Uniwersytet Warszawski

Transkrypt

1 Uniwersytet Warszawski Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Martyna Biernacka Nr albumu: Nadmorska Kolej Wąskotorowa jako atrakcja turystyczna gminy Rewal Praca licencjacka na kierunku Gospodarka Przestrzenna Praca wykonana pod kierunkiem dr Piotra Kociszewskiego w Instytucie Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej Warszawa, czerwiec 2017

2 Oświadczenie promotora pracy Oświadczam, że niniejsza praca została przygotowana pod moim kierunkiem i stwierdzam, że spełnia ona warunki do przedstawienia jej w postępowaniu o nadanie tytułu zawodowego. Data. Podpis promotora pracy. Oświadczenie autora pracy Świadoma odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami. Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni. Oświadczam ponadto, że niniejsza wersja pracy jest identyczna z załączoną wersją elektroniczną. Data. Podpis autora pracy 2

3 Streszczenie Za główny cel pracy przyjęto przedstawienie Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej jako atrakcji turystycznej gminy Rewal oraz wskazanie jej możliwego wpływu na rozwój turystyki poprzez kreowanie współpracy. W pierwszej części, odwołując się m.in. do literatury przedmiotu dokonano konceptualizacji pojęcia atrakcja turystyczna, nawiązując do specyfiki atrakcji kolejowych. Przedstawiono przykłady turystycznego wykorzystania kolei wąskotorowych w Polsce i w Europie. Zaprezentowano także historię dawnej Gryfickiej Kolei Dojazdowej oraz przybliżono ofertę działającej współcześnie Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej. Właściwą analizę oparto na badaniach własnych indywidualnych wywiadach pogłębionych zrealizowanych na terenie gminy Rewal. Przeprowadzono rozmowy z samorządowcami oraz przedstawicielami lokalnego rynku turystycznego. Dostrzeżono iż Nadmorska Kolej Wąskotorowa jest nie tylko atrakcją turystyczną, ale także liderem turystycznego klastra, który ma szansę powstać na terenie gminy Rewal. Dziedzina pracy (kody wg programu Socrates-Erasmus) 14.6 Gospodarka przestrzenna Słowa kluczowe Rewal, kolej wąskotorowa, atrakcja turystyczna, turystyczny klaster współpracy Tytuł pracy w języku angielskim Seaside Narrow Gauge Railway as a tourist attraction of Rewal municipality 3

4 SPIS TREŚCI Wstęp Wprowadzenie Cel pracy oraz hipoteza badawcza Zakres i metody badań Kolejowe atrakcje turystyczne Atrakcje turystyczne przegląd definicji Kolejowe atrakcje turystyczne Wybrane przykłady europejskich kolei wąskotorowych Polskie koleje wąskotorowe Funkcjonowanie Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej Historia Nadmorskiej (d. Gryfickiej) Kolei Wąskotorowej Remont Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej projekt Rewitalizacja zabytkowej linii Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej w Gminie Rewal remont budynków i budowli wraz z zagospodarowaniem terenu Nadmorska Kolej Wąskotorowa atrakcją turystyczną gminy Rewal Charakterystyka gminy Rewal Oferta Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej Działalność Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej w świetle danych liczbowych Znaczenie Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej dla rozwoju turystyki w gminie Rewal Turystyczny klaster współpracy w gminie Rewal analiza wywiadów pogłębionych Wpływ Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej na rozwój gminy Rewal wnioski z wywiadów pogłębionych Podsumowanie Spis literatury Spis adresów internetowych Spis tabel Spis rycin

5 Wstęp 1. Wprowadzenie Atrakcje turystyczne, jak podaje Z. Kruczek (2011), stanowią pewnego rodzaju fenomen. Rozwijając się już od czasów starożytnych, stale zmieniają swój charakter, jednak ich funkcjonowanie jest wciąż niezmienne mają zachęcić turystów do odwiedzin. Atrakcją może być zatem tak naprawdę wszystko, co budzi zainteresowanie wśród odwiedzających, stając się celem ich podróży. W Polsce coraz większe zainteresowanie budzą koleje wąskotorowe. Wiele linii kolejowych zostało poddanych remontom i oddanych do użytku jako koleje turystyczne. Niektóre z nich działają dzięki zaangażowaniu sympatyków kolejnictwa, inne dzięki samorządom gminnym i fundacjom. Część z nich dysponuje zmodernizowanym taborem i infrastrukturą, inne bazują na tymczasowych, doraźnych naprawach (Różycki, Strzelczyk 2009, s. 161). Jako przedmiot badań autorka wybrała Nadmorską Kolej Wąskotorową 1. Wybudowana pod koniec XIX wieku linia przetrwała liczne zawirowania i stanowi obecnie wizytówkę gminy Rewal. Mimo ogólnej fali likwidacji nieopłacalnych kolei wąskotorowych została uchroniona od upadku dzięki interwencji gminy. W 2002 roku wąskotorówka trafiła pod opiekę samorządu. Dotacje unijne i wkład finansowy gminy umożliwiły przeprowadzenie modernizacji, przez co kolejka zyskała nowy, atrakcyjny turystycznie wizerunek. Niniejsza praca składa się ze wstępu, czterech rozdziałów, podsumowania oraz odpowiednich spisów materiałów źródłowych. We wstępie określono cele pracy, pytania badawcze oraz scharakteryzowano wykorzystane metody badań. W rozdziale pierwszym przedstawiono przegląd definicji terminu atrakcja turystyczna, ze szczególnym uwzględnieniem turystyki kolejowej. Dodatkowo zaprezentowano przykłady europejskich i polskich kolei turystycznych. Rozdział 2 Funkcjonowanie Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej dotyczy historii, remontu i współczesnej sytuacji omawianej wąskotorówki. Dokonano również charakterystyki na pozór zbliżonych pojęć rewitalizacja i modernizacja, weryfikując poprawność ich wykorzystania w projekcie unijnym dotyczącym Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej. W rozdziale trzecim scharakteryzowano gminę Rewal oraz opisano ofertę turystyczną NKW. Dokonano także przeglądu danych liczbowych dotyczących wąskotorówki, 1 Zwaną również w dalszej części pracy NKW. 5

6 co pozwoliło na rzeczową analizę jej funkcjonowania. Ostatni, czwarty rozdział dotyczy współpracy gminnej kreowanej przez kolej wąskotorową oraz powiązane z nią atrakcje turystyczne. Na podstawie zrealizowanych wywiadów pogłębionych przedstawiono różne spojrzenia na Nadmorską Kolej Wąskotorową, jak również wykazano wpływ jej funkcjonowania na rozwój turystyczny gminy Rewal. 2. Cel pracy oraz hipoteza badawcza Za główny cel pracy przyjęto charakterystykę Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej jako atrakcji turystycznej gminy Rewal oraz wskazanie jej możliwego wpływu na rozwój turystyki. Uwzględniono przy tym specyfikę niniejszej kolejki, polegającą na bezpośrednim oddziaływaniu na inne podmioty lokalnego rynku turystycznego i nawiązywaniu z nimi współpracy. Z przedstawionego powyżej celu wynikają następujące pytania badawcze: (1) W jakich kategoriach można postrzegać Nadmorską Kolej Wąskotorową jako atrakcję turystyczną? (2) Jaki wpływ na funkcjonowanie NKW miała jej modernizacja? (3) Do kogo adresowana jest oferta Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej? (4) Jak funkcjonuje współpraca między NKW a innymi podmiotami świadczącymi usługi turystyczne w gminie Rewal? (5) Jaki jest wpływ Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej na rozwój turystyczny gminy Rewal? Zakres przestrzenny pracy stanowi gmina Rewal położona w północnej części województwa zachodniopomorskiego. Charakteryzując funkcjonowanie Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej nawiązano również do innych jednostek samorządu terytorialnego z nią związanych gmin (Trzebiatów, Karnice, Gryfice) i powiatu gryfickiego, jak również w szerszej skali województwa zachodniopomorskiego. Zaznaczony powyżej cel oraz postawione pytania badawcze umożliwiły sformułowanie następującej hipotezy badawczej: Nadmorska Kolej Wąskotorowa stanowi przykład atrakcji, która poprzez współpracę z innymi podmiotami świadczącymi usługi turystyczne może wpływać na rozwój turystyczny gminy Rewal. 6

