A U T O R E F E R A T

Transkrypt

1 A U T O R E F E R A T kandydata do stopnia doktora habilitowanego ZAŁĄCZNIK 2 DO WNIOSKU O PRZEPROWADZENIE POSTĘPOWANIA HABILITACYJNEGO dr n. med. Lidia Perenc Uniwersytet Rzeszowski Wydział Medyczny, Instytut Fizjoterapii al. Tadeusza Rejtana 16 C Rzeszów 1

2 1. Dane osobowe Imię i nazwisko: Lidia Perenc Data i miejsce urodzenia: , Rzeszów Obecnie zajmowane stanowisko: starszy wykładowca Miejsce pracy: 1. Wydział Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego 2. Oddział Rehabilitacji Neurologicznej Dzieci i Młodzieży, Kliniczny Szpital Wojewódzki Nr 2 im. Św. Jadwigi Królowej w Rzeszowie Wykształcenie, posiadane dyplomy, stopnie naukowe - z podaniem nazwy, miejsca i roku ich uzyskania oraz tytułu rozprawy doktorskiej: studia na Akademii Medycznej w Poznaniu, Wydział Lekarski, uzyskanie dyplomu lekarza medycyny, studium doktoranckie (zaoczne) - Śląska Akademia Medyczna Katowice, Wydział Lekarski Zabrze, uzyskanie stopnia naukowego doktora nauk medycznych w oparciu o dysertację nt. Rozwój somatyczny dzieci operowanych z powodu przepukliny oponowo-rdzeniowej (Somatic development of children operated because of meningo-myelocele) - Śląska Akademia Medyczna Katowice, Wydział Lekarski Zabrze (promotor: prof. dr hab. med. Andrzej Kwolek), uzyskanie dyplomu wydanego przez Centrum Egzaminów Medycznych w Łodzi poświadczającego o złożeniu państwowego egzaminu specjalistycznego i uzyskaniu tytułu specjalisty w dziedzinie pediatrii, uzyskanie dyplomu wydanego przez Centrum Egzaminów Medycznych w Łodzi poświadczającego o złożeniu państwowego egzaminu specjalistycznego i uzyskaniu tytułu specjalisty w dziedzinie rehabilitacji medycznej, Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych: Okres Nazwa i adres pracodawcy Stanowisko Od Do Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Rzeszowie Wydział Wychowania Fizycznego/ asystent Wydział Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego Instytut Fizjoterapii Uniwersytetu Rzeszowskiego adiunkt aktualnie Instytut Fizjoterapii Uniwersytetu Rzeszowskiego st. wykładowca Centrum Medyczne Medyk w Rzeszowie specjalista - pediatra aktualnie Oddział Rehabilitacji Neurologicznej Dzieci i Młodzieży, Kliniczny Szpital Wojewódzki Nr st. asystent 2 im. Św. Jadwigi Królowej w Rzeszowie 2

3 2. Praca naukowa Główne zainteresowania, kierunki i osiągnięcia w zakresie prowadzonych badań przed i po otrzymaniu stopnia doktora: - rozwój somatyczny dzieci i młodzieży, ze szczególnym uwzględnieniem zmian zachodzących na przełomie XX i XXI wieku (trend sekularny), - zaburzenia rozwoju i stanu zdrowia wieku dziecięcego i młodzieńczego, - postawy i zachowania zdrowotne w okresie adolescencji i wczesnej dorosłości. Liczba recenzowanych publikacji (komunikaty, streszczenia oddzielnie) Rodzaje prac przed doktoratem po doktoracie w j. polskim w j. angielskim w j. polskim w j. angielskim oryginalne poglądowe opisy przypadków podręczniki rozdziały monografie przed doktoratem po doktoracie komunikaty zjazdowe krajowe 2 15 komunikaty zjazdowe w. j. angielskim - 2 projekty badawcze - 2 punktacja przed doktoratem po doktoracie IF - 11,814 MNISW Liczba cytowań (Web of Science) - 19 Index Hirscha Oryginalne pełnotekstowe prace naukowe: A. w piśmiennictwie posiadającym Impact Factor 8 (IF 11,814, pkt MNiSW 155) B. w czasopismach bez Impact Factor 28 (pkt. MNiSW 52) 2. Opisy przypadków 4 (pkt. MNiSW 4) 3. Prace poglądowe 11 (pkt. MNiSW 35) 4. Rozdziały w monografiach lub podręcznikach 12 (pkt. MNiSW 40) 5. Autorstwo monografii (liczba autorów nie przekracza 3) 4 (pkt. MNiSW 100) 6. Prace popularno-naukowe 1 (pkt. MNiSW 0) 7. Liczba streszczeń: - ze zjazdów międzynarodowych 15, - ze zjazdów krajowych 3 8. Współczynnik Hirscha- 3 Łączna liczba punktów: Impact Factor - 11,814, MNiSW (Źródło: Analiza bibliometryczna wykonana przez Bibliotekę Medyczną Collegium Medicum UJ w dniu r.) 3

4 4. Wskazanie osiągnięcia* wynikającego z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. nr 65, poz. 595 ze zm.): 4.1. Tytuł osiągnięcia naukowego: Lidia Perenc. Podmiotowe determinanty postaw młodych dorosłych wobec immunizacji. Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2017 (monografia), 180 stron. ISBN MNiSW: 20 pkt Omówienie celów naukowych ww. pracy i osiągniętych wyników wraz z omówieniem ich ewentualnego wykorzystania: Moim podstawowym osiągnięciem naukowym, w ostatnim okresie czasu, jest samodzielna monografia nt. Podmiotowe determinanty postaw młodych dorosłych wobec immunizacji (2017). Obejmuje ona wyniki szeroko zakrojonych badań, jakie na ten temat przeprowadziłam w roku akademickim 2015/16 w grupie osób znajdujących się w okresie wczesnej dorosłości (tzw. młodzi dorośli). Badaną grupę stanowili studenci Uniwersytetu Rzeszowskiego dobrani w oparciu o procedurę losowania wielostopniowego. Łącznie badaniami objęto 1706 osób w wieku lat studiujących na następujących kierunkach: filologia angielska, mechatronika, fizjoterapia, położnictwo, zdrowie publiczne, pedagogika, prawo, wychowanie fizyczne oraz turystyka i rekreacja. Wszyscy badani byli studentami studiów stacjonarnych i stanowili 12.11% studentów studiujących w tym systemie w semestrze zimowym roku akademickiego 2015/16 lub 9.90% ogólnej liczby studentów Uniwersytetu Rzeszowskiego w tym okresie czasu. Podstawowym celem badań było określenie roli podmiotowych czynników determinujących postawy młodych dorosłych związane ze szczepieniami ochronnymi. Wybór osób w tym wieku nie był przypadkowy bowiem ich postawy wobec szczepień ochronnych mogą w przyszłości w istotnym stopniu wpłynąć na poziom realizacji szczepień u własnych dzieci, a przez to na sytuację epidemiologiczną kraju związaną z chorobami zakaźnymi. Podstawę teoretyczną badań własnych stanowił zmodyfikowany model przekonań zdrowotnych (MPZ), którego komponenty pełnią rolę zmiennych zależnych. Zachowania zdrowotne (health behaviours) oraz lokalizacja kontroli zdrowia (locus of health control) tworzące zasoby zdrowotne (health resources) badanych osób - stanowią tu zmienne niezależne. Do zmiennych pośredniczących uwzględnionych w tych badaniach należą: płeć, środowisko społeczne i poziom kształcenia uniwersyteckiego. W związku z podjętymi badaniami zostały sformułowane następujące główne problemy: I. Jakie postawy wobec szczepień ochronnych prezentują młodzi dorośli? II. Jakimi osobistymi zasobami zdrowotnymi dysponują młodzi dorośli? 4

