Udział wyróżnionych typów siedlisk w obrębie wylosowanych pól był zbliżony do struktury siedlisk całego kompleksu leśnego, a maksymalna różnica, odnotowana w przypadku lasów liściastych, sięgała 5% (rys. 2). Porównując udział lasów w czterech wyróżnionych kategoriach wieku dąbrów największą różnicę odnotowano w przypadku lasów w wieku lat. Udział drzewostanów tej kategorii wieku był o 5% wyższy w obrębie badanych pól w porównaniu z całym kompleksem leśnym (rys. 3). 100 % powierzchni (2) 100 % powierzchni (2) LL LI TO Typy siedlisk (1) TN Wiek (1) >120 A B Rys. 2. Struktura siedlisk w obrębie całkowitej powierzchni lasów (A) i powierzchni próbnych (B). LL lasy liściaste, LI lasy iglaste, TO tereny otwarte, TN obszary niezidentyfikowane Fig. 2. Habitat structure within the total forest area (A) and study plots (B). LL deciduous forests, LI coniferous forests, TO open areas, TN unidentified areas. (1) type of habitat, (2) %ofarea A B Ryc. 3. Struktura wieku lasów z dominacją dębu w obrębie całkowitej powierzchni lasów (A) i powierzchni próbnych (B) Fig. 3. Age structure of the forests with oaks predominating within the total forest area (A) and study plots (B). (1) type of habitat, (2) % of area 74

7 Liczebność i zagęszczenie populacji W dziewięciu polach stwierdzono łącznie 65 terytoriów dzięcioła średniego (tab. 2). Średnie zagęszczenie wynosiło 0,58 terytorium/10 ha powierzchni leśnej (±95%PU: 0,39 0,70), 0,64 terytorium/10 ha powierzchni lasów liściastych (±95%PU: 0,52 0,76) i 0,95 terytorium/10 ha dąbrów starszych niż 80 lat (±95%PU: 0,82 1,05). Wielkość populacji oszacowana dla całkowitej powierzchni lasów (4487,6 ha), w oparciu o zagęszczenie terytoriów/10 ha powierzchni leśnej, wyniosła 261 terytoriów (±95%PU: terytoriów). Wartości oszacowań dla całkowitej powierzchni lasów liściastych (3666,3 ha) i starych dąbrów (2485,1 ha) wynosiły w obu przypadkach 236 terytoriów (±95%PU: i ). Liczebność populacji na powierzchni Smoszew zawierała się w przedziale par (0,5 par/10 ha powierzchni leśnej i 0,8 par/10 ha lasów liściastych), a na powierzchni Stare Budy w przedziale par (0,7 0,9 par/10 ha powierzchni leśnej i powierzchni lasów liściastych). Liczebność populacji a powierzchnia siedlisk Liczba terytoriów w wylosowanych polach rosła wraz ze wzrostem powierzchni lasów liściastych (r=0,86, P=0,003) i malała wraz ze wzrostem powierzchni lasów iglastych (r= 0,83, P=0,006). Należy zaznaczyć, że obie zmienne objaśniające były z sobą silnie skorelowane (r=0,97, P<0,001). Ponadto stwierdzono, że liczba terytoriów była dodatnio skorelowana z powierzchnią dąbrów starszych niż 80 lat (r=0,83, P=0,006), natomiast związek z powierzchnią młodszych drzewostanów był nieistotny (r=0,14, P=0,729). Dyskusja Podstawowym założeniem metodyki reprezentatywnej jest losowe wskazanie próby (Bibby et al. 2001, Chylarecki et al. 2003). Losowość próby gwarantuje, że proporcje występowania poszczególnych typów siedlisk będą podobne w próbie i na obszarze, dla którego chcemy dokonać oszacowania liczebności populacji. Struktura siedlisk w obrębie badanych pól tylko nieznacznie odbiegała od struktury charakteryzującej cały kompleks leśny. Można sądzić, że różnice te nie wpłynęły w żaden sposób na dokładność estymacji. Przeciętne zagęszczenie uzyskane na badanych powierzchniach (0,64 terytorium/10 ha lasów liściastych) było niższe niż odnotowane dla kilkunastu, głównie krajobrazowych po- Tabela 2. Liczebność i zagęszczenie