Analiza UniaEuropejska.org Wspólnoty Europejskie na arenie międzynarodowej w okresie zimnej wojny

Transkrypt

1 Analiza UniaEuropejska.org Wspólnoty Europejskie na arenie międzynarodowej w okresie zimnej wojny Tomasz Betka

2 2 Analiza UniaEuropejska.org Wprowadzenie Zakończenie II wojny światowej nie oznaczało zakończenia napięć i konfliktu interesów na arenie międzynarodowej. Rywalizacja polityczna pomiędzy państwami skupionymi z jednej strony wokół Stanów Zjednoczonych Ameryki, a z drugiej wokół Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, odzwierciedlała skomplikowaną sytuację międzynarodową drugiej połowy lat 40., która doprowadziła ostatecznie do rozpoczęcia zimnej wojny. Kraje Europy Zachodniej stanęły w obliczu bezpośredniego zagrożenia ze strony Związku Radzieckiego, które potęgował dodatkowo zły stan europejskiej gospodarki spowodowany kilkuletnimi działaniami wojennymi na terenie Europy. Naturalnym sojusznikiem państw zachodnioeuropejskich były Stany Zjednoczone, dla których okres powojenny oznaczał początek prowadzenia polityki globalnej. Waszyngton uzależnił jednak swoją pomoc dla Europy od procesów integracyjnych na Starym Kontynencie. Nacisk Stanów Zjednoczonych na współpracę państw zachodnioeuropejskich był najbardziej zauważalny w dziedzinie obrony. Amerykanie zaoferowali też Europejczykom istotną pomoc finansową w ramach Planu Marshalla, który w znacznym stopniu przyczynił się do odbudowy gospodarki europejskiej 1. Sojusz Północnoatlantycki jako główny gwarant bezpieczeństwa Europy Zachodniej Pozycja międzynarodowa Europy po zakończeniu II wojny światowej uległa wyraźnemu osłabieniu 2. Przywódcy największych państw Europy Zachodniej zdawali sobie sprawę, że poprzez samodzielne działania nie odbudują znaczenia międzynarodowego Starego Kontynentu. Czynnikiem sprzyjającym dążeniom zjednoczeniowym w Europie Zachodniej było poparcie USA dla inicjatyw integracyjnych na kontynencie. Amerykanie obawiali się bowiem wzmocnienia wpływów partii komunistycznych we Francji i Włoszech oraz dalszego rozwoju sytuacji na terenie Niemiec. 1 Ryszard Zięba, Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa Unii Europejskiej, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007, s Kazimierz Łastawski wskazuje na kilka czynników odpowiedzialnych za osłabienie pozycji międzynarodowej Starego Kontynentu: spadek udziału państw europejskich w gospodarce światowej; uzależnienie Europy Zachodniej od polityki Waszyngtonu; dominacja Związku Radzieckiego we wschodniej części kontynentu; osłabienie pozycji kolonialnej państw europejskich; wyraźny podział kontynentu na dwa konfrontacyjne bloki; zniszczenie gospodarcze i straty ludnościowe Europy. Zob. K. Łastawski, op. cit., s. 106.

3 3 Analiza UniaEuropejska.org Stanowiska poszczególnych krajów Europy Zachodniej w zakresie modelu i tempa integracji były jednak w wielu aspektach odmienne. W teorii integracji rywalizowały ze sobą dwie koncepcje: koncepcja federalistyczna opowiadająca się za współpracą o charakterze ponadnarodowym oraz koncepcja intergowernmentalistyczna popierająca współpracę na poziomie międzyrządowym z zagwarantowaniem interesów państw narodowych 3. Stany Zjednoczone i Wielka Brytania uważały, iż kluczowym problemem dla powojennej Europy była odbudowa gospodarcza Niemiec. Państwo niemieckie pozostawało, pomimo przegrania dwóch wojen światowych, najpotężniejszym krajem Starego Kontynentu, a sąsiedzi Niemiec, poza obawą o własne bezpieczeństwo, widzieli w ich odbudowie szansę na realizacji swoich interesów 4. Francja również poszukiwała impulsu do ożywienia własnej gospodarki, jednak francuscy przywódcy obawiali się powrotu państwa niemieckiego do polityki agresji. Aby zniwelować obawy Francuzów pojawiła się idea utworzenia Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (EWWiS) przedstawiona w przemówieniu ministra spraw zagranicznych Roberta Schumana w maju 1950 roku 5. Nowa organizacja miała sprawować ponadnarodową kontrolę nad dwoma najważniejszymi gałęziami przemysłowymi Francji i Niemiec, a realną władzę w tym zakresie sprawowała Wysoka Władza - instytucja o charakterze ponadnarodowym. W marcu 1948 r. Wielka Brytania, Francja, Belgia, Holandia i Luksemburg podpisały Traktat Brukselski ustanawiający Unię Zachodnią. Artykuł 4 Traktatu zawierał precyzyjny casus foedris. Jednak ze względu na konieczność prowadzenia spójnej polityki w bloku zachodnim oraz niewielką liczbę państw, które podpisały brukselskie porozumienie, w praktyce Unia Zachodnia nie funkcjonowała jako instytucja polityki zagranicznej i bezpieczeństwa 6. Funkcję zapewnienia obrony Europy Zachodniej przejęła w związku z tym Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego (ang. North Atlantic Treaty Organization - NATO) powołana na 3 R. Zięba, Wspólna Polityka Zagraniczna, s Peter Calvocoressi, Polityka międzynarodowa po 1945 roku, Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa 1998, s Traktat Paryski powołujący Europejską Wspólnotę Węgla i Stali został podpisany przez Niemcy, Francję, Włochy, Holandię, Belgię i Luksemburg w dniu 18 kwietnia 1951 r. 6 Ryszrd Zięba, Europejska Polityka Bezpieczeństwa i Obrony, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2005, s. 10.