5 III. Jaka zależność występuje pomiędzy postawami młodych dorosłych wobec szczepień ochronnych a ich osobistymi zasobami zdrowotnymi? Z tak sformułowanych problemów ogólnych wynikają problemy szczegółowe oraz związane z nimi pytania i hipotezy badawcze. Weryfikacja założeń badawczych sformułowanych w niniejszej pracy opiera się na metodzie sondażu diagnostycznego (diagnostic survey). W ramach tej metody wybrana została technika ankiety, natomiast zasadniczymi narzędziami badawczymi dotyczącymi postaw wobec immunizacji oraz opinii o zachowaniach zdrowotnych badanych osób były: 1. Inwentarz Zachowań Zdrowotnych Health Behaviours Inventory (IZZ), 2. Wielowymiarowa Skala Umiejscowienia Kontroli Zdrowia Multidimensional Health Locus of Control Scale (MHLC), 3. Skala Postaw Wobec Szczepień Attitude Toward Vaccination Scale (SPWS) własnej konstrukcji. Przestrzegano wskazania obowiązujące wszystkich podczas prowadzenia badań ankietowych czy testowych oraz zapewniono ich anonimowość. Uzyskane dane zostały poddane analizie przy pomocy pakietu statystycznego SPSS 17 for Windows. Wyniki badań. Opracowanie wyników przebiegało w dwóch etapach. W pierwszym przeprowadzona została ocena odpowiedzi badanych osób i określenie czynników wpływających na ich postawy wobec szczepień ochronnych. W kolejnym etapie wyniki przedstawiono w postaci tabel, wykresów i poddano analizie statystycznej. Istotne statystycznie wyniki uzyskane przy pomocy skali SPWS (Skala Postaw wobec Szczepień). Osoby ze studiów licencjackich, w porównaniu z kolegami ze studiów magisterskich, na ogół uważają, że są mniej podatne na infekcje niż inni ludzie (p<0.05). Studenci studiów magisterskich spostrzegają wyraźnie więcej korzyści związanych ze stosowaniem szczepień ochronnych (p<0.01). Płeć okazała się czynnikiem, który wyraźniej różnicuje badanych pod względem wyników uzyskanych w skali SPWS niż poziom studiów wyższych. Badane kobiety uzyskały wynik wyższy od mężczyzn w następujących podskalach: Spostrzeganie zagrożeń (perceived threat) (p<0.01) oraz Wskazówki do działania (cues to action) (p<0.05). Młodzi dorośli ze środowiska wiejskiego są bardziej skłonni do podwyższonej oceny indywidualnej podatności na zachorowanie (perceived susceptibility) w przypadku braku szczepień niż ich koleżanki i koledzy ze środowiska miejskiego (p<0.01). Ponadto wykazują oni wyraźniejszą tendencję do korzystania ze wskazówek i rekomendacji do aktywnego działania ukierunkowanego na udział w szczepieniach ochronnych. Z kolei badani ze środowiska miejskiego uzyskali korzystniejszy wynik w podskali odnoszącej się do spostrzegania barier (perceived barriers) związanych z realizację szczepień (p<0.05). Kolejne pytanie w analizowanych badaniach odnosiło się do zamiaru badanych zaszczepienia się przeciwko wirusowi 5

6 brodawczaka ludzkiego (HPV-Human Papilloma Virus). Aż 90.1% badanych ze studiów I stopnia i 95.0% ze studiów II stopnia odpowiedziało twierdząco na pytanie Czy w przyszłości zamierzasz konsekwentnie szczepić swoje dzieci? Wśród zmiennych branych pod uwagę w analizie wyników, jedynie płeć różnicowała istotnie badanych (kobiety 95.5%, mężczyźni 88.9%, p<0.05). Wyniki skali IZZ (Inwentarz Zachowań Zdrowotnych). W kategorii praktyki zdrowotne (health practices) (podskala PZ subscale PZ) różnica okazała się istotna statystycznie (p 0.05) pomiędzy studentami studiów licencjackich i magisterskich. Na tej podstawie można stwierdzić, szczególnie w odniesieniu do studentów studiów II stopnia, że badani korzystniej prezentują się pod względem aktywności fizycznej, a także czasu przeznaczanego na sen i rekreację. Z kolei wyniki podskali PZ wyraźniej różnicują badanych w zależności od płci. Średnia wartość punktów uzyskanych przez kobiety okazała się znacząco wyższa od mężczyzn (p 0.01). Świadczy to korzystnie o osobach badanych, które przywiązują odpowiednią wagę do spraw związanych z rekreacją, aktywnością fizyczną oraz snem. Wyniki skali MHLC (Wielowymiarowa Skala Umiejscowienia Kontroli Zdrowia). Młodzi dorośli ze środowiska miejskiego charakteryzują się wyraźnie wyższym poziomem wewnętrznej kontroli zdrowia niż ich koledzy zamieszkujący w środowisku wiejskim (p<0.01). Wewnętrzna lokalizacja kontroli zdrowia wykazuje związek o zróżnicowanej sile z poszczególnymi zmiennymi mierzonymi za pomocą skali IZZ. Najsilniej kontrola wewnętrzna koreluje z praktykami zdrowotnymi (r=0.410), zaś nieco słabiej z prawidłowymi nawykami żywieniowymi (r=0.386). W obu przypadkach wartości współczynnika korelacji przemawiają za obecnością przeciętnej, aczkolwiek istotnej, zależności (p 0.05). Wymiar wpływu innych (powerful others LOC) pozostał w istotnej statystycznie zależności, o przeciętnej sile, z zachowaniami profilaktycznymi (r=0,364) oraz praktykami zdrowotnymi (r=0,393, p 0.05). Wyniki podskali Spostrzeganie zagrożeń (SPWS) w sposób znamienny statystycznie korelują z dwiema podskalami IZZ, tj. Zachowaniami profilaktycznymi (r=0.395) i Praktykami zdrowotnymi (r=0.514, p<0.05). Wysoka wartość współczynnika korelacji wystąpiła także pomiędzy wynikami podskali Spostrzeganie indywidualnej podatności a Zachowaniami profilaktycznymi (r=0.427, p<0.05) oraz Praktykami zdrowotnymi (r=0.378, p<0.05). Zaobserwowano dodatnią korelację pomiędzy Spostrzeganiem korzyści a podskalami IZZ, jednak tylko w dwóch przypadkach osiągnęła ona poziom znamienny statystycznie. Okazało się, że badani, którzy spostrzegają określone korzyści wynikające ze szczepień ochronnych, na ogół charakteryzują się również przestrzeganiem zasad prawidłowego żywienia (r=0.388, p<0.05). Jeszcze wyższą wartość osiągnął współczynnik korelacji pomiędzy Spostrzeganiem korzyści a 6