7 3. Zakres i metody badań Realizacja celów pracy wymagała zastosowania odpowiednich metod badań oraz adekwatnych do nich technik i narzędzi. S. Juszczyk (2001, s. 63) definiuje metody jako określony i powtarzalny sposób zbierania pewnego typu informacji, które są niezbędne do zweryfikowania postawionych na wstępie hipotez i rozwiązania danego problemu empirycznego. Techniki w trafny sposób charakteryzuje M. Łobocki (2006, s. 27), pisząc, że odnoszą się do bardziej uszczegółowionych sposobów postępowania badawczego i faktycznie stosowanych w danej nauce. One są także metodami badań, lecz nie w ogólnym, a węższym znaczeniu tego słowa. Istotę narzędzi badawczych opisuje definicja T. Pilcha (2001, s. 71), który nazywa je przedmiotem służącym do realizacji wybranej techniki badań. Dalsze rozważania na temat metod badań warto poprzedzić schematem, który w przejrzysty sposób przedstawia poszczególne etapy przeprowadzonego procesu badawczego. Rycina 1. Schemat procesu badawczego Źródło: Opracowanie własne za: Babbie 2004, s

8 Rycina 1 ilustruje poszczególne działania podjęte w trakcie zrealizowanego procesu badawczego. Rozpoczęto od konceptualizacji kluczowych pojęć, takich jak: atrakcja turystyczna, turystyczny klaster współpracy, modernizacja czy rewitalizacja. Poza przeglądem literatury teoretycznej. odnoszącej się do kwestii terminologicznych, autorka sięgnęła również do prac związanych bezpośrednio z tematyką kolejnictwa. Za szczególnie wartościowe należy uznać publikacje Z. Taylora Rozwój i regres sieci kolejowej w Polsce (2007) oraz Koleje wąskotorowe PKP B. Pokropińskiego (1980) w klarowny sposób omawiające rozwój kolejnictwa w Polsce i poruszające tematykę kolei wąskotorowych. Bardzo ważnym źródłem informacji okazały się również konsultacje z pasjonatami transportu szynowego. Kolejny etap procesu stanowił wybór metod badań. Korzystano przede wszystkim z metody jakościowej, skierowanej na funkcjonowanie i istotę danego zjawiska (Suwiński 2015). Aby uzyskać przejrzysty obraz funkcjonowania Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej autorka pracy w sierpniu 2016 oraz styczniu 2017 roku odwiedziła gminę Rewal. Przeprowadziła tam jakościowe badania terenowe, które przynoszą dane jakościowe, czyli obserwacje, których nie można łatwo sprowadzić do liczb (Babbie 2008, s. 321). Zgromadziła dokumentację fotograficzną, o czym świadczą przedstawione w tekście ryciny. Autorka była również pasażerem wąskotorówki, przez co mogła w sposób subiektywny ocenić jakość świadczonych przesz spółkę usług. Główną techniką badawczą wykorzystaną przez autorkę pracy stanowiły indywidualne wywiady pogłębione, które w literaturze przedmiotu bywają określane też wywiadami kwestionariuszowymi (Grabowski 2011) lub wywiadami swobodnymi (Głąbiński, 2014b), stosuje się również skrót od nazwy angielskiej IDI Indyvidual in Depth Interview (Kociszewski 2016, s. 163). E. Babbie (2008, s. 342) pisze o istocie zastosowanej techniki, określając ją mianem wywiadu jakościowego: Wywiad jakościowy jest interakcją między prowadzącym a respondentem. Prowadzący ma w nim ogólny plan badania, lecz nie jest to konkretny zestaw pytań, które należy zadać z użyciem konkretnych słów i w ustalonym porządku ( ). Wywiad jakościowy jest w zasadzie rozmową, której prowadzący nadaje ogólny kierunek i kładzie nacisk na pewne tematy, poruszane przez respondenta (Babbie 2008, s. 342). O nieusystematyzowanej formie wybranej techniki pisze również S. Kvale (2010, s. 117): Wywiad jakościowy jest zazwyczaj częściowo ustrukturyzowany; składa się z sekwencji tematów, które trzeba poruszyć w rozmowie i z wcześniej 8

9 przygotowanych pytań. Jednak kolejność i forma pytań może się zmieniać, jeśli uznamy, że pozwoli to nam rozwinąć wypowiedzi i historie opowiedziane przez respondentów. W celu uniknięcia konwersacji na tematy niezwiązane bezpośrednio z treścią pracy zdecydowano się na ukierunkowanie przebiegu wywiadów swobodnych. Ich istotę przedstawia następująca definicja: w tym typie wywiadu również nie ma kwestionariusza wywiadu. Badacz dostarcza jedynie tzw. dyspozycji, które są wyrazem jego potrzeb informacyjnych. Potrzeby te są określone raczej ogólnie. Pytania zadawane respondentowi mają charakter otwartych. Wywiad taki nie wymaga rozstrzygnięcia wszystkich potrzeb informacyjnych badacza. Prowadzący wywiad ma pełną swobodę w formułowaniu pytań. Kolejność pytań i ich treść powinna być dostosowana do możliwości respondenta. ( ) Zapis odpowiedzi jest tutaj wyłącznie rejestrujący ( ). Podstawowe narzędzie stanowiły zatem scenariusze wywiadów. W związku z przyjętą formą rozmów były one ramową listą pytań, wskazującą na interesujące autorkę pracy kwestie. Część rozmów przeprowadzono podczas pobytu autorki w gminie Rewal w styczniu 2017 roku. Miały one charakter indywidualnych wywiadów pogłębionych (ang. IDI). Pozostałe dialogi, z powodu braku możliwości spotkania, odbyły się drogą telefoniczną. Ten rodzaj wywiadu określa się jako telefoniczny wywiad pogłębiony (ang. TDI). Jego przebieg jest podobny do indywidualnej wersji, jednak brak bezpośredniego kontaktu z rozmówcą skutkuje dążeniem do uzyskania konkretnych informacji, przy czym ich zgłębianie jest w niniejszej sytuacji utrudnione ( ). Metoda ilościowa, w przeciwieństwie do badań jakościowych, nie ma na celu zrozumienia badanego zjawiska. Jej zadaniem jest jego wyjaśnienie i kontrola (Stemplewska-Żakowicz 2010, s. 87). Wykorzystanie metody ilościowej polegało na analizie i prezentacji danych liczbowych otrzymanych przez autorkę pracy w siedzibie NKW w Gryficach. W tym przypadku zastosowano technikę badania źródeł zastanych, polegającą na analizie przetworzonych wcześniej i udostępnionych danych, a następnie ich weryfikacji i scaleniu ( ). Uzyskane dwojakimi metodami informacje zostały odpowiednio przetworzone i przeanalizowane. Wielorakość zastosowanych metod, technik i narzędzi skutkowała 9

10 różnorodnymi sposobami prezentacji. Ilustracją dla wykorzystanej metody jakościowej są wywiady jakościowe zapisane w niniejszej pracy kursywą. Rozmowy z respondentami, dotyczące istoty niniejszej pracy współpracy NKW z innymi atrakcjami turystycznymi w gminie Rewal, zostały zapisane kursywą w rozdziale czwartym. Warto zaznaczyć, że ze względu na szerokie spektrum wypowiedzi autorka uzyskała liczne informacje dodatkowe, które fragmentarycznie zamieściła także w pozostałych częściach niniejszej pracy. Odzwierciedleniem metody ilościowej są liczne wykresy i tabele porównawcze zaprezentowane w rozdziale trzecim. Urozmaicony proces badawczy pozwolił na otrzymanie odpowiedzi na postawione pytania badawcze oraz realizację założonego celu pracy. 10