4 4 Analiza UniaEuropejska.org mocy Traktatu Waszyngtońskiego z 4 kwietnia 1949 roku 7, w której decydującą rolę odgrywały Stany Zjednoczone Ameryki. NATO powołano do życia, aby bezpośrednio powiązać politykę amerykańską z obroną Europy Zachodniej 8. Warto również zaznaczyć, iż podpisanie Paktu Północnoatlantyckiego oznaczało ochronę nuklearną Stanów Zjednoczonych nad Europą Zachodnią. Artykuł 5 Traktatu Waszyngtońskiego zawierał casus foedris, a sam Traktat został uzupełniony wielostronnym porozumieniem w sprawie integracji sił militarnych krajów Sojuszu i tworzenia wspólnego dowództwa. Europejczycy nie zrezygnowali jednak z koncepcji utworzenia autonomicznej organizacji, która miała zapewnić realną wspólną obronę Europy Zachodniej. Realizacją tej koncepcji miał być projekt premiera Francji Rene Plevena, nazwany od jego nazwiska planem Plevena. Plan przewidywał utworzenie ponadnarodowej Europejskiej Wspólnoty Obronnej, która między innymi kontrolowałaby proces remilitaryzacji RFN. Idea EWO rozszerzała zatem zasady EWWiS na kwestie wojskowe. Projekt był również zgodny z interesami polityki globalnej USA i uzyskał ich zdecydowane poparcie. W maju 1952 r. Niemcy, Francja, Włochy, Holandia, Belgia i Luksemburg podpisały Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Obronną. Podstawowym założeniem Traktatu była budowa zintegrowanej armii europejskiej pod międzynarodowym dowództwem. Do najważniejszych celów EWO należy zaliczyć obronę przed ewentualnym atakiem ze strony ZSRR, kontrolę nad odbudową RFN oraz uniezależnienie się od pomocy i wsparcia militarnego Stanów Zjednoczonych 9. Twórcy EWO zdawali sobie jednak sprawę, że równolegle z budową europejskiej armii należy stworzyć instytucję polityczną zapewniającą środki demokratycznej kontroli nad tworzonymi siłami zbrojnymi 10. Z kolei w marcu 1953 r. Tymczasowe Zgromadzenie EWWiS zgłosiło projekt utworzenia nowej organizacji. Europejska Wspólnota Polityczna (EWP) miała w założeniu powiązać EWWiS oraz EWO 11. W projekcie zawarto również postanowienia dotyczące polityki zagranicznej, ograniczono je jednak do koordynacji 7 Sojusz Północnoatlantycki został zawarty w Waszyngtonie przez 10 państw zachodnioeuropejskich (Wielką Brytanię, Francję, Holandię, Belgię, Luksemburg, Danię, Islandię, Norwegię, Portugalię i Włochy) oraz USA i Kanadę. 8 K. Łastawski, op. cit., s R. Zięba, Europejska Polityka Bezpieczeństwa, s Projekt EWO zakładał, że funkcje kontrolne nad armią europejską sprawować będzie początkowo Zgromadzenie EWWiS. Odrębne Zgromadzenia dla EWO miała zostać utworzone po ratyfikacji Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Obronną. 11 Jan Barcz, Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa, [w:] Elżbieta Kawecka-Wyrzykowska, Ewa Synowiec (red.), Unia Europejska, tom I, Instytut Koniunktur i Ceł Handlu Zagranicznego, Warszawa 2004, s. 370.