7 Zachowaniami profilaktycznymi (r=0.469, p<0.05). Znamienna statystycznie, choć ujemna, korelacja wystąpiła jedynie pomiędzy Spostrzeganiem barier a Pozytywnym nastawieniem psychicznym (r=-0.425, p<0.05). W celu bliższego określenia roli innych czynników wpływających na postawy wobec szczepień zostały obliczone współczynniki korelacji pomiędzy wynikami skali MHLC i SPWS. Dodatnia, znamienna statystycznie zależność występuje pomiędzy wynikami podskali Spostrzeganie zagrożeń a podskalą MHLC odnoszącą się do Kontroli wewnętrznej (r=0.508, p<0.05). Z zestawienia korelacji występujących pomiędzy rezultatami podskali Spostrzeganie indywidualnej podatności i poszczególnych podskal MHLC wynika, że występujące pomiędzy nimi zależności są wyraźnie zróżnicowane. Najsilniej Spostrzeganie indywidualnej podatności koreluje z Kontrolą wewnętrzną (internal LOC) (r=0.395, p<0.05). Wyniki podskali Spostrzeganie korzyści (perceived benefits) najsilniej korelują z Kontrolą wewnętrzną (r=0.421, p<0.05). Wyniki podskali Spostrzeganie barier znamiennie statystycznie korelują z wynikami podskali Przypadek (chance LOC) (r=0.515, p<0.05) oraz Kontrola wewnętrzna (r=-0.443, p<0.05), aczkolwiek kierunki tych zależności są rozbieżne. Weryfikacja hipotez. Analiza uzyskanych wyników tylko częściowo potwierdziła trafność hipotezy pierwszej o zależnościach między zmiennymi wchodzącymi w jej zakres. I tak, płeć badanych osób jest zmienną determinującą spostrzeganie przez nich zagrożeń i barier związanych z przeprowadzaniem szczepień, a także wskazówek do działania pochodzących z różnych źródeł. Analiza zachodzących tu związków wykazała, że kobiety prezentują na ogół bardziej korzystne postawy w omawianym zakresie. Środowisko społeczne w znamienny sposób determinuje takie ważne elementy postawy wobec szczepień, jak spostrzeganie indywidualnej podatności, spostrzeganie barier oraz wskazówki do działania. Osoby ze środowiska wiejskiego okazały się bardzie skłonne do podwyższonej oceny własnej podatności na zachorowanie w przypadku zaniedbania szczepień oraz dostrzegania większej liczby barier i utrudnień związanych z ich realizacją. Wiek badanych, wyrażony poziomem studiów uniwersyteckich, determinuje głównie spostrzeganie indywidualnej podatności na choroby zakaźne oraz spostrzeganie korzyści wynikających ze szczepień. W świetle uzyskanych wyników hipoteza druga znalazła częściowe potwierdzenie. Płeć okazała się zmienną determinującą jedynie zachowania profilaktyczne, praktyki zdrowotne oraz ogólny poziom zachowań zdrowotnych badanych, przy czym korzystniejsze wyniki osiągnęły kobiety. Środowisko społeczne różnicuje istotnie badanych pod względem prawidłowych nawyków żywieniowych i praktyk zdrowotnych oraz ogólnego nasilenia zachowań zdrowotnych. Większe nasilenie tych zachowań występuje wśród młodych dorosłych ze śro- 7

8 dowiska miejskiego. Poziom studiów uniwersyteckich determinuje w sposób istotny statystycznie różnice w zakresie pozytywnego nastawienia psychicznego oraz praktyk zdrowotnych. Wyższa intensywność zachowań zdrowotnych w obu tych kategoriach wystąpiła u badanych ze studiów magisterskich. Uzyskane dane przemawiają za częściową trafnością założeń zawartych w hipotezie trzeciej. Płeć badanych w sposób znamienny determinuje ich wewnętrzną lokalizację kontroli zdrowia oraz przekonanie o wpływie innych osób na jego stan, przy czym korzystniejsza konstelacja wyników występuje u mężczyzn. Środowisko społeczne jest również czynnikiem modyfikującym kształtowanie się wewnętrznej kontroli zdrowia i przekonania o wpływie innych osób, przy tym korzystniej prezentują się młodzi dorośli ze środowiska miejskiego. Poziom kształcenia uniwersyteckiego jest zmienną różnicującą badanych w zakresie kontroli wewnętrznej oraz roli przypadku, przy czym korzystniej prezentują się osoby ze studiów magisterskich. Hipoteza czwarta znalazła swoje potwierdzenie w materiale danych empirycznych, które wskazują na obecność istotnych zależności pomiędzy poszczególnymi elementami postawy wobec szczepień a zachowaniami zdrowotnymi występującymi u badanych osób. Hipotezę piątą również można uznać za udowodnioną, gdyż wskazuje na ważne znaczenie wewnętrznego umiejscowienia kontroli w determinowaniu wszystkich elementów postawy wobec szczepień. Dyskusja i wnioski. Pomimo, iż społeczeństwo polskie wykazuje stosunkowo wysoką akceptowalność szczepień, to nadal występuje potrzeba regularnego monitorowania postaw wobec szczepień w różnych grupach społecznych, takich jak rodzice małych dzieci czy młodzi dorośli. Tego rodzaju badania prowadzone są systematycznie w kilku krajach Unii Europejskiej oraz Wielkiej Brytanii, m.in. w ramach projektu VACSATC. Wynika to z faktu, że Unia Europejska ma ambicję bycia obszarem wolnym od niektórych chorób zakaźnych. Jednak okresowo wybuchające w Europie epidemie chorób zakaźnych, jak np. epidemia grypy w 2009 roku, ukazują, że nawet przy najlepszej organizacji szczepień przez służbę zdrowia danego kraju, nie można oczekiwać pozytywnych rezultatów bez akceptacji i czynnego udziału szerokiego społeczeństwa. Odnosi się to zwłaszcza do osób w wieku wczesnej dorosłości. Ich obecne postawy wobec szczepień ochronnych mogą w przyszłości w istotnym stopniu wpłynąć na poziom realizacji szczepień u własnych dzieci, a przez to na sytuację epidemiologiczną kraju związaną z chorobami zakaźnymi. Zależności pomiędzy czynnikami determinującymi postawy wobec szczepień. Ważne znaczenie analizy korelacyjnej przeprowadzonej w tej pracy wynika z faktu, że zachowania 8