terytoriów dzięcioła średniego na badanych polach Table 2. Numbers and density of the Middle Spotted Woodpecker territories on study plots. (1) number of a study plot, (2) number of territories, (3) density, (4) forest area, (5) deciduous forests, (6) oak woods older than 80 years Numer pola (1) Liczba terytoriów (2) Zagęszczenie (teryt./10 ha) (3) powierzchnia leśna (4) lasy liściaste (5) dąbrowy >80 lat (6) 1 5 0,4 0,5 1, ,6 0,6 1,0 3 6,5 0,6 0,6 0, ,9 1,0 1,1 5 6,5 0,5 0,6 1, ,1 0,3 0, ,6 0,6 0, ,8 0,8 1, ,7 0,7 1,2 75

8 wierzchni leśnych w Wielkopolsce (Kosiński & Winiecki 2005) i w Europie (Pasinelli 2003), gdzie w odpowiednich siedliskach dzięcioł średni osiągał zagęszczenie rzędu 1 pary/10 ha. Różnice te wynikają zasadniczo z dwóch przyczyn. Po pierwsze, lasy dębowe w okolicach Krotoszyna charakteryzują się bardzo uproszczoną strukturą. Dominującym gatunkiem drzewa jest dąb, a pionowa struktura lasu ogranicza się zasadniczo do dwóch pięter pierwszego, tworzonego przez dęby i drugiego, na które składają się głównie znacznie młodsze graby Carpinus betulus i miejscami świerki Picea abies. Mimo, że obecność dębów wydaje się być kluczowym elementem warunkującym występowanie dzięcioła średniego (np. Müller 1982, Pasinelli 2000, Kosiński 2006), to całkowita objętość dębów (Büchlmann & Pasinelli 1996) oraz zróżnicowanie gatunkowe i przestrzenne (pionowe) lasu wpływa znacząco na wzrost zagęszczenia par (Spitznagel 1990, Pavlik 1994). Efektem oddziaływania obu czynników są na przykład różnice w zagęszczeniach między badanymi dąbrowami a bogatymi w gatunki drzew i przestrzennie zróżnicowanymi nadrzecznymi łęgami (Spitznagel 1990, Kosiński & Winiecki 2003, 2005). Po drugie, niższe zagęszczenie par może wynikać z większego udziału siedlisk niedostępnych dla gatunku (Kosiński & Winiecki 2005), jak również izolacji i niewielkich rozmiarów niektórych płatów starych dąbrów, przez co stają się one niedostępne dla gatunku (Müller 1982, Kosenko & Kaigorodova 2001, Kosiński 2006). W zależności od rodzaju zagęszczenia wykorzystanego do estymacji i odpowiadającej mu całkowitej powierzchni siedliska, oszacowana wielkość populacji zmieniała się od 236 do 261 terytoriów. Ponieważ występowanie i liczebność dzięcioła średniego jest determinowane przez obecność starych lasów liściastych, głównie dębowych (np.: Pasinelli 2003, Kosiński 2006, prezentowane dane), należy sądzić, że wielkość populacji wynosząca 236 terytoriów, obliczona w oparciu o zagęszczenia terytoriów na powierzchnię lasów liściastych i starych dąbrów (>80 lat), jest najbliższa stanowi faktycznemu. Należy również zwrócić uwagę, że przedziały ufności są w tych przypadkach znacznie węższe niż w przypadku oszacowania opartego na zagęszczeniu terytoriów/10 ha powierzchni leśnej. W oparciu o dotychczasowe badania można stwierdzić, że na terenie ostoi Dąbrowy Krotoszyńskie gniazduje przynajmniej par dzięcioła średniego. Do chwili obecnej nie dokonano rozpoznania populacji zasiedlającej dwa sąsiadujące kompleksy leśne (obręby Gliśnica i Taczanów), charakteryzujące się znacznym udziałem lasów z dominacją dębu. Mimo to można stwierdzić, że Dąbrowy Krotoszyńskie są największą ostoją dzięcioła średniego w Wielkopolsce i jedną z trzech najważniejszych ostoi tego gatunku w zachodniej Polsce; dwie pozostałe to Łęgi Odrzańskie i Dolina Środkowej Odry skupiające odpowiednio par i par (Sidło et al. 2004). Uzyskane wyniki potwierdzają istotne znaczenie powierzchni