5 5 Analiza UniaEuropejska.org zewnętrznej polityki państw członkowskich, a Rada Wykonawcza EWP mogłaby prowadzić politykę zagraniczną wspólnie z państwami członkowskimi po uzyskaniu jednogłośnego upoważnienia Rady Ministrów EWP 12. Najbardziej sceptyczne nastawienie do planu utworzenia EWP charakteryzowało Francję, a w sierpniu 1954 r. francuskie Zgromadzenie Narodowe odrzuciło ratyfikację porozumienia o EWO. Weto Paryża oznaczało również fiasko dyskusji nad projektem EWP oraz zatrzymanie procesu tworzenia unii politycznej w Europie i europejskiej polityki zagranicznej. Natomiast wspólna obrona europejska bez udziału NATO i Stanów Zjednoczonych stała się wyjątkowo mało prawdopodobna. Jean-Yves Haine podkreśla nawet, że po upadku projektu EWO sprawy dotyczące obrony stały się tematem tabu wśród Europejczyków, a jedyną organizacją odpowiedzialną za bezpieczeństwo na kontynencie stał się Sojusz Północnoatlantycki 13. Próbą reaktywacji koncepcji obrony europejskiej była modyfikacja Traktatu Brukselskiego z 1948 r. W październiku 1954 r. członkami porozumienia brukselskiego zostały Republika Federalna Niemiec oraz Włochy, a Unia Zachodnia została przekształcona w Unię Zachodnioeuropejską 14 (UZE), której głównym zadaniem miała być współpraca w dziedzinie bezpieczeństwa 15. Jednak otoczenie międzynarodowe nie uległo w tym czasie zasadniczym zmianom i UZE, podobnie jak jej poprzedniczka, nie była aktywną organizacją. Niepowodzenia w dziedzinie integracji politycznej próbowano rekompensować postępami w dziedzinie gospodarczej. Z tego powodu 25 marca 1957 r. podpisano Traktaty Rzymskie ustanawiające Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG) oraz Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Euratom) 16. Europejczycy nie porzucili jednak planów budowania unii politycznej. W lutym 1961 r. na nieformalnym spotkaniu przywódców państw EWG 12 R. Zięba, Wspólna Polityka Zagraniczna, s Jean Yves Haine, A historical perspective, [w:] Nicole Gnesotto (ed. by), EU Security and Defence Policy. The first five yers ( ), Institute for Security Studies European Union, Paris 2004, s Warto zaznaczyć, że zdecydowanym przeciwnikiem powstania Unii Zachodnioeuropejskiej był Związek Radziecki, który ostrzegał Zachód przed wskrzeszeniem militaryzmu niemieckiego. Przywódcy radzieccy proponowali utworzenie ogólnoeuropejskiego układu bezpieczeństwa zbiorowego lub ogólnoeuropejskie spotkanie ministrów spraw zagranicznych, które zajęłoby się powyższą problematyką. Rządy państw Europy Zachodniej i USA zdecydowanie jednak odrzuciły te propozycje. Reakcją obozu socjalistycznego na modyfikację Traktatu Brukselskiego i na planowane przystąpienie RFN do NATO było utworzenie w maju 1955 r. Układu Warszawskiego skupiającego osiem państw z Europy Wschodniej. Zob. K. Łastawski, op. cit., s Ewa Latoszek, Integracja europejska. Mechanizmy i wyzwania, Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa 2007, s Stronami porozumień było sześć państw członkowskich EWWiS.