9 zdrowotne są wynikiem interakcji wielu czynników o charakterze podmiotowym i przedmiotowym. Z tego powodu wśród ludzi występuje duże zróżnicowanie zachowań, zarówno o charakterze pro-, jak i antyzdrowotnym. Odnosi się to również do postaw i zachowań związanych ze szczepieniami ochronnymi. Fakt, że lekceważenie szczepień wiąże się niskimi wynikami w zakresie spostrzegania korzyści ze szczepień znalazł swoje potwierdzenie w badaniach, jakie przeprowadzili Marlowe i wsp. (2009). Ważną rolę spostrzegania barier jako czynnika utrudniającego udział w szczepieniach potwierdzają wyniki wielu badań (Liddon, Hood, Leichliter (2013; Sotiriadis i wsp. 2012; Zimet i wsp. 2010). Jego negatywny wpływ ulega wzmocnieniu gdy współwystępuje z niekorzystnymi warunkami środowiskowymi, jak np. brak wsparcia społecznego i dostępu do usług zdrowotnych (Bakogianni, Nikolakopoulos, Nikolakopoulou 2010; Weiss, Rosenthal, Zimet 2011; Chan i wsp. 2012). Wynika z tego ważna rola personelu medycznego jako źródła obiektywnej i rzetelnej informacji oraz partnera pomagającego pacjentowi w pokonywaniu spostrzeganych przez niego barier. Wyniki uzyskane w wymiarach spostrzegania barier i spostrzegania korzyści pozwalają z dużym prawdopodobieństwem przewidzieć udział tych osób w szczepieniach ochronnych, m.in. przeciwko grypie sezonowej (Nexoe, Kragstrug, Soogaard 1999). Skuteczna modyfikacja zachowań związanych ze zdrowiem wymaga ciągłego pogłębiania wiedzy z tego zakresu z równoczesnym propagowaniem wzorców prozdrowotnego zachowania w sposób atrakcyjny dla szerokiego społeczeństwa (Gruszczyńska, Bąk-Sosnowska, Plinta 2015; Ponczek, Olszowy 2012). Wnioski końcowe. 1. Stosunkowo niewielki odsetek badanych bierze czynny udział w szczepieniach rekomendowanych przez instytucje medyczne. 2. Płeć badanych okazała się zmienną w istotnym stopniu determinującą spostrzeganie zagrożeń i barier związanych z udziałem w szczepieniach ochronnych, a także reagowanie na wskazówki do działania w tym kierunku uzyskiwane z dostępnych źródeł informacji. 3. Środowisko społeczne w znamienny sposób determinuje takie ważne elementy postawy wobec szczepień, jak spostrzeganie indywidualnej podatności na choroby zakaźne, spostrzeganie barier oraz wskazówki do działania. 4. Wiek badanych, w tym przypadku wyrażony poziomem studiów uniwersyteckich, determinuje głównie spostrzegania indywidualnej podatności na choroby zakaźne oraz spostrzeganie korzyści wynikających ze szczepień. 5. Wśród zmiennych socjodemograficznych, płeć istotnie determinuje ogólny poziom zachowań zdrowotnych badanych, zaś wśród ich kategorii szczegółowych istotne różnice obejmują jedynie zachowania profilaktyczne i praktyki zdrowotne, przy czym korzystniejsze 9

10 wyniki osiągnęły kobiety. Środowisko społeczne różnicuje istotnie badanych pod względem prawidłowych nawyków żywieniowych i praktyk zdrowotnych oraz ogólnego nasilenia zachowań zdrowotnych. Większe nasilenie tych zachowań występuje wśród młodych dorosłych ze środowiska miejskiego. Poziom studiów uniwersyteckich determinuje w sposób istotny statystycznie różnice w zakresie pozytywnego nastawienia psychicznego oraz praktyk zdrowotnych. Wyższa intensywność zachowań zdrowotnych w obu tych kategoriach wystąpiła u badanych ze studiów magisterskich. 6. Istnieje zależność pomiędzy płcią badanych osób a ich wewnętrzną lokalizacją kontroli zdrowia oraz przekonaniem o wpływie innych ludzi na jego stan, przy czym korzystniejsza konstelacja wyników występuje u mężczyzn. Środowisko społeczne jest czynnikiem modyfikującym kształtowanie się wewnętrznej kontroli zdrowia i przekonania o wpływie innych osób, przy tym korzystniej prezentują się młodzi dorośli ze środowiska miejskiego. Poziom kształcenia uniwersyteckiego różnicuje badanych w zakresie kontroli wewnętrznej oraz roli przypadku, przy czym korzystniej prezentują się osoby ze studiów magisterskich. 7. Istnieje zależność pomiędzy poszczególnymi elementami postawy wobec szczepień a zachowaniami zdrowotnymi występującymi u badanych osób. 8. Istnieje związek pomiędzy umiejscowieniem kontroli zdrowia a wszystkimi elementami postawy wobec szczepień, przy czym najbardziej korzystna konstelacja zależności wiąże się z wewnętrznym wymiarem kontroli zdrowia. 9. Zastosowany w tych badaniach Model Przekonań Zdrowotnych wykazał swoją praktyczną przydatność, dlatego rekomenduję jego zastosowanie jako teoretycznej podstawy dla innych badań nad różnymi formami zachowań zdrowotnych. 10. Istnieje potrzeba opracowania bardziej skutecznych programów edukacyjnych skierowanych do młodzieży i młodych dorosłych, których celem byłoby kształtowanie korzystnych, a jednocześnie trwałych, postaw wobec szczepień ochronnych jako ważnego czynnika profilaktyki chorób zakaźnych. 5. Omówienie pozostałych osiągnięć naukowo badawczych: Moje zainteresowania naukowe obejmują następujące trzy grupy zagadnień: A. postawy i zachowania zdrowotne w okresie adolescencji i wczesnej dorosłości. B. rozwój somatyczny dzieci i młodzieży, ze szczególnym uwzględnieniem zmian zachodzących na przełomie XX i XXI wieku (trend sekularny), C. zaburzenia rozwoju i stanu zdrowia wieku dziecięcego i młodzieńczego. 10

11 Badania oraz wynikające z nich publikacje odnoszące się do pierwszej grupy w ramach której występuje moja dysertacja habilitacyjna - są wynikiem zmian, jakie zaobserwowałam w okresie swojej 20-letniej aktywności zawodowej w sposobie odnoszenia się ludzi do spraw zdrowia i choroby. W odróżnieniu od dawnych czasów, współcześnie coraz więcej osób wyraża przekonanie, że zdrowie i choroba zależą od takich elementów, jak czynniki środowiskowe, styl życia oraz postawy i zachowania zdrowotne jednostki. Widać to wyraźnie na przykładzie zachowań profilaktycznych, do których należą szczepienia ochronne. Zgodnie z powszechnie znaną koncepcją racjonalnego wyboru, należałoby oczekiwać, że każda jednostka ludzka będzie dążyć do uzyskania i podtrzymania dobrostanu w zakresie zdrowia, co wymaga od niej oceny różnych wyborów i przewidywania ich konsekwencji. Tymczasem w odniesieniu do immunizacji to przewidywanie często nie sprawdza się, gdyż pomimo spostrzeganego ryzyka wiele osób lekceważy sobie wartość szczepień ochronnych. Czynnikiem decydującym jest bowiem tutaj osobista definicja i interpretacja korzyści i zagrożeń wynikających ze szczepienia, bez względu obiektywne uwarunkowania medyczne. W tym kontekście samo założenie dotyczące racjonalności zachowań zdrowotnych nie wydaje się wystarczające do wyjaśnienia czynnego udziału jednostki w szczepieniach ochronnych. W zbyt małym stopniu uwzględnia ono udział czynników indywidualnych, które wpływają na inne, różne od medycznych, definicje i interpretacje zagrożeń i korzyści dla zdrowia oraz osobiste decyzje odnoszące się do zachowań profilaktycznych. W obliczu ograniczonej wartości prostych koncepcji wyjaśniających motywację do zachowań prewencyjnych, medycyna musiała oprzeć się na teoriach i modelach opracowanych na gruncie psychologii i socjologii zdrowia, które kładą nacisk na ważną rolę czynników poznawczych, emocjonalnych, osobowościowych i społecznych. Do ważniejszych prac z grupy pierwszej, drugiej i trzeciej należą: A. Cykl prac nt. Postawy i zachowania zdrowotne młodzieży i młodych dorosłych (wspierających osiągnięcie naukowe) 1. Lidia Perenc, Mieczyslaw Radochonski, Anna Radochonska. Knowledge and attitudes of Polish university students toward organ donation and transplantation. Psychology, Health & Medicine. ISSN , s.1-7. doi/abs/ / IF=1.375 (Mój udział polegał na opracowaniu koncepcji pracy, pomocy w przeprowadzeniu badań, analizy wyników i ich interpretacji oraz przygotowaniu tekstu. Swój udział oceniam na 33%). W Polsce, podobnie jak w innych krajach, systematycznie wzrasta liczba pacjentów wymagających przeszczepu określonego narządu. Temu zjawisku towarzyszy dotkliwy brak 11