starych lasów liściastych, głównie dębowych, dla zachowania żywotnych populacji dzięcioła średniego (np. Müller 1982, Pasinelli 2000, Kosiński & Winiecki 2005). Uwzględniając wielkość obszaru wykorzystywanego przez parę lęgową w okresie wczesnowiosennym (4,2 10,2 ha, średnio 7,2 ± 3,0 ha) stwierdzono, że populacja składająca się z 50 par może potrzebować do przeżycia, w zależności od jakości środowiska, od 210 do 510 ha zwartego lasu dębowego (Pasinelli et al. 2001). Uznając poziom zagęszczenia za miarę jakości środowiska (patrz kontrowersje np. Van Horne 1983) można stwierdzić, że w przypadku Dąbrów Krotoszyńskich wielkość powierzchni niezbędna do zachowania 50 par jest bliska górnej granicy tego przedziału. Potwierdzają to wyniki uzyskane na powierzchni Stare Budy, gdzie na 644 ha lasu, w tym 523 ha dąbrów starszych niż 80 lat, liczebność dzięcioła średniego wahała się w przedziale terytoriów (Kosiński & Winiecki 2005, Z. Kosiński dane niepubl.). Liczebność populacji na powierzchni Czeszewski Las (Kosiński & Winiecki 2003, 2004, Z. Kosiński dane 76

9 niepubl.) wskazuje, że w nadrzecznych lasach łęgowych tej samej wielkości populacja wymagałaby do egzystencji tylko około 170 ha lasów w wieku powyżej 80 lat. Podstawowe zagrożenie dla populacji dzięcioła średniego zasiedlającej Dąbrowy Krotoszyńskie wiąże się z wyraźnym przesunięciem struktury wiekowej lasów w kierunku starszych klas wieku (Pasinelli 2000, Pasinelli et al. 2001) aż 55% powierzchni dąbrów osiągnęło wiek przekraczający 120 lat. Mimo określenia wieku rębności dębu szypułkowego w Nadleśnictwie Krotoszyn na 180 lat (Anonymus 2004), w ciągu kilkudziesięciu lat, w związku z pozyskiwaniem dębu i stosowaniem rębni zupełnych należy oczekiwać zmniejszania się powierzchni starych dąbrów, najbardziej wartościowych dla dzięcioła średniego, na rzecz młodszych kategorii wieku nieprzydatnych dla gatunku. Planowanie pozyskiwania drewna, uwzględniające potrzebę zabezpieczenia populacji dzięcioła średniego na terenie ostoi Dąbrowy Krotoszyńskie, powinno uwzględniać stosunkowo niewielki udział lasów w średnich klasach wieku, mogących zastąpić najstarsze drzewostany. Dzięcioły średnie wykazują preferencję do żerowania na starych dębach (>120 lat), których korony w nieznaczny sposób stykają się z sąsiadującymi drzewami (Pasinelli & Hegelbach 1997) lub nawet na drzewach wolno stojących (obs. własne). Odnotowano także tendencję do gniazdowania przy skraju lasu (Kosiński & Winiecki 2004). Cechy te wskazują, że sposób użytkowania lasu polegający na wycinaniu pojedynczych drzew lub niewielkich ich grup, i w konsekwencji tworzenie luk w drzewostanie (ang. gap dynamics) oraz stosowanie niewielkich powierzchniowo rębni gniazdowych powinno sprzyjać ochronie populacji dzięcioła średniego (Angelstam et al. 2004). Nadleśnictwu Krotoszyn dziękujemy za udostępnienie map przeglądowych drzewostanów. Lechosławowi Kuczyńskiemu jesteśmy wdzięczni za pomoc w obliczeniu przedziałów ufności, a Aleksandrowi Winieckiemu i anonimowemu recenzentowi za uwagi, dzięki którym praca nabrała ostatecznego kształtu. Literatura Angelstam P., Roberge J.-M., Lõhmus A., Bergmanis M., Brazaitis G., Dönz-Breuss M., Kosiński Z., Larmanis V., Lukins M., Mikusiński G., Raèinskis E., Strazds M., Tryjanowski P Habitat modeling as a tool for landscape-scale conservation a review of parameters for focal forest birds. W: Angelstam P., Dönz-Breuss M., Roberge J.