6 6 Analiza UniaEuropejska.org powołano specjalną grupę ekspertów mającą ocenić aktualne możliwości pogłębienia integracji europejskiej. Przewodniczącym grupy został francuski dyplomata Christian Fouchet, stąd też pierwsze wyniki prac ekspertów nazwano planem Foucheta I. Pierwszy plan Foucheta nawiązywał do koncepcji EWP, rezygnował jednak z modelu integracji ponadnarodowej 17. Druga wersja planu Foucheta została przygotowana w styczniu 1962 r., nadal jednak preferowała konfederacyjny model integracji. Plan Foucheta II w bardziej kategoryczny sposób określał, że celem Unii Państw miało być koordynowanie i unifikowanie polityki zagranicznej, obronnej, gospodarczej i kulturalnej krajów członkowskich 18. Pozostałe państwa Szóstki niezmiennie jednak zarzucały francuskiej propozycji próbę osłabienia Sojuszu Północnoatlantyckiego i chęć stworzenia w jego ramach niezależnego ugrupowania pod przywództwem Paryża. Ostatecznie druga wersja projektu Foucheta została odrzucona w kwietniu 1962 r. W okresie nieporozumień wewnątrz Wspólnot Europejskich nie zaniechano działań mających usprawnić ich funkcjonowanie w przyszłości. Na mocy traktatu fuzyjnego z kwietnia 1965 r. połączono najważniejsze organy decyzyjne i wykonawcze trzech wspólnot, a od lipca 1967 r. rozpoczęła działalność wspólna Rada Ministrów i Komisja. Wysiłki w kierunku utworzenia wspólnej polityki zagranicznej, nie wspominając już o wspólnej europejskiej polityce obronnej, zostały mimo wszystko w latach 60. wyraźnie zahamowane. Dobitnym tego przykładem była decyzja Charlesa de Gaulle a z lutego 1966 r. o wycofaniu Republiki Francuskiej z wojskowych struktur NATO. Prezydent Francji ogłosił swoją decyzję na specjalnej konferencji prasowej, a następnie zawiadomił w nocie dyplomatycznej członków Sojuszu Atlantyckiego, że Paryż wycofuje swoje siły zbrojne z systemu NATO i zażądał opuszczenia przez Kwaterę Główną Sojuszu terytorium francuskiego. Głównym zarzutem de Gaulle a wobec NATO było niedopuszczenie Paryża do strategicznego współdecydowania w Sojuszu, które zdaniem francuskiego prezydenta zostało zmonopolizowane przez Londyn i Waszyngton. Sojusz Północnoatlantycki pełnił jednak niezmiennie dla Europy Zachodniej rolę realnego gwaranta bezpieczeństwa. W latach przeprowadzono w Pakcie poważne zmiany organizacyjne i strukturalne. Podczas spotkania lizbońskiego Rady Północnoatlantyckiej (ang. North Atlantic Council - NAC) zdecydowano o stworzeniu Stałej Kwatery Głównej, 17 R. Zięba, Wspólna Polityka Zagraniczna, s R. Zięba, Wspólna Polityka Zagraniczna, s. 22.

7 7 Analiza UniaEuropejska.org powołaniu Sekretarza Generalnego, przekształceniu Komitetu Wojskowego w stały organ pomocniczy Rady oraz podjęto decyzję w sprawie pierwszego rozszerzenia. Reformy strukturalne NATO przekształciły Sojusz Północnoatlantycki ze stosunkowo luźnej struktury polityczno-wojskowej w zinstytucjonalizowany organizm obronny. Sojusz reagował również na zmiany zachodzące w otoczeniu międzynarodowym, a w jego kolejnych koncepcjach strategicznych podstawowym założeniem było zapewnienie bezpieczeństwa na obszarze transatlantyckim 19. Obawy w stosunku do amerykańskiego przywódca w Pakcie zostały w tym czasie odsunięte na dalszy plan. Wzrost aktywności politycznej Wspólnot Europejskich W 1969 r. zwolennicy integracji europejskiej mogli odnotować istotne osiągnięcie. Na spotkaniu przywódców państw Szóstki w Hadze w grudniu tego roku zapowiedziano bowiem utworzenie międzynarodowej struktury współpracy politycznej. Zgodne stanowisko państw członkowskich EWG było spowodowane przede wszystkim zmianą na stanowisku prezydenta Republiki Francuskiej. Georges Pompidou zgodził się na przystąpienie Wielkiej Brytanii do Wspólnot Europejskich oraz zaproponował odbywanie regularnych spotkań ministrów spraw zagranicznych krajów członkowskich. Na początku następnego roku rozpoczęła pracę grupa ekspertów pod kierownictwem belgijskiego dyplomaty Viscounta Davignona, która swoje przemyślenia zawarła w raporcie zaakceptowanym przez Radę Ministrów WE w Luksemburgu w październiku 1970 roku 20. Raport Davignona lub inaczej raport luksemburski określał ogólne założenia europejskiej współpracy politycznej oraz cele i metody w zakresie polityki zagranicznej Wspólnot. Dokument celowo nie zajmował się jednak problematyką kultury i obronności państw Szóstki, autorzy raportu pamiętali bowiem fiasko projektu Europejskiej Wspólnoty Obronnej. Raport stworzył jednak nową instytucję - Europejską Współpracę Polityczną (EWP), w ramach której prowadzone były od tej pory konsultacje polityczne państw EWG. Decyzja o 19 Do końca lat 60. Sojusz Północnoatlantycki przyjął trzy koncepcje strategiczne. W styczniu 1950 r. Rada Północnoatlantycka zatwierdziła pierwszą w historii NATO Strategiczną koncepcję obrony obszaru północnoatlantyckiego. W maju 1957 r. został przyjęty tekst nowej Ogólnej koncepcji strategicznej obrony obszaru północnoatlantyckiego, nazywanej również strategią zmasowanego odwetu. Natomiast w grudniu 1967 r. zatwierdzono trzecią koncepcję strategiczną Sojuszu, a nową doktrynę określono jako strategię elastycznej odpowiedzi. 20 R. Zięba, Wspólna Polityka Zagraniczna, s. 24.