11 1. Kolejowe atrakcje turystyczne 1.1. Atrakcje turystyczne przegląd definicji Termin atrakcja turystyczna stanowi pojęcie bardzo szerokie i jednocześnie trudne do zdefiniowania. M. Nowacki (2014, s. 32) wskazuje na wiele problemów związanych z próbami sformułowania jednolitego wytłumaczenia tego pojęcia: W literaturze przedmiotu trudno jest znaleźć powszechnie zaakceptowaną definicję atrakcji turystycznych. Po pierwsze, trudno ustalić, od którego momentu obiekt lub miejsce można nazwać już atrakcją czy jeszcze walorem, tzn. jakie elementy zagospodarowania turystycznego muszą powstać [Kowalczyk 2009] lub ilu zwiedzających powinno dane miejsce odwiedzić [Swarbrooke 2002], aby można je było uznać za atrakcję. Problem definicyjny pogłębia także drugi człon nazwy turystyczne, gdyż w literaturze anglojęzycznej częściej mamy do czynienia z atrakcjami dla odwiedzających (ang. visitor attractions) niż z atrakcjami turystycznymi (ang. tourist attractions) (Nowacki 2014, s. 32). Różnice w nomenklaturze wynikają z faktu, iż atrakcje często są odwiedzane przez wycieczkowiczów, których nie można nazwać turystami. Warto przytoczyć pierwszą oficjalną definicję przyjętą w 1937 r. przez Radę Ligi Narodów określającą turystę zagranicznego: Dla uzyskania większej porównywalności statystyk turystyki międzynarodowej, określenie turysta powinno w zasadzie być rozumiane jako oznaczające każdą osobę podróżującą przez czas trwający 24 godziny lub więcej, w kraju nie będącym krajem jej stałego zamieszkania (Płocka 2009, s. 11). Mimo, że cytowane stwierdzenie dotyczy turysty międzynarodowego, to aspekt przebywania poza domem przez okres dłuższy niż dobę jest elementem powtarzającym się w wielu innych definicjach. Pojęcie atrakcji turystycznej jako pierwszy do literatury fachowej wprowadza E. Cohen (1972, s ), określając rzeczy warte zobaczenia terminem atrakcja. Podkreślił, że pewne miejsca przyciągają (ang. attract) turystów, którzy poprzez w swoje zainteresowanie przekształcają je w atrakcje turystyczne. Ich istnienie wiąże więc ściśle z turystyką masową, do której odnosi się w dość krytyczny sposób zauważa, że kreowanie atrakcji turystycznych powoduje zniszczenie naturalnego piękna krajobrazów czy miejsc (Cohen 1972, s ). 11

12 Do pojęcia atrakcji odnosi się również C. A. Gunn (1979, s. 371), implementując je do swojego modelu turystyki, przedstawionego na poniższej Rycinie 2: Rycina 2. Model turystyki wg C.A. Gunn Źródło: Kruczek 2011, s. 7. Warto zauważyć, że w centrum przedstawionego schematu znajdują się turyści. Stanowią oni punkt odniesienia dla innych elementów: transportu, usług turystycznych, informacji i kierowania oraz atrakcji turystycznych (Gunn 1979, s. 371). Według D. Lundberga (za Kruczek 2005, s. 35) atrakcja turystyczna to wszystko, co zaciekawia turystów. A. Lew (1987, s. 57) z atrakcjami turystycznymi kojarzy trzy główne aktywności: podziwianie krajobrazów, możliwość udziału w wydarzeniach oraz nabywanie doświadczeń zostających na długo w pamięci. O atrakcjach pisał jako o bogactwach, produktach, wizerunkach i atrybutach, które skłaniają turystów do wyjazdu poza miejsce zamieszkania (Lew 1987, s. 57). J. Walsh-Heron i T. Stevens (1990, s. 2) utożsamiają pojęcie atrakcji turystycznej z funkcją regionu turystycznego. Dodają, że atrakcja turystyczna ma za zadanie zachęcać turystów do odwiedzin, zapewnić im rozrywkę i ciekawe doświadczenia, a ponadto powinna być zarządzana w sposób maksymalnie wykorzystujący jej potencjał (Walsh-Heron, Stevens 1990, s. 2). P. Pearce (1991, s. 46) o atrakcjach mówi jako o miejscach naturalnych bądź utworzonych przez człowieka, które stanowią główny obiekt zainteresowania zarówno turystów, jak i zarządzających turystyką w danym regionie. R. Davidson (1996, s. 26) za atrakcję turystyczną uznaje z kolei każdy obiekt przyrodniczy, wytwór człowieka czy wydarzenie, które przyciąga turystów. G. Wall (1998, s ) podejmuje próbę klasyfikacji atrakcji jako punktów, linii lub obszarów. Przyporządkowuje poszczególne atrakcje do danej grupy na podstawie 12

13 charakterystyki odwiedzających, rozkładu przestrzennego czy różnic w zakresie planowania i marketingu. Badaczem, którego spojrzenie pozostaje często przywoływane, jest D. MacCannell (2002, s. 68). Przez pojęcie atrakcja turystyczna rozumie on relację między turystą, widokiem (ang. sight) a oznacznikiem (ang. marker), czyli informacją dotyczącą miejsca. Wedle tego podejścia dany obiekt nabiera charakteru atrakcji turystycznej dopiero wtedy, gdy dodany zostaje do niego oznacznik. Jego rolę mogą pełnić m.in. tablice informacyjne czy przewodniki turystyczne. Niezbędna okazuje się reklama, która wskazuje przeciętnemu turyście miejsca warte zobaczenia (MacCannel 2002, s. 68). TURYSTA + WIDOK (OZNACZNIK) = ATRAKCJA Rycina 3. Schemat atrakcji turystycznej wg definicji MacCannela (2002) Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Kruczek 2011, s. 10. J. Swarbrooke (2002, s. 5) nazywa atrakcjami turystycznymi pojedyncze jednostki organizacyjne, miejsca czy niewielkie wydzielone obszary, które są ogólnodostępne i skłaniają ludzi do podróży w celu ich odwiedzenia. Dokonuje ich podziału na cztery grupy: naturalne atrakcje turystyczne, dzieła stworzone przez człowieka (ale w innym celu niż przyciąganie turystów), które z czasem stają się atrakcjami, miejsca utworzone od podstaw jako atrakcje turystyczne, różnego typu imprezy, wydarzenia przyciągające turystów. Dodatkowo proponuje klasyfikację, według której dzieli atrakcje turystyczne na dwie grupy: podstawowe (główne, dla których odbywana jest podróż) oraz drugorzędne (atrakcje po drodze ) (Swarbrooke 2002, s. 5). K. Podemski (2004, s ) określa atrakcje turystyczne jako pojęcie, które oprócz aspektów przyrodniczych i kulturowych obejmuje także bardzo zróżnicowane czynniki socjologiczne i techniczne. S. Tkocz (2006, s. 5-6) zaznacza, że atrakcja turystyczna obejmuje każdego rodzaju zjawiska i przedmioty, które przyciągają turystów. Zalicza do nich, między innymi, zasoby przyrodnicze i kulturalne, a także urządzenia turystyczne czy infrastrukturę (Tkocz 2006, s. 5-6). 13

14 W. Kurek i M. Mika (2007, s ) wyróżniają trzy cechy atrakcji turystycznej: posiadanie rdzenia (atrybutu) miejsca i oznacznika w postaci informacji, a także umiejętność przyciągania turystów. Wiążą pojęcie atrakcji turystycznej z terminem atrakcyjność turystyczna. Wśród jej składowych wyróżniają: walory turystyczne, zagospodarowanie turystyczne oraz dostępność komunikacyjną. Za walory uznają te elementy środowiska przyrodniczego oraz pozaprzyrodniczego, które razem bądź osobno stanowią przedmiot zainteresowania turystów i świadczą o atrakcyjności danego miejsca. Przez termin zagospodarowanie turystyczne rozumieją m.in. dostosowywanie walorów na rzecz turystyki. Zagospodarowanie turystyczne dzielą na cztery elementy, nazywane bazami: noclegową, żywieniową, komunikacyjną oraz towarzyszącą. Dostępność komunikacyjna jest w tym przypadku elementem bazy komunikacyjnej, która stanowi sieć dróg i połączeń umożliwiających dojazd do danej atrakcji (Kurek, Mika 2007, s ). Z. Kruczek (2011, s. 18) przez pojęcie atrakcja turystyczna rozumie: wszystkie elementy składowe produktu turystycznego (walory miejsca i wydarzenia, obiekty i autentyczne wytwory kultury wyższej), oznaczone jako szczególne, mające zdolność przyciągania turystów i decydujące o tym, że wybierają oni dany obszar, a nie inny. Połączone z usługami turystycznymi tworzą produkt turystyczny.. Dodatkowo autor na podstawie własnego przeglądu definicji atrakcji turystycznej stwierdza, że atrakcja składa się z zasobów, określanych jako widok, jądro bądź znak towarowy (Kruczek 2011, s. 18). Podstawowy zasób atrakcji turystycznej jest często opisywany na za pomocą następującego schematu: Rycina 4. Rdzeń zasobów turystycznych według P. J. Beckendorferra (2006) Źródło: Kruczek 2011, s