12 potencjalnych dawców. Z wielu badań wynika, że wiedza i postawy społeczeństwa odnoszące się dawstwa narządów okazują się krytycznymi czynnikami decydującymi o równowadze pomiędzy popytem i podażą w omawianej sprawie. Celem przeprowadzonych przez nas badań była ocena poziomu wiedzy, postaw oraz zachowań dotyczących dawstwa i transplantacji narządów w 625-osobowej grupie studentów Uniwersytetu Rzeszowskiego reprezentujących 8 różnych kierunków studiów. Analiza wyników wykazała, że badani prezentują na ogół zadawalający poziom wiedzy na temat organów ludzkiego ciała, które mogą być przeszczepiane innym oraz pozytywne postawy wobec transplantacji, jednakże nie idą z tym w parze ich odpowiednie zachowania. Okazało się, tylko 24% z nich zadeklarowało chęć zarejestrowania się jako dawcy narządów, zaś tylko 3% oświadczyło, iż w chwili badania posiadają kartę dawcy. Na tej podstawie należy wnioskować, że dobre intencje wykazywane przez badanych wobec problemu transplantacji nie przekładają się na ich konkretne działania w tym zakresie. Dlatego w Polsce należałoby opracować ogólnokrajowy, nowoczesny program edukacyjny skierowany do młodzieży, który służyłby kształtowaniu korzystnych postaw wobec dawstwa narządów oraz transplantacji. 2. Lidia Perenc, Mieczysław Radochoński, Anna Radochońska. Knowledge and attitudes of Polish university students related to human papillomavirus infection and its prevention. International Journal of Health Promotion and Education. 2014, 52:1, s ISSN (Mój udział polegał na opracowaniu koncepcji pracy, pomocy w przeprowadzeniu badań, analizy wyników i ich interpretacji oraz przygotowaniu tekstu. Swój udział oceniam na 33%). Celem tych badań była ocena świadomości zagrożenia stwarzanego przez wirus brodawczaka ludzkiego (HPV) oraz postawy polskich studentów wobec szczepień prewencyjnych. Autorzy przeprowadzili badania przekrojowe przy pomocy kwestionariusza własnej konstrukcji, który umożliwił pomiar wiedzy na temat infekcji wywołanej HPV oraz postawy wobec szczepień rozumianych jako środek zapobiegawczy. Do badań zakwalifikowano 465- osobową grupę studentów Uniwersytetu Rzeszowskiego zróżnicowaną pod względem lat oraz kierunków studiów. Analiza wyników wykazała, że poziom wiedzy dotyczącej infekcji HPV, jego rozpowszechnienia oraz konsekwencji dla zdrowia jest stosunkowo niski. Większość respondentów nie zdawało sobie sprawy ze związku zachodzącego pomiędzy infekcją HPV a rakiem szyjki macicy. Badanie odkryło obecność fałszywych przekonań dotyczących roli mężczyzn w przenoszeniu infekcji HPV. Prawie 60% badanych studentów wykazało wątpliwości lub postawy przeciwko szczepieniom zapobiegającym infekcji HPV. Pod tym względem wyższy poziom świadomości zaprezentowały kobiety oraz studenci studiów magister- 12

13 skich. Badania potwierdziły, że studenci polscy wykazują niewystarczający poziom wiedzy na temat infekcji HPV i jej konsekwencji dla zdrowia. Wynika stąd konieczność przygotowania dla nich odpowiednich programów edukacyjnych i profilaktycznych. 3. Mieczysław Radochoński, Lidia Perenc. Evolution of attitudes toward persons with physical disabilities among physiotherapy students. Physiotherapia Slovaca, 2014, 1, s , ISSN X (Mój udział polegał na opracowaniu koncepcji pracy, pomocy w przeprowadzeniu badań, analizy wyników i ich interpretacji oraz przygotowaniu tekstu. Swój udział oceniam na 50%). W celu pełnego włączenia osób niepełnosprawnych do społeczeństwa, powinny one mieć zapewniony dostęp do usług rehabilitacyjnych na równi z innymi. Dlatego poznanie i zrozumienie postaw dzisiejszych studentów fizjoterapii wobec osób z niepełnosprawnością może mieć istotne znaczenie dla poprawy jakości tych usług w przyszłości. Z analizy literatury naukowej wynika, że postawy polskich studentów fizjoterapii do tej pory nie były przedmiotem szerzej zakrojonych badań. Celem badań prezentowanych w tej pracy była ocena postaw wobec osób z niepełnosprawnością fizyczną przejawianych przez studentów I, III i V roku studiów. Badania przeprowadzono w dwóch grupach. Grupę zasadniczą stanowiło 259 studentów fizjoterapii, zaś grupę porównawczą 335 studentów prawa i filologii angielskiej. Do zastosowywanych narzędzi należały: skala ATDP-wersja B (Attitudes Towards Disabled Persons Scale-form B) oraz skala IDP (Interaction with Disabled Persons Scale). Analiza uzyskanych rezultatów wykazała ich wyraźny związek z rokiem studiów. Najkorzystniejsze wyniki osiągnęli studenci fizjoterapii z III i V roku studiów. Statystycznie istotna różnica wystąpiła pomiędzy wynikami studentów I i III roku fizjoterapii. Wśród studentów należących do grupy porównawczej nie wystąpiły znamienne różnice zależne od roku studiów. W obu porównywanych grupach korzystniejsze wyniki osiągnęły kobiety. W świetle uzyskanych danych można wnioskować, że program studiów realizowanych na kierunku fizjoterapia wywiera korzystny wpływ na kształtowanie się postaw studentów wobec osób niepełnosprawnych fizycznie. 4. Binkowska-Bury M., Iwanowicz-Palus G., Kruk K., Perenc L., Mazur A., Filip R., Januszewicz P. Pro-health behaviors: Is sense of coherence a key to healthy lifestyle in rural areas? Annals of Agricultural and Environmental Medicine. 2016, 23(2): ISSN IF=0.895 MNiSW 20 pkt. (Mój udział polegał na pomocy w przeprowadzeniu analizy wyników i ich interpretacji oraz przygotowaniu tekstu. Swój udział oceniam na 10%). 13