8 8 Analiza UniaEuropejska.org instytucjonalizacji współpracy politycznej stanowiła w dużym stopniu konkretyzację idei obecnej w planach Foucheta, chociaż w jeszcze bardziej międzyrządowej formule. Wśród celów wskazanych w raporcie Davignona wymieniono między innymi ukształtowanie woli zbudowania unii politycznej, doprowadzenie do tego, aby Europa mogła na arenie międzynarodowej przemawiać jednym głosem oraz zapewnienie większej odpowiedzialności Europy za sprawy światowe 21. W odróżnieniu od planów Foucheta, raport luksemburski nie przewidywał struktury nadrzędnej dla Wspólnot., lecz proponował równoległe istnienie EWG, EWWiS, Euratomu i EWP. W ramach EWP dwa razy w roku odbywałyby się spotkania szefów krajowej dyplomacji, a złożony z dyrektorów politycznych państw członkowskich Komitet Polityczny zajmowałby się przygotowywaniem takich spotkań 22. Konferencja paryska przywódców dziewięciu państw europejskich 23 w grudniu 1972 r. zakończyła się przyjęciem deklaracji potwierdzającej zamiar przekształcenia przed upływem dekady obecnej formy współpracy w Unię Europejską 24. Podjęto również decyzję o wyraźnym rozdzieleniu współpracy w ramach Wspólnot Europejskich od działalności w obrębie pozatraktatowej Europejskiej Współpracy Politycznej. W tym samym czasie Amerykanie ogłosili rok 1973 rokiem Europy w celu polepszenia współpracy atlantyckiej. W lipcu 1973 r. przywódcy europejscy zaakceptowali tzw. drugi raport Davignona (raport kopenhaski). Raport uwypuklił rolę i znaczenie Urzędu Przewodniczącego (tzw. prezydencji) w przygotowaniu dyskusji ministrów i realizacji ich decyzji oraz usankcjonował decyzję o podwojeniu częstotliwości spotkań ministerialnych. Dokument określał także, iż celem konsultacji prowadzonych w ramach EWP jest dążenie do wypracowania wspólnej polityki i zgodnego stanowiska w sprawach, z którymi związane są europejskie interesy. Kolejnym postępem integracji europejskiej na płaszczyźnie instytucjonalnej było ustanowienie Rady Europejskiej, które dokonało się na paryskim szczycie przywódców państw Dziewiątki w grudniu 1974 r. Rada Europejska uczyniła dotychczasowe spotkania na szczycie wspólnym pozatraktatowym organem Wspólnot Europejskich oraz EWP. Ustalono również, że, poza przywódcami krajów WE, w spotkaniach będą brali udział ministrowie 21 R. Zięba, Wspólna Polityka Zagraniczna, s Ibidem, s Poza państwami Szóstki w spotkaniu paryskim wzięli udział również przywódcy Wielkiej Brytanii, Irlandii i Danii, a więc krajów, które stały się członkami Wspólnot od 1 stycznia 1973 r. 24 K. Łastawski, op. cit., s. 216.