15 Według P. J. Benckendorffera (2006, s ) zasób atrakcji można podzielić na wymiar naturalno-kulturowy i wymiar miejsce-zdarzenie. W pierwszym przypadku są to atrakcje oparte na pierwotnych, niezmienionych przez człowieka cechach krajobrazu i środowiska wzbogaconych elementami kulturowymi. W drugim przypadku autor wskazuje na ich istnienie w sensie stałym i tymczasowym. Zaznacza, że atrakcją może być miejsce osadzone w sposób trwały w przestrzeni, ale także wydarzenie, które trwa tylko kilka dni (Beckendorffer 2006, s ). A. Leask (2008, s. 4-5) odwołuje się do definicji, wedle której atrakcja turystyczna musi być ustalonym wcześniej celem wycieczek. Jej podstawowymi atrybutem ma być ogólna dostępność dla wszystkich, bez uprzedniej rezerwacji. Dodatkowo każda z nich powinna stanowić oddzielną działalność gospodarczą, ponieważ tylko w taki sposób można kontrolować aspekty ekonomiczne jej funkcjonowania (Leask 2008, s. 4-5). Autorka proponuje również klasyfikację atrakcji, zaprezentowaną na poniższej rycinie Rycina 5. Klasyfikacja atrakcji turystycznych (ang. visitor attractions) wg A. Leask (2008) Źródło: Leask 2008, s

16 Punkt centralny ryciny stanowi produkt (atrakcja), która przyciąga turystów i zachęca do odwiedzin w pierwszej kolejności. Visitor attractions mogą być płatne (ang. paid) lub wolnego dostępu (ang. free), ale także stanowić twór naturalny (ang. natural), bądź utworzony sztucznie (ang. built). Inaczej może też wyglądać forma własności atrakcji. Może funkcjonować jako dobro publiczne (ang. public) bądź prywatne (ang. private). Autorka wyróżnia także formę dobroczynności (ang. charity) oraz dobrowolności (ang. voluntary), zwracając uwagę na różnice w zarządzaniu i wykorzystaniu środków w tych pozornie podobnych wyrażeniach. Dodatkowo atrakcja może mieć znaczenie na rynku regionalnym (ang. regional market) lub lokalnym (ang. local market), a także stanowić obiekt zainteresowania turystów na poziomie krajowym (ang. national) bądź międzynarodowym (ang. international). M. Nowacki (2014, s ) prezentuje dwojakie podejście do omawianej definicji. Atrakcją turystyczną jest dla niego wszystko, co przejawia cechy przyciągające turystów. Jako określenie wąskie wprowadził termin atrakcje dla odwiedzających, pod którym rozumie takie miejsca, obiekty czy niewielkie wydzielone obszary, które funkcjonują w sposób stały, a zarządzanie nimi polega na zachęcaniu turystów do odwiedzin. Mnogość definicji pojęcia atrakcja turystyczna skłoniła wyżej wymienionego autora do ich usystematyzowania i wskazania na powtarzające się w opiniach różnych autorów cechy: umiejętność przyciągania odwiedzających; złożony z trzech elementów system: jądra (widoku), turysty i oznacznika; określony i oddzielony granicami istniejący w rzeczywistości teren bądź obiekt; z wykluczeniem wydarzeń, krajobrazu czy obszarów chronionych; dokładnie określony okres działania; istnienie formy organizacyjnej (Nowacki 2014, s ). Składowe każdej z przedstawionych definicji nawiązują do pojęcia atrakcji turystycznej, jednakże wydaje się, iż na użytek dalszych rozważań najwłaściwszą wydaje się wieloelementowa definicja W. Kurka i M. Miki, gdyż w najlepszy sposób oddaje złożony charakter podejmowanej w pracy tematyki. 16

17 1.2. Kolejowe atrakcje turystyczne Rozważania podjęte w poprzednim rozdziale pokazują, że atrakcje turystyczne stanowią pojęcie złożone i trudne do zdefiniowania. Podobna niejednoznaczność towarzyszy także terminowi kolejowa atrakcja turystyczna. Jego wytłumaczenia brakuje w literaturze fachowej, pomimo faktu coraz częstszego wykorzystywania kolei w turystyce. Właściwym krokiem wydaje się wyjaśnienie wyżej wymienionego zagadnienia na podstawie pojęcia turystyka kolejowa. O. Rogalewski (za Górny 2014, s. 21) pisze o niej jako o jednym z rodzajów turystyki krajoznawczej. Jej głównym celem jest przemieszczanie się pociągiem lub kontakt z różnego rodzaju elementami nawiązującymi do kolejnictwa, na przykład z muzeami. A. Kowalczyk (2001, s. 99) turystykę kolejową wiąże ściśle z turystyką przemysłową. W jego rozumieniu polega ona na zwiedzaniu muzeów kolejnictwa, a także współczesnych zakładów produkcyjnych oraz miejsc, w których ulokowane są maszyny stanowiące przykład osiągnięć techniki (Kowalczyk 2001, s. 99). J. Górny (2014, s ) na podstawie wyżej wymienionych poglądów zaproponował własną definicję. Turystyka kolejowa to zatem rodzaj turystyki krajoznawczej, w której podróż różnego rodzaju kolejami, bądź kontakt z szeroko rozumianymi walorami związanymi z koleją, jest podstawowym motywem podjęcia wyjazdu turystycznego, niewykluczającym jednak innych celów, zwłaszcza tych mających charakter krajoznawczy i wypoczynkowy (Górny 2014, s ). W odniesieniu do rozumienia atrakcji turystycznej według W. Kurka i M. Miki oraz J. Swarbrooke a przedstawionych w poprzednim podrozdziale, a także w łączności z terminem turystyka kolejowa, autorka na użytek dalszych rozważań proponuje wprowadzenie roboczej definicji kolejowej atrakcji turystycznej: Kolejowa atrakcja turystyczna to miejsce, obiekt lub obszar ściśle powiązany z walorami dotyczącymi tematyki kolejnictwa, który dzięki odpowiedniemu zagospodarowaniu oraz zastosowaniu zabiegów promocyjnych i marketingowych ma zdolność zainteresowania, a przez to generowania ruchu turystycznego. 17

18 1.3. Wybrane przykłady europejskich kolei wąskotorowych Koleje świata, ze względu na szerokość torów, dzieli się na: wąskotorowe, normalnotorowe i szerokotorowe. Standardowy rozstaw torów wynosi 1435 mm. Wszystkie koleje, w których odległość między szynami pozostaje mniejsza, zalicza się do grona kolei wąskotorowych (Korcz 2006, s. 12). Pierwsze koleje tego typu wybudowano w celach przemysłowych w Saksonii, Anglii i Czechach na przełomie XV i XVI wieku. Szyny skonstruowane były z drewna, a siłę napędową wagonów stanowiły konie. Na wąskotorową kolej publiczną trzeba było jednak czekać aż do 1832 roku, kiedy to w Wielkiej Brytanii wybudowano odcinek łączący miasta Festinjog i Tremadoc. Od 1861 roku, dzięki pozytywnej opinii francuskiego inżyniera Eugeniusza Flachata dotyczącej ekonomicznych aspektów budowania wąskotorówek, nastąpił ich gwałtowny rozwój (Pokropiński 1980, s. 9). Za ich konstrukcją przemawiały następujące argumenty: niskie koszty budowy i eksploatacji; zajmowanie niewielkiego obszaru; możliwość budowy na nietypowych terenach (na przykład górskich); stosunkowo krótki czas budowy. Od lat 30. XX wieku w większości europejskich krajów nastąpił wzrost popularności transportu samochodowego, skutkujący zamknięciem wielu linii kolejek wąskotorowych. Nieopłacalne odcinki zamykały takie kraje jak Wielka Brytania, Niemcy, Francja, Belgia, Holandia, Szwecja, Norwegia oraz Polska (Pokropiński 1980, s. 11). Współcześnie wśród państw, które doceniły potencjał kolejek wąskotorowych i wykorzystują go w celach turystycznych wyróżnia się Wielką Brytanię, Francję, Niemcy oraz Szwajcarię (Grochowska 2012, s. 36). W dalszej części niniejszego podrozdziału przybliżono przykłady funkcjonowania kolei wąskotorowych w wybranych krajach Europy. 18

19 Szwajcarska Kolej Retycka Kolej Retycka (niem. Rhätische Bahn) to sieć linii wąskotorowych w Szwajcarii o łącznej długości 395,6 kilometrów. Pierwszy odcinek trasy otworzono w 1889 roku. Łączył on Klosters z Davos, które wówczas było bardzo popularnym kurortem (Rusak 2002, s. 28). Szwajcaria dostosowała koleje wąskotorowe do specyficznych warunków geograficznych, bowiem budowa trakcji wąskotorowej na obszarach górzystych była bardziej opłacalna niż konstrukcja linii normalnotorowej. W przypadku pięknych krajobrazów Szwajcarii trudno odmówić kolejkom znaczenia turystycznego, ale tylko w nielicznych przypadkach działają one wyłącznie na użytek odwiedzających. Zazwyczaj prowadzą regularny ruch pasażerski, a także towarowy (Morel 2013). Rycina 6. Pociąg Szwajcarskich Kolei Retyckich Źródło: ( ). Słowackie Tatrzańskie Koleje Elektryczne Tatrzańskie Koleje Elektryczne (słow. Tatranské elektrické železnice) to dwie linie kolei wąskotorowej (o rozstawie szyn 1000 mm), wchodzące w skład państwowych kolei słowackich. Jedna z tras łączy Poprad ze Szczyrbskim Jeziorem, a jej łączna długość to około 29 kilometrów. Drugą linią można dojechać ze Starego Smokowca do Tatrzańskiej Łomnicy, pokonując w ten sposób około 6 kilometrów ( ). 19