-M. (eds). Targets and tools for the maintenance of forest biodiversity. Ecol. Bull. 51: Anonymus Biuletyn Informacyjny Lasów Państwowych 1: Bachmann S., Pasinelli G Raumnutzung syntop vorkommender Buntspechte Dendrocopos major und Mittelspechte D. medius und Bemerkungen zur Konkurrenzsituation. Orn. Beob. 99: Bibby C.J., Burgess N.D., Hill D.A., Mustoe S.H Bird censuses techniques. Academic Press, London. BirdLife International Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status. Cambridge, UK: BirdLife International. (BirdLife Conservation Series No. 12). BirdLife International Species factsheet: Dendrocopos medius. Brzeg A Szata roślinna. W: Kosiński D., Marciniak R., Parysek J.J. (red.). Krotoszyn. I: Bogucki Wyd. Nauk., Krotoszyn Poznań. Brzeg A., Kasprowicz M., Krotoska T Acidofilne lasy z klasy Quercetea robori petraeae Br.-Bl. Et R.Tx w Wielkopolsce. I. Molinio (caeruleae) Quercetum roboris Scam. Et Pass emend. środkowoeuropejska mokra dąbrowa trzęślicowa. Bad. Fizjogr. n. Polską Zach., Ser. B 39: Brzeg A., Kasprowicz M Dąbrowy Wielkopolski ze szczególnym uwzględnieniem Płyty Krotoszyńskiej. W: Wojterska M. (red.). Szata roślinna Wielkopolski i Pojezierza Południowopomorskiego. Przewodnik Sesji terenowych 52. Zjazdu PTB., ss

10 Bühlmann J., Pasinelli G Beeinflussen kleinflächige Waldnutzung und Wetter die Siedlungsdichte des Mittelspechts Dendrocopos medius. Orn. Beob. 93: Bühlmann J., Müller W., Pasinelli G., Weggler M Entwicklung von Bestand und Verbreitung des Mittelspechts Dendrocopos medius im Kanton Zürich: Analyse der Veränderungen und Folgerungen für den Artenschutz. Orn. Beob. 100: Chylarecki P., Zieliński P., Rohde Z., Gromadzki M Monitoring Pospolitych Ptaków Lęgowych Raport z lat Gdańsk: OTOP/Zakład Ornitologii PAN. Efron B., Tibshirani R.J An introduction to the bootstrap. Chapman & Hall/CRC. Gärdenfors U Classifying threatened species at national versus global levels. Trends in Ecology and Evolution 16: Günther E., Hellmann M Der Mittelspecht und die Buche: Versuch einer Interpretation seines Vorkommens in Buchenwäldern. Orn. Jber. Mus. Heineanum 15: Jenni L Habitatnutzung, Nahrungserwerb und Nahrung von Mittel- und Buntspecht (Dendrocopos medius und D. major) sowie Bemerkungen zur Verbreitungsgeschichte des Mittelspechts. Orn. Beob. 80: Kempa M msc. Liczebność i przestrzenne rozmieszczenie gniazd dzięciołów (Picidae) w lesie gospodarczym w okolicach Krotoszyna. Praca magisterska w Zakł. Biol. i Ekol. Ptaków UAM w Poznaniu, 62 s. Kosenko S.M., Kaigorodova E.Y Vliyanie fragmentatsii mestoobitaniya na raspredelenie, plotnost naseleniya i produktivnost razmnozheniya srednego dyatla Dendrocopos medius (Aves, Picidae) v Nerusso-Desnyanskom Polesie. Zool. Zhurnal 80: Kosiński Z Dendrocopos medius (L., 1758) dzięcioł średni. W: Bednorz J. et al. Ptaki Wielkopolski. Monografia faunistyczna, ss Bogucki Wyd. Nauk., Poznań. Kosiński Z Factors affecting the occurrence of middle spotted and great spotted woodpeckers in deciduous forests a case study from Poland. Ann. Zool. Fennici 43: Kosiński Z., Winiecki A Ocena liczebności dzięcioła średniego Dendrocopos medius porównanie metody kartograficznej z użyciem stymulacji magnetofonowej z metodą wyszukiwania gniazd. Not. Orn. 44: Kosiński Z., Kempa M., Hybsz R Accuracy and efficiency of different techniques for censusing territorial Middle Spotted Woodpeckers Dendrocopos medius. Acta Ornithol. 