9 9 Analiza UniaEuropejska.org spraw zagranicznych, których zadaniem będzie zapewnienie spójności działań Wspólnot i EWP 25. Innym efektem paryskiego szczytu był opublikowany w styczniu 1976 r. tzw. raport Tindemansa 26. Dokument zawierał wiele propozycji mających w zamierzeniu pogłębić proces integracji, a szczególnie istotne decyzje forsował w zakresie polityki zewnętrznej. W trakcie dyskusji nad propozycjami Tindemansa zgodzono się jednak wyłącznie na to, aby ministrowie spraw zagranicznych i Komisja przedstawiali Radzie Europejskiej coroczne sprawozdania z postępów prac nad utworzeniem Unii Europejskiej 27. W październiku 1981 r. ukazał się raport londyński przygotowany przez ministrów spraw zagranicznych Dziesiątki (w 1981 r. do WE przystąpiła Grecja). Dokument sankcjonował utworzenie Sekretariatu tzw. Trójki, w którym mieli się znaleźć dyplomaci państwa obecnie sprawującego prezydencję oraz przedstawiciele kraju przewodniczącego w okresie poprzednim i następnym. Ponadto raport pozwolił włączyć Komisję Wspólnot Europejskich do problematyki omawianej w EWP, a zagadnienia bezpieczeństwa po raz pierwszy uznano za przedmiot zainteresowania EWP. W Londynie wprowadzono również tzw. procedurę kryzysową, która określała, iż Komitet Polityczny może zostać zwołany w ciągu 48 godzin na żądanie trzech państw członkowskich 28. Równocześnie politycy państw członkowskich WE próbowali znaleźć sposób na realizację idei Unii Europejskiej. W listopadzie 1981 r. zaprezentowano plan Genschera i Colombo 29. Jedną z propozycji niemiecko-włoskiego projektu była idea nadania Radzie Europejskiej formalnego charakteru i przyznanie jej kierownictwa nad EWP i Wspólnotami. Na bazie planu Genschera i Colombo sformułowano Uroczystą deklarację o Unii Europejskiej, którą podpisano na posiedzeniu Rady Europejskiej w Stuttgarcie w czerwcu 1983 r. Nie uzyskano jednak pełnego konsensusu w sprawie rozwoju procedur EWP i scalenia jej ze Wspólnotami. Przywódcy Wspólnot Europejskich zwracali natomiast uwagę na konieczność przybliżenia idei integracyjnej obywatelom państw Europy Zachodniej. W 1979 r. odbyły się pierwsze 25 Ibidem, s Nazwa raportu pochodzi od ówczesnego premiera Belgii Leo Tindemansa. 27 R. Zięba, Wspólna Polityka Zagraniczna, s R. Zięba, Wspólna Polityka Zagraniczna, s Nazwa planu pochodzi od nazwisk jego autorów: ministra spraw zagranicznych RFN Hansa-Dietricha Genschera i ministra spraw zagranicznych Włoch Emilia Colombo.

10 10 Analiza UniaEuropejska.org powszechne wybory do Parlamentu Europejskiego, co dawało tej instytucji rzeczywistą legitymację demokratyczną do podejmowania istotnych decyzji w zakresie integracji na Starym Kontynencie. W lipcu 1981 r. PE powołał Stały Komitet ds. Instytucjonalnych i powierzył mu przygotowanie projektu przyszłej Unii Europejskiej. Wynikiem prac Komitetu pod kierownictwem federalisty Altiero Spinellego był przyjęty przez PE w lutym 1984 r. projekt traktatu o Unii Europejskiej. Dokument miał zastąpić trzy traktaty obowiązujące od lat 50. i proponował integracje opartą w dużej mierze na modelu parlamentarnym. Obecna Rada Wspólnot Europejskich miałaby pełnić w Unii rolę wyższej izby parlamentu, a Parlament Europejski stałby się izbą niższą 30. Po akceptacji projektu Spinellego w PE, dokument został przekazany do ratyfikacji do parlamentów narodowych, które jednak nie wyraziły zgody na akceptację tak daleko idącej idei integracyjnej 31. Natomiast na grudniowym spotkaniu ministrów spraw zagranicznych w 1985 r. zaakceptowano treść Jednolitego Aktu Europejskiego, który stanowił faktyczną reformę dotychczasowej współpracy europejskiej 32. Różnice stanowisk poszczególnych krajów członkowskich oraz instytucji wspólnotowych nadal jednak występowały. Włochy, PE i Komisja przekonywały, że podjęte zmiany są niewystarczające, z kolei Dania uznała reformy za zbyt daleko zaawansowane. Z tego powodu Włochy, Dania, a także Grecja nie podpisały traktatu w pierwotnym terminie, a więc 17 lutego 1986 r. Dopiero po wyeliminowaniu niektórych wątpliwości również te państwa złożyły swój podpis po dokumentem 33. JAE potwierdził wolę utworzenia Unii Europejskiej, a realizacja tego zadania powinna się dokonać na bazie rozwiniętych Wspólnot Europejskich, deklaracji stuttgardzkiej oraz rozwiniętej EWP 34. W traktacie wprowadzono zapis, iż jego sygnatariusze wspólnie zmierzają do opracowania i realizacji polityki zagranicznej 35. Zakres Europejskiej Współpracy Politycznej określono jako wszelkie sprawy z dziedziny polityki zagranicznej, stanowiące przedmiot ogólnego zainteresowania 36, a instrumentem EWP uczyniono wspólne działania oraz wspólne stanowiska. Traktat wskazywał również na pewne zbliżenie EWP do Wspólnot poprzez formalne łączenie programu spotkań ministrów spraw zagranicznych i 30 K. Łastawski, op. cit., s Jedynie włoski parlament zaakceptował projekt traktatu o Unii Europejskiej. 32 K. Łastawski, op. cit., s Dania, Grecja i Włochy podpisały Jednolity Akt Europejski 28 lutego w Hadze. Ostatecznie JAE wszedł w życie 1 lipca 1987 roku. 34 K. Łastawski, op. cit., s Jednolity Akt Europejski, Bruksela, 17 luty 1986 (źródło: URL < maj 2009). 36 R. Zięba, Wspólna Polityka Zagraniczna, s. 41.