20 Podczas charakteryzowania niniejszej kolei wąskotorowej nie można pominąć specyfiki miasta Wysokie Tatry. Jest to związek 15 miejscowości położonych w Tatrach Wysokich na Słowacji. Dzięki współpracy między poszczególnymi jednostkami utworzono ośrodek turystyczny. Lokalnymi centrami są miasta będące przystankami na trasie kolejki: Stary Smokowiec, Tatrzańska Łomnica oraz Szczyrbskie Jezioro ( starysmokowiectatrzanskalomnica-szczyrbskie-jezioro,d3,s55, ). Tatrzańskie Koleje Elektryczne stanowią zatem pewnego rodzaju spoiwo dla związku Wysokie Tatry. Są wykorzystywane głównie przez turystów, którzy w dogodny sposób mogą się nimi przemieszczać między poszczególnymi miejscowościami. Słowackie wąskotorówki, podobnie jak szwajcarskie, sprawdzają się dobrze w ruchu pasażerskim i stanowią alternatywę dla ruchu samochodowego z uwagi na niższe koszty przejazdu, co z kolei ma duże znaczenie dla mieszkańców Wysokich Tatr. Zadbano o skomunikowanie pociągów na styku z liniami normalnotorowymi oraz w punktach węzłowych. Ostatnia renowacja kolejki miała miejsce na przełomie XX i XXI wieku. Wzbogacono wówczas wąskotorowy tabor nowoczesnymi pociągami (Rytel 2014). Rycina 7. Pociąg Tatrzańskich Kolei Elektrycznych Źródło: ( ) 20

21 Mużakowska Kolejka Leśna (Niemcy) Kolej Mużakowska, łącząca Weißwasser (Białą Wodę) z Bad Maskau (Mużakowem) oraz Kromlau jest przykładem wąskotorowej kolei leśnej. Powstała w 1895 roku w celu zaspokojenia potrzeb transportowych dla majątku Mużaków. Miała wówczas długość 80 kilometrów. W 1951 roku została przekształcona w kolej leśną. W 1978 roku, w dobie zastępowania pociągów komunikacją samochodową, doszło do stopniowej likwidacji linii. Po 1991 roku odbudowano poszczególne odcinki sieci i wprowadzono tam przewozy pasażerskie. Mużakowska Kolejka Leśna stanowi przykład wykorzystania dawnej kolei przemysłowej jako środka transportu zbiorowego (Ciechański 2013, s. 176). Rycina 8. Pociąg Mużakowskiej Koleiki Leśnej na stacji w Weißwasser Źródło: ( ). Kolej Ciernohronska (Słowacja) Gospodarka drewnem od wieków stanowiła główne zajęcie mieszkańców słowackich gór. Wraz z rozwojem tej dziedziny pojawiła się potrzeba transportu bardziej efektywnego niż tradycyjny spływ rzekami. Rozwiązaniem okazały się kolejki leśne, za którymi przemawiały niskie koszty budowy i możliwość dostosowania do trudnych warunków topograficznych. Postępujący rozwój motoryzacji z biegiem lat doprowadził do zastąpienia licznych wąskotorowych linii asfaltowymi drogami. 21

22 Wąskotorówką, która przetrwała i działa do dzisiaj na terenie Słowacji (podobnie jak wymienione wcześniej Koleje Elektryczne) jest Kolej Ciernohronska. Swoje istnienie zawdzięcza pasjonatom, którzy bezpłatnie pracowali przy jej odbudowie. 1 maja 1992 roku uroczyście wznowiono ruch na trasie z Ciernego Balogu do Hronca (Rogoziński 1995, s ). Wąskotorówka kursuje od maja do końca września na trasie liczącej około 12 kilometrów. Poza atrakcją turystyczną może stanowić także środek transportu, ponieważ w miejscowości Chvatimech komunikuje się ją z pociągami kolei słowackich kursujących do Bzezna i Bańskiej Bystrzycy ( m_content&view=article&id=375, ). Rycina 9. Kolej Ciernohronska na trasie Źródło: ( ). Kolej muzealna Jokioinen (Finlandia) W 1920 roku Finlandia dysponowała 13 liniami kolei wąskotorowych o łącznej długości 230 kilometrów. Do 1960 roku w większości przypadków rozstaw szyn poszerzono do 1524 mm, a w 1967 roku zamknięto linię wąskotorową Hyvinkaa Pyhajarvi. Ostatnim szlakiem o prześwicie toru 750 mm pozostała trasa między miejscowościami Forssa i Humpilla o długości 22 kilometrów. 22

23 Kolejkę rozebrano, pozostawiając jedynie środkowy, sześciokilometrowy odcinek pomiędzy Minko a Jakioinen. Od całkowitego upadku wąskotorówkę uratowało powstanie Towarzystwa Kolei Wąskotorowej Jakioinen. Dzięki staraniom spółki i pomocy ze strony społeczności lokalnej odbudowano 8 kilometrów szlaku do Humpilla (Gawek 1995, s. 29). Współcześnie kolejka przewozi turystów na trasie liczącej około 14 kilometrów. Kluczowym elementem każdej wycieczki jest postój na stacji Minkio, gdzie znajduje się muzeum kolei wąskotorowej ( ) Rycina 10. Pociąg kolei muzealnej Jakioinen na trasie Źródło: ( ). 23

24 1.4. Polskie koleje wąskotorowe Początek rozwoju kolei wąskotorowych w Polsce datuje się na II połowę XIX wieku. W 1854 roku powstała pierwsza na ziemiach polskich linia wąskotorowa na trasie Bytom Karb Huta Wilhelma, działająca na użytek górnośląskich kopalń i hut. Wąskotorówki stanowiły ekonomiczną alternatywę dla linii normalnotorowych. Początkowo stosowano je tylko w sektorze przemysłu. Lekkie szyny można było montować w szybkim tempie, a sama linia kolejki nie zajmowała zbyt dużo miejsca. Był to ważny aspekt, ponieważ można było przy niej lokować ciasną zabudowę przemysłową. Niewielkich gabarytów tabor pozwalał na przewożenie małych towarów (Biłous i inni, s. 59). Duży wpływ na zróżnicowanie stopnia rozwoju kolei wąskotorowych miały uwarunkowania historyczne, a w największym stopniu rozbiory Polski. Fakt ten spowodował, że znajdujące się na terenach trzech zaborów odcinki stanowiły zupełnie odmienne systemy, przede wszystkim pod względem technicznym. Łączył je jednak aspekt własności: wszystkie kolejki znajdowały się w rękach prywatnych bądź należały do samorządów (Pokropiński 1980, s. 15). Koleje wąskotorowe najlepiej rozwijały się w zaborze pruskim, gdzie ich działalność była oparta na ustawie z 28 lipca 1892 roku (Köhne 1893, s ). Dzięki zawartym w niej zapisom władze samorządowe mogły liczyć na pomoc finansową od rządu. Dużo trudniejsza sytuacja występowała w zaborze austriackim, gdzie zbudowano jedynie 71 kilometrów publicznej trasy wąskotorowej. Przeważały tam głównie kolejki leśne, które łącznie stanowiły aż 350 kilometrów szlaku. Władze carskie w zaborze rosyjskim nie dbały o rozwój transportu lokalnego, a wręcz celowo go utrudniały. Problem stanowiła też szerokość torów. Mimo, że powinna mieć ona w każdym miejscu sieci po 750 mm, to jednak notorycznie zdarzały się odstępstwa od tej normy (Pokropiński 1980, s ). 24