14 Opierając się na założeniach salutogenicznej koncepcji zdrowia, która kładzie nacisk na ważną rolę postaw i zachowań prozdrowotnych, należy stwierdzić, że w środowisku wiejskim w dalszym ciągu występują trudności z zachęcaniem ludności do prowadzenia zdrowego trybu życia. Dlatego celem tych badań była ocena zależności występujących pomiędzy zmiennymi psycho- i socjodemograficznymi a poczuciem koherencji traktowanej jako ważny element koncepcji salutogenicznej. Badaniami objęto 668-osobową grupę osób dorosłych ze środowiska wiejskiego. Do zastosowanych narzędzi należały: Inwentarz Zachowań Zdrowotnych (w opracowaniu Z. Juczynskiego) oraz kwestionariusz SOC-29 (w opracowaniu A. Antonovsky ego). Do analizy statystycznej danych empirycznych wykorzystano m.in. test ANOVA oraz model regresji linearnej. Wynika z niej, że wyższy poziom zachowań prozdrowotnych związany jest z takimi zmiennymi, jak płeć, poczucie koherencji oraz wiek badanych. Prawie połowę badanych mieszkańców wsi cechuje niski poziom postaw prozdrowotnych. Z kolei wysoki poziom zachowań prozdrowotnych występował jedynie u jednej piątej z nich. Uzyskane wyniki przemawiają za obecnością silnego związku pomiędzy poczuciem koherencji a zachowaniem prozdrowotnym. U mieszkańców wsi występują na ogół szkodliwe nawyki i postawy wobec problemów zdrowotnych, a także niska samoocena własnego zdrowia. W tym kontekście autorzy opowiadają się za pilną potrzebą monitorowania zachowań zdrowotnych oraz zwiększenia efektywności programów ukierunkowanych na promocję i edukację zdrowotną mieszkańców wsi, co sprzyjałoby kształtowaniu się u nich prozdrowotnego stylu życia. 5. Perenc L., Radochoński M. Psychological Predictors of Seeking Help from Mental Health Practitioners among a Large Sample of Polish Young Adults. Int. J. Environ. Res. Public Health 2016, 13, 1049; doi: /ijerph IF=2.035 MNiSW 25 pkt. (Mój udział polegał na opracowaniu koncepcji pracy, pomocy w przeprowadzeniu badań, analizy wyników i ich interpretacji oraz przygotowaniu tekstu. Swój udział oceniam na 50%). Pomimo, iż literatura przedmiotu zawiera wiele badań nad związkiem pomiędzy czynnikami psychologicznymi a postawą wobec poszukiwania profesjonalnej pomocy psychologicznej, to w dalszym ciągu rola niektórych uwarunkowań nie jest wyjaśniona, szczególnie w grupie polskich młodych dorosłych. W związku z tym niniejsza praca podejmuje ten problem w oparciu o badania przeprowadzone w dużej grupie polskich studentów. Ich szczegółowe cele odnoszą się do wyjaśnienia regulacyjnej roli takich czynników, jak płeć, poziom edukacji uniwersyteckiej, umiejscowienia kontroli zdrowia oraz poczucia koherencji. W badaniach wzięło udział 1706 osób, zaś jako narzędzia badawcze zostały zastosowane: Skala Postaw wobec Poszukiwania Profesjonalnej Pomocy Psychologicznej wersja SF, Wielowymiarowa 14

15 Skala Umiejscowienia Kontroli Zdrowia (MHLC), Kwestionariusz Orientacji Życiowej (SOC=29). Osoby zakwalifikowane do badań zostały wylosowane z różnych wydziałów i kierunków studiów. Uzyskane wyniki wykazały, że wśród zmiennych socjodemograficznych płeć żeńska oraz poziom magisterski studiów są najsilniejszymi predyktorami postawy wobec poszukiwania profesjonalnej pomocy psychologicznej. Do innych czynników odgrywających istotna rolę w tym zakresie należy wewnętrzne umiejscowienie poczucia kontroli zdrowia oraz poczucie koherencji. Autorzy postulują prowadzenie podobnych badań w Polsce w odniesieniu do innych grup społecznych. 6. Milewska N., Przysada G., Perenc L., Wiśniowska A. Ocena wiedzy studentek Wydziału Medycznego Uniwersytetu Rzeszowskiego na temat izolowanych wad cewy nerwowej (Assessment of knowledge of female students from the Medical Department of the University of Rzeszow regarding isolated neural tube defects). Postępy Rehabilitacji, 2016, 30(2), MNiSW 9 pkt. (Mój udział polegał na pomocy w przeprowadzeniu analizy wyników i ich interpretacji oraz przygotowaniu tekstu. Swój udział oceniam na 15%). Termin wady dysraficzne obejmuje grupę malformacji związanych z nieprawidłowym zamknięciem cewy nerwowej w krytycznym momencie embriogenezy. Defekt ten wywołuje szereg zmian strukturalnych, takich jak przykurcze, szpotawość, koślawość, skolioza, zwichnięcie stawów biodrowych. Częstość występowania wad rozszczepowych określono w literaturze światowej na 1.2 do 4.0% żywych urodzeń. Uważa się, że przyczyną 30% anomalii są czynniki genetyczne i środowiskowe. Celem tej pracy była ocena wiedzy studentek kierunków medycznych na temat izolowanych wad wrodzonych cewy nerwowej oraz znajomość zasad ich profilaktyki. Badaniem objęto 300 studentek z kierunków: fizjoterapia, pielęgniarstwo i ratownictwo medyczne z Wydziału Medycznego Uniwersytetu Rzeszowskiego. Ostatecznie do badań zakwalifikowano 276 studentek w wieku od 19 do 40 lat (średni wiek = 24 lata). Do badań wykorzystano ankietę własnego autorstwa składającą się z 37 pytań zamkniętych. Analizę statystyczną wyników przeprowadzono za pomocą programu PASW/SPSS 17. Wykazała ona, że połowa badanych studentek wykazuje umiarkowany poziom wiedzy na temat izolowanych wad cewy nerwowej. Znaczna część zapytanych kobiet zna rolę kwasu foliowego w profilaktyce wad dysraficznych (90%). A co trzecia kobieta wzbogaca dietę o kwas foliowy. Na podstawie uzyskanych rezultatów zaobserwowano niską suplementację kwasu foliowego, a źródłem wiedzy kobiet o patogenezie i profilaktyce wad cewy nerwowej są szkolenia i pogadanki. 15