39: Kosiński Z., Winiecki A Nest-site selection and niche partitioning among the Great Spotted Woodpecker Dendrocopos major and Middle Spotted Woodpecker Dendrocopos medius in riverine forest of Central Europe. Ornis Fenn. 81: Kosiński Z., Winiecki A Factors affecting the density of the middle spotted woodpecker Dendrocopos medius: a macrohabitat approach. J. Ornithol. 146: Krebs C.J Ecological methodology. HarperCollins Publishers. Kruszyk R Zagęszczenie populacji i zachowania żerowe dzięcioła średniego Dendrocopos medius i dzięcioła dużego D. major w lasach doliny Odry koło Wrocławia. Not. Orn. 44: Lambeck R.J Focal species define landscape requirements for nature conservation. Conserv. Biol. 11: Michalek K.G., Auer J.A., Großberger H., Schmalzer A., Winkler H Die Einflüsse von Lebensraum, Witterung und Waldbewirtschaftung auf die Brutdichte von Bunt- und Mittelspecht (Picoides major und P. medius) im Wienerwald. Abh. Ber. Mus. Heineanum 5: Mikusiński G., Angelstam P European woodpeckers and anthropogenic habitat change: a review. Vogelwelt 118: Müller W Die Besiedlung der Eichenwälder im Kanton Zürich durch den Mittelspecht Dendrocopos medius. Orn. Beob. 79: Pasinelli G Oaks (Quercus sp.) and only oaks? Relations between habitat structure and home range size of the Middle Spotted Woodpecker (Dendrocopos medius). Biol. Conserv. 93: Pasinelli G Dendrocopos medius Middle Spotted Woodpecker. BWP Update 5, 1: Pasinelli G., Hegelbach J Characteristics of trees preferred by foraging Middle Spotted Woodpecker Dendrocopos medius in Northern Switzerland. Ardea 85:

11 Pasinelli G., Hegelbach J., Reyer H.-U Spacing behavior of the Middle Spotted Woodpecker in Central Europe. J. Wildl. Manage. 65: Pavlík Š A model of the influence of some environmental factors on the population density of the Great Spotted Woodpecker (Dendrocopos major) and the Middle Spotted Woodpecker (D. medius). Biologia (Bratislava) 49: Roberge J.-M., Angelstam P Indicator species among resident forest birds A cross-regional evaluation in northern Europe. Biol. Conserv. 130: Robles H., Olea P.P [Distribution and abundance of Middle Spotted Woodpecker Dendrocopos medius in a southern population of the Cantabrian Mountains.] Ardeola 50: Schmitz L Distribution et habitat du Pic mar Dendrocopos medius en Belgique. Aves 30: Sidło P.O., Błaszkowska B., Chylarecki P. (red.) Ostoje ptaków o randze europejskiej w Polsce. OTOP, Warszawa. Spitznagel A The influence of forest management on woodpecker density and habitat use in floodplain forests of the Upper Rhine Valley. W: Carlson A., Aulén G. (eds). Conservation and Management of Woodpecker Populations. Swedish University of Agricultural Sciences, Department of Wildlife Ecology, Report 17. Uppsala, Sweden. Tomiałojć L The combined version of the mapping method. W: Oelke H. (ed.). Bird census work and nature conservation, ss , Göttingen. Tomiałojć L., Stawarczyk T Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP pro Natura, Wrocław. Török J Resource partitioning among three woodpecker species Dendrocopos spp. during the breeding season. Holarct. Ecol. 13: Van Horne B Density as a misleading indicator of habitat quality. J. Wildl. Manage. 47: Wesołowski T., Tomiałojć L The breeding ecology of woodpeckers in a temperate primaeval forest preliminary data. Acta Ornithol. 22: Ziemowit Kosiński Zakład Biologii i Ekologii Ptaków, Instytut Biologii Środowiska UAM Umultowska 89, Poznań zkosinsk@amu.edu.pl Robert Hybsz Bolewskiego 122, Krotoszyn 79