25 Rycina 11. Sieć kolejowa na obecnym terytorium Polski w 1900 roku Źródło: Taylor 2007, s. 35. Na powyższej mapie przedstawiono zróżnicowanie rozwoju transportu kolejowego na obszarze trzech zaborów. W 1900 roku zdecydowanie największa gęstość linii kolejowych (wąskotorowych i normalnotorowych) występowała na terenie zaboru pruskiego. Największe braki transportowe można było zauważyć na ziemiach należących do Rosji. Do czasu I wojny światowej na obszarze II Rzeczpospolitej wybudowano 1427 kilometrów tras wąskotorowych użytku publicznego, z czego aż 918 kilometrów znajdowało się w zaborze pruskim. Zupełnie odmiennie ukształtowała się sytuacja w przypadku kolejek niepublicznych o znaczeniu gospodarczym, na przykład cukrownianych czy leśnych. Wybudowano 1450 kilometrów szlaków wąskotorowych, z czego najwięcej na terenie Rosji 650 kilometrów (Taylor 2007, s. 40). Szczególne znaczenie koleje wąskotorowe uzyskały w trakcie I wojny światowej. Niedostateczny rozwój transportu samochodowego spowodował, że stały się 25

26 one podstawowym środkiem lokomocji. Kolejkami przewożono przede wszystkim materiały wojskowe, płody rolne i leśne. Przesuwanie się frontu wojennego często skutkowało likwidacją linii i przenoszeniem jej w inne miejsca. Pośpiech nie sprzyjał jednak technicznej stronie budowy kolei wąskotorowych. Konstruowano je z różnorodnych, często nieodpowiednich materiałów. Tabor był zdewastowany bądź zniszczony. Mimo, że I wojna światowa pozostawiła na terenie ówczesnych ziem polskich 7322 kilometry szlaków wąskotorowych, to ich jakość była bardzo zła (Pokropiński 1980, s. 17). Mimo trudnej sytuacji starano się dofinansowywać linie już istniejące. Wybudowano kilka większych warsztatów, w których remontowano zniszczony tabor. Dodatkowo to właśnie w okresie międzywojennym powstała charakterystyczna dla wąskotorówek zabudowa dworcowa. Od 1934 roku ponownie rozpoczęto planowanie budowy nowych linii wąskotorowych. Wprowadzono ustalenia, na mocy których rozstaw szyn dla każdej z kolejek miał wynosić 750 mm (Pokropiński 1980, s. 23). Plany pokrzyżowane zostały przez II wojnę światową. Transport samochodowy był już wprawdzie lepiej rozwinięty niż w trakcie poprzednich działań zbrojnych, jednak znaczenie kolejek wciąż było nieocenione. Szczególną rolę odegrały na obszarze Generalnej Guberni, ponieważ przewożono nimi żywność dla potrzebujących. Kontrolowano je w znacznie mniejszym stopniu niż koleje normalnotorowe, przez co często służyły jako transport dla uciekającej ludności. Kolejki nie były dofinansowywane przez okupanta. Jeśli już dokonywano jakichkolwiek modernizacji, to jedynie w celach strategicznych. W momencie wycofywania się wojsk w 1944 roku tabor rozkradziono, a połowę tras kolejek można było uznać za nienadające się do użytku. (Pokropiński 1980, s. 24). Po II wojnie światowej następował powolny upadek kolejek. Od lat 50. XX wieku w szybkim tempie zmalała liczba pasażerów. Rozwijająca się Państwowa Komunikacja Samochodowa okazała się dla kolejek miażdżącą konkurencją. Początkowo rezygnowano z połączeń pasażerskich, jednak z czasem upadały także linie towarowe. Rozwój transportu kołowego wymagał modernizacji infrastruktury drogowej, co z kolei często kolidowało z trasami wąskotorówek, skutkując ich likwidacją (Pokropiński 1980, s. 28). Ostatnim sezonem przewozowym korzystnym dla kolei wąskotorowych była zima stulecia w 1962 roku, kiedy to pojazdy samochodowe odmawiały posłuszeństwa 26

27 z powodu wyjątkowo niskich temperatur. Lata 70. XX wieku to czas rozbiórek nie tylko fragmentów, ale także całych odcinków tras wąskotorowych. Nieliczne zostały zmodernizowane, jednak były to remonty polegające głównie na usuwaniu zbędnych przystanków i urządzeń z ewentualnymi przebudowami toru czy wprowadzaniem nowego taboru (Majewski 2000, s. 158). Rycina 12. Sieć kolejowa Polski w 1970 roku Źródło: Taylor 2007, s

28 Rycina 13. Sieć kolejowa Polski w 1990 roku Źródło: Taylor 2007, s. 70. Na powyższych rycinach przedstawiono sieć kolejową Polski w 1970 i 1990 roku. Nietrudno zauważyć, jak bardzo zmniejszyła się liczba linii wąskotorowych na przestrzeni 20 lat. Ostatnia dekada XX wieku to czas fali całkowitej likwidacji tras kolei, zarówno wąskotorowych, jak i normalnotorowych. Skalę redukcji nieopłacalnych linii przedstawia następująca rycina: 28

29 Rycina 14. Zamknięcia linii kolejowych dla ruchu pasażerskiego w Polsce w latach Źródło: Taylor 2007, s. 15. Wąskotorówki nie były wydajnym środkiem transportu i kursowały rzadko. Dodatkowo jakość taboru, jak na codzienne podróże, była zdecydowanie zbyt niska. Warto zwrócić uwagę na przywiązanie ludności lokalnej do kolei wąskotorowych. Mimo niedogodności związanych z powolnym przemieszczaniem się w niekomfortowym wagonie w wielu miejscowościach był to wciąż najbardziej popularny (i często jedyny) publiczny środek transportu (Majewski 2000, s ). Wymienione wyżej argumenty sprawiły, że obecnie w Polsce nie funkcjonuje już żadna linia wąskotorowa obsługująca połączenia pasażerskie o charakterze nieturystycznym. W poniższej tabeli przestawiono wykaz polskich wąskotorówek wraz z datami powstania, ewentualnej likwidacji oraz opisem stanu obecnego. 29

30 Tabela 1. Wąskotorowe koleje publiczne i leśne w Polsce Kolejka Rok budowy Rok likwidacji Stan obecny Bieszczadzka Kolejka Leśna czynna Bogatyńska Kolej Dojazdowa zlikwidowana Ełcka Kolej Wąskotorowa czynna Gnieźnieńska Kolej Dojazdowa czynna Górnośląskie Koleje Wąskotorowe czynna Gryficka Kolej Dojazdowa czynna Hrubieszowska Kolej Dojazdowa nieczynna Jarocińska Kolej Dojazdowa zlikwidowana Kaliska Kolej Dojazdowa czynna Kętrzyńska Kolej Dojazdowa zlikwidowana Kolej leśna Puszczy Białowieskiej ok czynna Kolej leśna Puszczy Kozienickiej ok zlikwidowana Kolej leśna w Lasach Janowskich zlikwidowana Koszalińska Kolej Wąskotorowa czynna Krośniewicka Kolej Dojazdowa nieczynna Krotoszyńska Kolej Dojazdowa czynna Kwidzyńska Kolej Dojazdowa zlikwidowana Mławska Kolej Dojazdowa nieczynna Nałęczowska Kolej Dojazdowa czynna Nasielska Kolej Dojazdowa zlikwidowana Olecka Kolej Dojazdowa zlikwidowana Opalenicka Kolej Dojazdowa nieczynna Piaseczyńska Kolej Wąskotorowa czynna Piotrkowska Kolej Dojazdowa zlikwidowana Podlaska Kolej Dojazdowa zlikwidowana Przeworska Kolej Dojazdowa czynna Radzymińska Kolej Wąskotorowa zlikwidowana Rogowska Kolej Wąskotorowa czynna Skansen w Rudach czynna Sochaczewska Kolej Muzealna czynna Starachowicka Kolej Wąskotorowa czynna Stargardzka Kolej Dojazdowa nieczynna Śmigielska Kolej Dojazdowa nieczynna Średzka Kolej Dojazdowa czynna Świętokrzyska Kolej Dojazdowa czynna Wieluńska Kolej Dojazdowa zlikwidowana Wigierska Kolej Wąskotorowa ok czynna Wrocławska Kolej Dojazdowa zlikwidowana Wyrzyska Kolej Dojazdowa czynna Zwierzyniecka Kolej Dojazdowa zlikwidowana Żnińska Kolej Powiatowa czynna Żuławska Kolej Dojazdowa czynna Źródło: Opracowanie własne za: Prałat 2014, s