11 11 Analiza UniaEuropejska.org Rady Wspólnot Europejskich. W dokumencie określono też, iż zewnętrzna polityka Wspólnoty Europejskiej musi być zgodna z uzgodnieniami w ramach EWP 37. Ponadto JAE ustanawiał stały sekretariat EWP w Brukseli 38. Sekretariat nie miał jednak uprawnień do przygotowywania nowych inicjatyw EWP, a jego kompetencje dotyczyły głównie spraw administracyjnych. Jednolity Akt Europejski mimo wszystko stanowił przełom w dotychczasowej polityce Wspólnot, a właśnie ten dokument nadał podstawę prawną Radzie Europejskiej i Europejskiej Współpracy Politycznej. Ryszard Zięba podkreśla zarazem, iż ustalenia dotyczące EWP stanowiły kombinację propozycji Wielkiej Brytanii opierającej się na idei współpracy międzyrządowej oraz projektów francusko-niemieckich przyznających prymat szefom państw i rządów, a także inicjatyw innych rządów wzmacniających integrację w ramach Wspólnot 39. W zapisach JAE można również odnaleźć potwierdzenie ścisłej interakcji między EWP a Wspólnotą, chociaż po przyjęciu traktatu nadal pojawiały się nieporozumienia wynikające z odmiennej natury polityki wspólnotowej i międzyrządowej w ramach EWP oraz z różnych procedur podejmowania decyzji w obydwu strukturach 40. W obliczu nie do końca jednoznacznych gwarancji natowskich i amerykańskich, istotnym problemem dla krajów Wspólnot Europejskich stała się też rewitalizacja UZE. Podstawowym mechanizmem gwarancyjnym dla Europy Zachodniej pozostawał w latach 80. parasol atomowy USA i możliwość jego wykorzystania w ramach zobowiązań sojuszniczych w NATO. Należy jednak pamiętać, że casus foedris w Traktacie Waszyngtońskim nie był tak precyzyjny jak w Traktacie Brukselskim, ponieważ artykuł 5 Paktu Północnoatlantyckiego nie nakładał na sojuszników bezwzględnego obowiązku udzielenia pomocy wojskowej w wypadku napaści na jedno z państw członkowskich NATO, a jedynie proponował rozważenie takiej ewentualności 41. Unia Zachodnioeuropejska została uznana za instytucję, w ramach której można rozpocząć pracę nad wspólną koncepcją bezpieczeństwa i obrony Europy Zachodniej. Za tym wyborem przemawiało kilka czynników. Po pierwsze, UZE była instytucją istniejącą od dłuższego 37 Jednolity Akt Europejski 38 Pierwszym sekretarzem generalnym EWP został mianowany Giovanni Jannuzzi z Włoch. 39 R. Zięba, Wspólna Polityka Zagraniczna, s R. Zięba, Wspólna Polityka Zagraniczna, s R. Zięba, Europejska Polityka Bezpieczeństwa, s. 15.