16 7. Perenc L., Pęczkowski R. Cognitive and affective empathy among adolescent siblings of children with a physical disability. Disability and Health Journal (2017 ), IF=1,858 MNiSW=25 pkt. (Mój udział polegał na pomocy w przeprowadzeniu analizy wyników i ich interpretacji oraz przygotowaniu tekstu. Swój udział oceniam na 50%). Praca jest kontynuacją poprzednio zrealizowanego projektu badawczego nad psychospołecznymi korzyściami wynikającymi z bezpośredniej ekspozycji zdrowej jednostki na obecność w rodzinie niepełnosprawnego rodzeństwa. Jej szczegółowym celem była ocena różnic w zakresie intensywności poznawczej i afektywnej empatii u adolescentów posiadających lub nieposiadających w rodzinie rodzeństwo z niepełnosprawnością o charakterze fizycznym. Autorzy wyszli z założenia, iż długotrwała ekspozycja na obecność jednostki z niepełnosprawnością powinna manifestować się u jej zdrowego rodzeństwa pozytywnymi postawami wobec takich osób oraz większą intensywnością empatii, zarówno o charakterze poznawczym, jak i afektywnym. Przedmiotem badań była 292-osobowa grupa uczniów szkół gimnazjalnych i licealnych w wieku lat. Wśród nich 128 osób posiadało rodzeństwo z niepełnosprawnością fizyczną (grupa zasadnicza), zaś pozostałe 164 osoby tworzyły grupę porównawczą. Podstawowym narzędziem badawczym była polska wersja skali Interpersonal Reactivity Index IRI opracowana przez Davisa (1999) służąca do pomiaru poznawczego i afektywnego wymiaru empatii. Analiza uzyskanych wyników wykazała, że adolescenci posiadający w domu rodzeństwo z niepełnosprawnością fizyczną wykazywali znacząco wyższe wyniki w obu wymiarach empatii niż ich rówieśnicy wychowujący się ze zdrowym rodzeństwem. Pewne istotne różnice wystąpiły także w zależności od płci i wieku badanych. Dziewczęta na ogół wykazywały wyższy poziom wrażliwości empatycznej niż chłopcy. Na tej podstawie autorzy wnioskują, iż kontakty z niepełnosprawnym rodzeństwem w środowisku rodzinnym mogą sprzyjać rozwojowi pewnych korzystnych cech psychospołecznych u zdrowych dzieci i młodzieży, takich jak pozytywne postawy wobec osób z niepełnosprawnością oraz związany z nimi podwyższony poziom empatii. Dodatkowo okazało się, że wyższy poziom empatii i silniejszą tendencję altruistyczną wykazują dziewczęta w porównaniu ze swoimi rówieśnikami płci męskiej. 16

17 B. Cykl prac nt. Rozwój somatyczny dzieci i młodzieży na przełomie XX i XXI wieku W latach uczestniczyłam czynnie w realizacji projektu badawczego nt. Antropologiczne zróżnicowanie ludności Polski południowo-wschodniej - nr BW.26 w ramach międzywydziałowego programu badań, w które zaangażowany był Wydział Medyczny i Biologiczno-Rolniczy Uniwersytetu Rzeszowskiego. Wspomniany projekt był kontynuacją wcześniejszych badań przeprowadzonych w latach 1976/77 i 1988/89. Organem przyznającym fundusze na jego realizację był Uniwersytet Rzeszowski. Badaniami antropometrycznymi objęto kilka tysięcy dzieci w wieku 3-19 lat z Rzeszowa uczęszczających do przedszkoli, szkół podstawowych i ponadpodstawowych. Rezultatem przeprowadzonych badań była obszerna monografia mojego autorstwa w języku angielskim oraz seria kilkunastu artykułów, których autorami byli członkowie zespołu badawczego. Do najważniejszych publikacji z tego cyklu należą m.in.: 1. Lidia Perenc. Somatic Growth and Nutritional Status of Children and Adolescents Aged 3 to 19 Years from Rzeszow. Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego Rzeszów 2012, 189 stron, ISBN (monografia w języku angielskim) (Mój udział polegał na zaprojektowaniu i przygotowaniu badania, rekrutacji badanych i wykonaniu pomiarów antropometrycznych, jak również na napisaniu monografii. Swój udział oceniam na 100%). MNiSW 25 pkt. Ad 1. Głównym celem badań przedstawionych w tej monografii jest ocena rozwoju somatycznego dzieci i młodzieży wyrażona wybranymi wskaźnikami antropometrycznymi oraz stanu odżywienia badanych. Autorka dokonała także porównania uzyskanych wyników z rezultatami podobnych badań przeprowadzonych w Rzeszowie w okresie ostatnich 30 lat (tj. 1979, 1993 i 2009). Charakter tych badań pozwala ocenić rozwój somatyczny dzieci i młodzieży głównie z perspektywy medycznej, ale również społeczno-ekonomicznej. Jak wiadomo, procesy rozwoju somatycznego trudno jest badać w sposób bezpośredni, natomiast ich przejawy, w formie uzyskiwanych rozmiarów ciała czy jego specyficznych segmentów i tkanek, mogą być mierzone z relatywnie dużą dokładnością i rzetelnością. Ogółem badania objęły 2612 dzieci i młodzieży w wieku od 3 do 19 lat, w tym 1311 dziewcząt i 1301 chłopców. Wszyscy badani byli zdrowi w czasie dokonywania pomiarów. Zastosowane parametry antropometryczne były mierzone zgodnie z z wymaganiami określonymi przez International Society for the Advancement of Kinanthropometry. Uzyskane wyniki badań wskazują, że w okresie minionych 30 lat wystąpił znaczny wzrost wysokości i masy ciała u dzieci i młodzieży z Rzeszowa, zarówno u dziewcząt, jak i chłopców. Zaobserwowane przyrosty wysokości i masy ciała w porównywanym okresie świadczą, że w rozwoju somatycznym badanych ciągle wy- 17

18 stępuje trend sekularny. Stwierdzono także znaczący przyrost tkanki tłuszczowej w okresie minionych 30 lat, zarówno u dziewcząt, jak i chłopców. Interesującym rezultatem badań jest fakt, że trend sekularny nadwagi i otyłości obserwowany w latach jest zjawiskiem częściej występującym u chłopców niż u dziewcząt. Uzyskane wyniki mogą być podstawą do opracowania regionalnych norm rozwoju somatycznego dzieci i młodzieży, w oparciu o przygotowane siatki centylowe, co przekłada się na praktyczne wykorzystanie ich w medycynie szkolnej i pediatrii. 2. Anna Radochońska, Sylwia Dudzik, Lidia Perenc. Trend sekularny w rozwoju fizycznym dzieci z Rzeszowa w wieku od 7 do 14 lat. Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego. 2005, 2: ISSN (Mój udział polegał na współpracy ze współautorkami w opracowaniu koncepcji pracy, pomocy w analizie wyników i ich interpretacji. Swój udział oceniam na 33%). Ad 2. W oparciu o wyniki badań przeprowadzonych w latach 1976/77, 1988/89 oraz 2003/04 dokonano charakterystyki trendu rozwojowego zachodzącego w populacji dzieci i młodzieży rzeszowskiej w wieku od 7,5 do 14,5 lat. Porównano średnie wartości podstawowych cech antropometrycznych, takich jak: wysokość i masa ciała oraz obwód klatki piersiowej. Przeprowadzona analiza wyników badań trzech serii wykazała utrzymywanie się zjawiska akceleracji rozwoju tych cech po upływie 27 lat u obu płci w całym badanym wycinku ontogenezy. W okresie 1988/ /04 obserwuje się mniejsze, aniżeli w latach 1976/77 i 1988/89, nasilenie zmian sekularnych. Obwód klatki piersiowej powiększa się na ogół u wszystkich chłopców i dziewcząt badanych w latach 1988/89 w porównaniu z ich rówieśnikami z serii 1976/77. Wyjątek stanowią 7,5-letnie dziewczęta. W przedziale czasowym 1988/89 do 2003/04 cecha ta wykazuje tendencję wzrostową u dziewcząt we wszystkich kategoriach wieku i u chłopców od 7,5 do 10,5 r.ż. W wieku 11,5 oraz 12,5 lat omawiany parametr przyjmuje zbliżone wartości, a od 13,5 do 14,5 r.ż. występuje deceleracja rozwoju tej cechy. 3. Anna Radochońska, Sylwia Dudzik, Lidia Perenc. Zmiany sekularne wieku menarche u dziewcząt z Boguchwały i Krasnego badanych w latach 1976/77, 1988/89 oraz 2003/04 na tle populacji dziewcząt rzeszowskich. Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego. 2006, Tom IV, 1: ISSN Ad 3. W latach 1976/77, 1988/89 oraz 2003/04 zostały przeprowadzone badania nad dojrzewaniem dziewcząt z Boguchwały i Krasnego w oparciu o wiek menarche. Populację porównawczą dla tych dziewcząt stanowiły, we wszystkich trzech seriach badań, dziewczęta rzeszowskie. Stwierdzono obniżenie się wieku menarche w przedziale czasowym 1976/ /04 u dziewcząt z Boguchwały z 13,1 do 12,5 lat, zaś u dziewcząt z Krasnego odpowied- 18