31 Polskie kolejowe atrakcje turystyczne Turystykę przemysłową można traktować jako stosunkowo nowe zjawisko w kontekście spędzania wolnego czasu przez turystów. Zgodnie z zaproponowaną przez autorkę definicją, kolejowa atrakcja turystyczna dotyczy walorów związanych z tematyką kolejnictwa. Można do nich zaliczyć tabor, obiekty oraz trasy kolejowe. Ostatnie lata to czas wzrostu zainteresowania zapomnianymi wcześniej wąskotorówkami, które w wielu przypadkach stały się znanymi atrakcjami turystycznymi (Różycki, Strzelczyk 2009, s. 163). W Tabeli 1 zaprezentowano istniejące oraz zlikwidowane koleje publiczne i leśne w Polsce. Poza wymienionymi przykładami warto zwrócić uwagę na inne, wybrane kolejowe atrakcje turystyczne. Dużym zainteresowaniem turystów cieszy się wojskowa Helska Kolej Wąskotorowa. Koleje parkowe to atrakcja tworzona specjalnie na użytek odwiedzających. Do najpopularniejszych kolejek tego typu w Polsce zalicza się m. in. Maltankę w Poznaniu czy też wąskotorówki w parkach w Chorzowie czy Cichowie. Wyróżniającą się atrakcję turystyczną stanowi również Tramwaj Konny w Mrozach ( ). Oprócz wąskotorówek do kolejowych atrakcji turystycznych zalicza się również koleje na trasach krajobrazowych i historycznych, pociągi wielkich prędkości oraz drezyny (Meyer, Sawińska 2009, s ). Najbardziej popularne spośród nich zaznaczono na następującej mapie: 31

32 Rycina 15. Mapa polskich kolejowych atrakcji turystycznych Źródło: ( ). W 2008 roku Towarzystwo Przyjaciół Wolsztyńskiej Parowozowni przeprowadziło 124 ankiet, w których zadało pasażerom następujące pytanie: Co stanowi o atrakcyjności przejazdu pociągiem retro?. Najwięcej spośród ankietowanych wskazało niepodrabialny klimat takiej podróży w czasie", jak również fakt stania na czele pociągu turystycznego parowozu (odpowiednio po 28%). Stare wagony jako dopełnienie całości za kluczowe dla udanej podróży pociągiem retro uznało 19% ankietowanych. Dla 10% podróżujących pociągami retro najważniejszym czynnikiem świadczącym o atrakcyjności przejazdu są zapach pary i dymu (Bebenow). 32

33 O wyjątkowości wąskotorówek świadczą również takie elementy, jak: autonomiczna trasa z określoną liczbą stacji; własna nazwa i odrębność w stosunku do innych kolejek; niewielkie rozmiary w stosunku do współczesnego taboru; niska prędkość, sprawiająca, że czas płynie wolniej ; skojarzenie z romantyką dawnych podróży; wpisywanie się w krajobraz lokalny; infrastruktura i tabor będące inspiracją dla artystów (Majewski 2000, s ). Wymienione wyżej argumenty wskazują na ogromny potencjał, który tkwi w kolejkach. Odpowiednio wyremontowane i zarządzane trasy kolejowe mogą stać się nie tylko atrakcją, ale także jednym z głównych czynników rozwoju danego miejsca. W dalszej części pracy założenie zilustrowano przykładem Gryfickiej Kolei Dojazdowej, działającej obecnie jako Nadmorska Kolej Wąskotorowa. 33

34 2. Funkcjonowanie Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej 2.1. Historia Nadmorskiej (d. Gryfickiej) Kolei Wąskotorowej Koleje na Pomorzu Zachodnim na przełomie XIX i XX wieku Początek lat 70. XIX wieku to czas rozkwitu rolnictwa na terenie Pomorza Zachodniego oraz przemysłu ciężkiego w okolicach Szczecina. Dynamicznie rozwijająca się gospodarka skłoniła władze pruskie do większego powiązania Niemiec z regionem zachodniopomorskim. Planom tym miały służyć nowe linie kolejowe. Na początku lat 90. XIX wieku szlaki normalnotorowe przestały być wystarczające dla zaspokojenia zapotrzebowania przewozowego. Dodatkowym problemem stał się brak połączeń we wschodniej części regionu, co wpływało negatywnie na jego rozwój. Właściwym rozwiązaniem problemu okazały się koleje wąskotorowe. Były one tańsze od transportu drogowego i normalnotorowego, a jednocześnie można było przewozić nimi towary na duże odległości. Obsługiwały także sektor rolnictwa i przetwórstwa rolno-spożywczego. Dodatkowym impulsem do rozwoju kolei (głównie wąskotorowych) w państwie pruskim stała się ustawa z 1892 roku (Köhne 1893), w której przedstawiono regulacje dotyczące ich finansowania i budowy. Zgodnie z dokumentem, prywatne towarzystwa mogły otrzymać koncesję na budowę kolejki na okres od 45 do 99 lat, natomiast powiaty lub gminy bezterminowo. Państwo wspomagało inwestycję finansowo na poziomie porównywalnym lub nieco większym od kwot, jakie przekazywało prowincjom lub powiatom. Podstawowym warunkiem otrzymania dotacji było przedstawienie planu finansowego budowy linii kolejowej, w której należało uwzględnić przewidywane dochody. Miały one nie tylko pokryć koszty inwestycji, ale także przynosić pewne zyski (Drewnowski, Dąbrosz-Drewnowska 2012, s ). Kolejne dokumenty wprowadziły dodatkowe, niezbędne regulacje. 8 kwietnia 1985 roku uchwalono ustawę określającą zasady przekazywania pomocy finansowej przez państwo ze środków budżetowych. 19 sierpnia 1895 roku uregulowano natomiast kwestię udzielania pożyczek dla budujących szlaki kolejowe (Kwietniewska 2007, s. 19). Na Pomorzu Zachodnim powstało sześć odrębnych kolei wąskotorowych: szadzka, kołobrzeska, reska, gryficka, słupska oraz koszalińsko-białogardzka. Oddawano je do eksploatacji w latach Razem tworzyły trasę mierzącą ponad 600 kilometrów (Kantor i inni 2000, s ). 34

35 Gryficka Kolej Dojazdowa Budowę kolei wąskotorowej w powiecie gryfickim rozpoczęto w 1983 roku. Przed wejściem w życie dwóch ustaw z 1895 roku wystąpił poważny problem brak dotacji ze strony państwa. Wobec zaistniałej sytuacji koniecznością stało się zawarcie przez zarząd prowincji umowy ze spółką Eisenbahnbau und Betriebsgesellschaft Lenz&co. GmbH, która zobowiązała się pokryć 1/3 wydatków. W lipcu 1893 roku powstało Stowarzyszenie do Budowy Kolejki Wąskotorowej z Gryfic do Niechorza. Ustalono, że 38,33% kosztów pokryje powiat, 33,33% spółka Lenz&Co., a pozostałą kwotę prowincja. Wymienieni wyżej uczestnicy projektu mieli za zadanie wykupić określoną liczbę akcji, które zobowiązało się wypuścić Towarzystwo. W ten sposób sfinansowane miało zostać całe przedsięwzięcie. W marcu 1895 roku utworzono Towarzystwo Akcyjne Kolejki Gryfickiej, które podjęło się gromadzenia funduszy na budowę szlaku wąskotorowego, a ponadto wzięło odpowiedzialność za nadzór nad pracami oraz późniejsze wykorzystanie otwartej trasy kolejowej. Inwestycja pochłonęła około 750 tysięcy marek. Nową linię kolejową oddano do użytku już 1 lipca 1896 roku. Zbudowano następujące stacje i przystanki: Gryfice (niem. Greifenberg), Popiele (niem. Chausseehaus b. Greifenberg), Rybokarty (niem. Ribberkardt), Niedźwiedziska (niem. Miedewitz), Modlimowo (niem. Muddelmow), Paprotno (niem. Parpat), Karnice (niem. Karnitz), Dreżewo (niem. Dresow), Trzęsacz (niem. Hoff), Rewal (niem. Rewahl), Śliwin (niem. Schlessin), Niechorze (niem. Horst) (Kwietniewska 2007, s. 19). W kolejnych latach podjęto prace związane z połączeniem kolei gryfickiej z kołobrzeską. 5 października 1898 oddano do eksploatacji odcinek Gryfice Dargosław. Podjęto także prace nad trójetapową budową odcinka Gryfice Stepnica. Ogromne wydatki finansowe oraz problemy techniczne powodowały spowolnienie robót budowlanych. Dodatkowe zarządzenie gryfickiego 35