12 12 Analiza UniaEuropejska.org czasu i mającą uprawnienia w sprawach obrony wynikające ze zmodyfikowanego Traktatu Brukselskiego. Po drugie, charakter UZE był zdecydowanie międzyrządowy, co pociągało za sobą większy stopień akceptacji dla tej struktury, ponieważ jej państwa członkowskie nie obawiały się utraty narodowej suwerenności. Po trzecie, dla mniejszych państw UZE stanowiła szansę na to, aby uzyskać większy wpływ na sprawy bezpieczeństwa i obrony 42. Ryszard Zięba podkreśla, że Unia Zachodnioeuropejska, pomimo tego, iż była raczej słabą organizacją ze względu na swój podwójny charakter (organizacji obronnej państw zachodnioeuropejskich, a zarazem europejskiego filaru NATO), mogła zostać zreformowana, aby służyć dwóm równoległym, a niekiedy nawet konkurencyjnym celom: poprawie relacji transatlantyckich i wzmocnieniu europejskiego skrzydła Sojuszu oraz wyraźniejszej reprezentacji europejskiej w dziedzinie bezpieczeństwa i obrony na arenie międzynarodowej 43. W samym Sojuszu Północnoatlantyckim wybuchł za to kolejny kryzys zewnętrzny spowodowany amerykańskim atakiem powietrznym na Libię w odwecie za inspirowany przez Trypolis zamach terrorystyczny na terenie Niemiec. Działania USA zostały przeprowadzone bez konsultacji z sojusznikami z NATO, a Francja odmówiła nawet Amerykanom dostępu do swych baz lotniczych. Wzajemna krytyka w Sojuszu dotyczyła znanych z przeszłości zarzutów: braku konsultacji ze strony Stanów Zjednoczonych oraz braku politycznej solidarności Europy w ważnym momencie 44. Wszystko to działo się w trudnym okresie wewnętrznej debaty nad charakterem stosunków z Moskwą. Z tego powodu aprobatę zyskał postulat ożywienia UZE, a najwięcej kontrowersji budził problem zdefiniowania charakteru stosunków tej organizacji z NATO, a także ze Wspólnotami Europejskimi. Na rzymskiej sesji ministrów spraw zagranicznych UZE przyjęto Deklarację rzymską, w której przedstawiono koncepcję aktywizacji UZE. Dokument formułował podwójny cel: zdefiniowanie tożsamości bezpieczeństwa europejskiego oraz stopniową harmonizację polityki obronnej państw członkowskich 45. Założenia deklaracji sprecyzowano w przyjętej w październiku 1987 r. w Hadze Platformie europejskich interesów w dziedzinie bezpieczeństwa, w której podkreślono zarazem, że przyszła Unia Europejska powinna obejmować także integrację w dziedzinie bezpieczeństwa i obrony. 42 R. Zięba, Europejska Polityka Bezpieczeństwa, s Ibidem, s R. Kupiecki, op. cit., s R. Zięba, Europejska Polityka Bezpieczeństwa, s. 17.

13 13 Analiza UniaEuropejska.org Równocześnie rozwój sytuacji międzynarodowej i postępujący upadek bloku wschodniego stworzyły przesłanki do podjęcia przez Wspólnoty i UZE większej aktywności w dziedzinie polityki zagranicznej i bezpieczeństwa. Jednym z kluczowych zagadnień dla przyszłości UZE i obrony europejskiej stała się odpowiedź na pytanie: czy UZE powinna nadal funkcjonować jako autonomiczna organizacja, czy też należy ją włączyć do kształtującej się Unii Europejskiej 46. Rozstrzygnięcie tej kwestii miało już jednak nastąpić w nowym ładzie polityczno-międzynarodowym, w którym jedynie aspiracja Stanów Zjednoczonych do roli światowego przywódcy pozostała niezmiennym elementem starego ładu światowego 47. Artykuł powstał na podstawie fragmentów pracy magisterskiej Tomasza Betki pod tytułem Nowa rola Unii Europejskiej i NATO na arenie międzynarodowej. Implikacje dla bezpieczeństwa współczesnej Europy, pisanej pod kierunkiem prof. dr. hab. Ryszarda Zięby i obronionej we wrześniu 2009 r. na WDiNP Uniwersytetu Warszawskiego. Bibliografia: Barcz Jan, Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa, [w:] Elżbieta Kawecka- Wyrzykowska, Ewa Synowiec (red.), Unia Europejska, tom I, Instytut Koniunktur i Ceł Handlu Zagranicznego, Warszawa 2004, s Calvocoressi Peter, Polityka międzynarodowa po 1945 roku, Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa Haine Yves Jean, A historical perspective, [w:] Nicole Gnesotto (ed. by), EU Security and Defence Policy. The first five yers ( ), Institute for Security Studies European Union, Paris 2004, s Jednolity Akt Europejski, Bruksela, 17 lutego 1986 (źródło: URL < maj 2009). Kaczmarek Julian, NATO w systemie bezpieczeństwa świata, Wydawnictwo Atla 2, Wrocław 1998, s. 46 R. Zięba, Europejska Polityka Bezpieczeństwa, s Julian Kaczmarek, NATO w systemie bezpieczeństwa świata, Wydawnictwo Atla 2, Wrocław 1998, s. 161.

14 Analiza UniaEuropejska.org 14 Analiza UniaEuropejska.org Łastawski Kazimierz, Od idei do integracji europejskiej, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej TWP, Warszawa Latoszek Ewa, Integracja europejska. Mechanizmy i wyzwania, Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa Zięba Ryszard (red.), Bezpieczeństwo międzynarodowe po zimnej wojnie, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa Zięba Ryszard, Europejska Polityka Bezpieczeństwa i Obrony, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa Zięba Ryszard, Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa Unii Europejskiej, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007.