19 nio z 13,4 do 12,7 lat. U dziewcząt z Boguchwały w latach 1976/ /89 wystąpiło opóźnienie menarche o 0,2 roku, a następnie przyspieszenie o 0,8 roku w okresie od 1988/ /04 roku. U dziewcząt z Krasnego w całym badanym przedziale czasowym zaznacza się akceleracja procesu dojrzewania, nasilając się w latach 1988/ /04. U dziewcząt z Boguchwały i Krasnego w latach 1976/77 i 1988/89 menarche pojawia się później, aniżeli u ich rówieśnic z Rzeszowa. Z porównania rezultatów badań z serii 2003/04 wynika, że u dziewcząt z Krasnego pierwsza miesiączka pojawia się tylko o 0,1 roku później ani żeli u dziewcząt z Rzeszowa, dla których wiek menarche wynosi 12,6 lat, a z Boguchwały o 0,1 roku wcześniej. 4. Radochońska A., Perenc L. Tendencja przemian w otłuszczaniu ciała u dzieci i młodzieży Rzeszowa. Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego. 2006; 4(2): ISSN (Mój udział polegał na przeprowadzeniu części badań antropometrycznych, pomocy w analizie wyników i ich interpretacji oraz opracowaniu tekstu. Swój udział oceniam na 50%). Ad 4. Dokonano analizy porównawczej zmian zachodzących w grubości wybranych fałdów skórno-tłuszczowych oraz w poziomie całkowitego otłuszczenia ciała u dzieci i młodzieży z Rzeszowa w wieku od 3 do 18 lat z trzech serii badań: 1978/79, 1993/94 oraz 2003/04. W serii 1978/79 przebadano łącznie 2332 osoby, w serii 1993/ , a w serii 2003/ (łącznie 7478 osób). Stwierdzono, że w okresie 25-lecia nastąpił wzrost grubości fałdów skórno-tłuszczowych oraz przeciętnego poziomu całkowitego otłuszczenia. Zmiany te były większe w latach 1993/ /04 aniżeli 1978/ / Anna Radochońska, Lidia Perenc. Zmienność wybranych cech morfologicznych głowy w populacji dzieci i młodzieży rzeszowskiej w wieku od 3 do 18 lat w okresie 25-lecia. Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2008, Tom VI, 2: ISSN (Mój udział polegał na przeprowadzeniu części badań antropometrycznych, pomocy w analizie wyników i ich interpretacji oraz opracowaniu tekstu. Swój udział oceniam na 50%). Ad 5. W pracy przedstawiono analizę zmian w rozwoju wybranych cech metrycznych głowy, które pojawiły się w ciągu 25 lat, obejmujących przedział czasowy 1978/ /04. Uwzględniono takie parametry jak długość głowy (g-op), szerokość głowy (eu-eu), wysokość twarzy całkowitą (n-gn), długość nosa (n-sn) i szerokość nosa (al-al). W oparciu o wymienione cechy wyliczono odpowiednie wskaźniki głowy, twarzy i nosa. Stwierdzono, że wystąpił proces wydłużania się głowy oraz skracania wysokości twarzy i nosa. Zmniejszanie się wysokości twarzy i nosa spowodowało, że twarz i nos proporcjonalnie się poszerzyły. 19

20 6. Anna Radochońska, Lidia Perenc. Trendy w rozwoju fizycznym u dzieci i młodzieży z Rzeszowa w dwudziestopięcioleciu Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2009, Tom VII, 3: ISSN (Mój udział polegał na przeprowadzeniu części badań antropometrycznych, pomocy w analizie wyników i ich interpretacji oraz opracowaniu tekstu. Swój udział oceniam na 50%). Ad 6. W pracy przedstawiono analizę zmian w rozwoju wysokości i masy ciała oraz obwodu klatki piersiowej, mierzonego na wysokości xyphoidale, w ciągu 25-lecia 1978/ /04 u dzieci i młodzieży rzeszowskiej w wieku od 3 do 18 lat. Obliczono również takie wskaźniki jak: Rohrera, BMI (WQ2) oraz Marty ego. Stwierdzono, że w dalszym ciągu w całym badanym wycinku ontogenezy zachodzi proces akceleracji rozwoju wysokości i masy ciała u obu płci oraz obwodu klatki piersiowej u dziewcząt. U chłopców w odniesieniu do obwodu klatki piersiowej proces ten uwidocznił się w wieku od 3 do 15 lat, natomiast od 16 do 18 r.ż. zaznaczyła się deceleracja w rozwoju tej cechy. Zmiany proporcji pomiędzy wysokością i masą ciała spowodowały, że u chłopców w wieku od 3 do 6 lat zaobserwowano smuklenie budowy ciała, a w wieku 18 lat tendencję przeciwstawną. U dziewcząt proces smuklenia pojawił się w okresie od 16 do 18 r.ż. Średnie wartości wskaźnika BMI chłopców i dziewcząt rzeszowskich na ogół wskazują na ich dobry stan odżywienia i właściwe proporcje wagowowzrostowe. 7. Lidia Perenc. Rozwój somatyczny dzieci i młodzieży z Rzeszowa w świetle współczesnych badań. W: O.C. Kuc, A.V. Magľjovanij, A.V. Cjoc (red.): Aktuaľni problemi zdorovovo sposobu žiťja ta pidgotovki kadriv u sferi fizičnovo vichovaňja i sportu= The Actual Problems of Healthy Life Style and Personnel training for Physical Education and Sport Field. Ľviv : Ukrainski technologii, 2009, vol. 4, no. 13, p ISBN (Swój udział oceniam na 100%). Ad 7. Od kilkudziesięciu lat w Polsce prowadzone są intensywne badania nad stanem zdrowia dzieci i młodzieży, w tym o charakterze auksologicznym. Głównym ich celem jest pogłębienie i uaktualnienie wiedzy o czynnikach wpływających na przebieg rozwoju somatycznego w dłuższym wymiarze czasowym. Wyniki tego rodzaju badań mogą być wykorzystywane dla różnorodnych celów, m.in. weryfikacji i uaktualniania norm rozwojowych oraz oceny zjawiska adaptabilności młodego organizmu do zmieniających się warunków życia. Odrębnym problemem podejmowanym przez polskich badaczy jest ocena rozwoju dzieci z różnego rodzaju nieprawidłowościami w stanie zdrowia, w tym wcześnie diagnozowanymi zespołami chorobowymi. Tego rodzaju badania od wielu lat prowadzone są także w województwie podkarpackim. Ich autorzy koncentrowali się na uchwyceniu określonych prawidłowości w zakresie rozwoju parametrów i wskaźników cefalometrycznych oraz somatometrycznych. Spo- 20