36 Towarzystwa z 1901 roku spowodowało konieczność zwiększenia szerokości między torami z 750 mm do 1000 mm. Nowe regulacje wiązały się z wysokimi kosztami modernizacyjnymi. Stale remontowano i dobudowywano nowe odcinki linii wąskotorowej. W 1907 roku Towarzystwo Akcyjne Kolejki Gryfickiej użytkowało cztery odcinki szlaku wąskotorowego: Gryfice Niechorze, Gryfice Golczewo Stepnica, Golczewo Śniatowo, Golczewo Stepnica. Pod koniec 1909 roku podjęto decyzję o budowie nowej trasy kolejowej z Trzebiatowa Mokre do Mrzeżyna i z Niechorza do Trzebiatowa. Pierwsza z nich została otwarta w 1912 roku, a druga w Dbano o istniejące już linie wąskotorowe. Dobudowywano lokomotywownie, tory bocznicowe, a także remontowano przystanki. Do czasu I wojny światowej następował rozkwit Gryfickiej Kolei Dojazdowej. Zgodnie z przewidywaniami, dzięki możliwościom transportowym kolejki wąskotorowej rozwijało się rolnictwo i przemysł rolno-spożywczy (Kwietniewska 2007, s. 21). Podczas I wojny światowej zniszczona została część taboru kolejowego. Nie był to jednak największy problem gryfickiego Towarzystwa. Po 1918 roku coraz większą rolę zaczął odgrywać transport samochodowy. Mimo licznych działań naprawczych sytuacja finansowa właścicieli Gryfickiej Kolei Dojazdowej stawała się coraz gorsza. Część odcinków wydzierżawiono innym właścicielom, a nierentowne połączenia likwidowano (Kwietniewska 2007, s. 22). Kolejny przełom to rok 1940, kiedy weszła w życie ustawa zmieniająca status oddzielnych dotychczas kolejek. Stwierdzono, że powinny służyć one dobru publicznemu, a nie celom zarobkowym. Drastycznie zmniejszono udział przedsiębiorców prywatnych, powołując do życia Pomorskie Koleje Krajowe. Od tej pory połowę kosztów związanych z koleją pokrywała prowincja, a drugą część samorząd, przez którego teren przebiegał szlak wąskotorowy. Gryficka Kolej Dojazdowa trafiła pod zarząd Dyrekcji Pomorskich Kolei w Szczecinie. W trakcie II wojny światowej część linii rozebrano, wywieziono też tabor. Po torowisku w trakcie działań wojennych jeździły zbyt ciężkie składy, przez co doszło do licznych deformacji. 36

37 Po 1945 roku całość szlaku Gryfickiej Kolei Dojazdowej znalazła się w granicach odrodzonej Polski. 10 kwietnia 1945 roku powołano Zachodniopomorską Dyrekcję Okręgowych Kolei Państwowych. Następnie powstał Wydział Kolei Wąskotorowych, zarządzający kolejami: gryficką, starogardzką, reską, kołobrzeską, koszalińsko-białogardzką, sławieńską i szczecińską. Straty wojenne oszacowano na około 40 %, w związku z czym przed polskimi władzami stanęło trudne zadanie odbudowy. Nie skupiano się już na budowie nowych odcinków, a jedynie na remontowaniu już istniejących. Sytuacji nie poprawiły dwie nowe regulacje prawne. 6 września 1959 roku wprowadzono podział zadań przewozowych między transportem samochodowym a koleją. 20 grudnia 1973 roku weszły w życie nowe postanowienia w zakresie oszczędności surowców, paliw i materiałów. Oznaczało to wstrzymanie ruchu pasażerskiego na odcinkach: Trzebiatów Mrzeżyno, Tąpadły Skrzydłowo, Łożnica Stepnica (Kwietniewska 2007, 23-25). Stan tras Gryfickiej Kolei Wąskotorowej w latach 90. XX wieku obrazuje poniższa rycina: Rycina 16. Schemat kolei wąskotorowych na Pomorzu Zachodnim w latach 90. XX wieku Źródło: ( ). 37

38 Od 1992 roku w okresie letnim na trasie Gryfice Niechorze Trzebiatów kursował pociąg Ciuchcia-Retro-Express. W 1999 roku z powodu złego stanu technicznego mostu na rzece Redze zamknięto odcinek Pogorzelica Trzebiatów (Kwiatkowska 2007, s. 25). Gryficka Kolej Dojazdowa w administracji gminy Rewal Gryficka Kolej Dojazdowa od 11 maja 1995 roku figuruje na liście Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Szczecinie (Rejestr zabytków nieruchomych z wyłączeniem zabytków archeologicznych w powiecie gryfickim, 1995). Mimo to w 2001 roku próbowano doprowadzić do jej likwidacji. Szlakiem komunikacyjnym był zainteresowany nawet inwestor zagraniczny, który chciał zakupić całą infrastrukturę techniczną i przetransportować ją do Afryki. Polskie Koleje Państwowe zaproponowały przejęcie linii kolejowej samorządom. Na ten odważny krok zdecydowała się gmina Rewal (Burzykowski 2009, s. 7). Stanęliśmy przed bardzo trudnym wyborem. Mieliśmy w gminie niewiele atrakcji turystycznych, a pojawiło się ryzyko utraty jednej z nich. Jako zastępca ówczesnego wójta pana Konstantego Tomasza Oświęcimskiego walczyłem o zachowanie zabytkowej linii. Udało mi się przekonać do mojego pomysłu zarówno Radę Gminy, jak i samego wójta. Nie było nam jednak łatwo nikt z nas nie miał doświadczenia w kierowaniu wąskotorówką. Wszystkiego nauczyliśmy się na własnych błędach wspomniał podczas rozmowy z autorką niniejszej pracy wójt gminy Rewal, Robert Skraburski. Potwierdzeniem stał się oficjalny akt prawny: W roku 2002, na podstawie uchwały Zarządu PKP S.A. nr 754 z dnia r., nr 187 z r. oraz Decyzji Ministra Infrastruktury nr TK /3/02 z dnia r. gmina Rewal przejęła nieodpłatnie linię kolei wąskotorowej, na którą składają się nieruchomości i składniki majątku ruchomego (Podstawowe informacje o firmie, 2002). 38

39 2.2 Remont Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej projekt Rewitalizacja zabytkowej linii Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej w Gminie Rewal remont budynków i budowli wraz z zagospodarowaniem terenu Funkcjonowanie Gryfickiej Kolei Dojazdowej przed remontem 28 kwietnia 2004 roku gmina Rewal otrzymała licencję na wykonywanie przewozów kolejowych osób na czas nieokreślony. Dawna Gryficka Kolej Dojazdowa została przemianowana na Nadmorską Kolej Wąskotorową i funkcjonowała w strukturach gminy Rewal w Referacie Transportu Kolejowego. Jej działalność określano jednak jako niskodochodową (Podstawowe dane o zarządzanej infrastrukturze kolejowej Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej Gminy Rewal, 2011). Kolejka przyciągała coraz większą liczbę turystów, jednak infrastruktura była w złym stanie technicznym, a duży potencjał kolejki pozostawał niewykorzystany. Gmina Rewal w celu pozyskania środków finansowych na remont postanowiła zgłosić projekt modernizacji Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Zachodniopomorskiego na lata Inicjatywa zakończyła się sukcesem wniosek rozpatrzono pozytywnie. Rewitalizacja zabytkowej linii Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej w Gminie Rewal remont budynków i budowli wraz z zagospodarowaniem terenu błędy terminologiczne Termin rewitalizacja często jest mylony bądź stosowany zamiennie z terminem modernizacja. Słownik Języka Polskiego PWN następująco wyjaśnia znaczenie tych pozornie synonimicznych określeń: 39

40 Tabela 2. Zestawienie zakresu znaczeniowego terminów rewitalizacja i modernizacja Rewitalizacja 1. odbudowa zniszczonych budynków lub dzielnic miasta 2. przywrócenie młodego wyglądu za pomocą zabiegów kosmetycznych 3. przywrócenie aktualności dawnym, przebrzmiałym ideom lub poglądom Modernizacja 1. unowocześnienie i usprawnienie czegoś 2. procesy społeczne związane z powstawaniem i rozwojem społeczeństw przemysłowych Źródło: Słownik Języka Polskiego PWN, ( ). W związku z nadużywaniem pojęcia rewitalizacja 3 listopada 2015 roku uchwalono Ustawę o rewitalizacji z dnia 9 października 2015 roku. Zaprezentowana w niej definicja tego problematycznego pojęcia przedstawia się następująco: Rewitalizacja stanowi proces wyprowadzania ze stanu kryzysowego obszarów zdegradowanych, prowadzony w sposób kompleksowy, poprzez zintegrowane działania na rzecz lokalnej społeczności, przestrzeni i gospodarki, skoncentrowane terytorialnie, prowadzone przez interesariuszy rewitalizacji na podstawie gminnego programu rewitalizacji (Ustawa o rewitalizacji z dnia 9 października 2015 roku, Art. 2.1.). Zarówno definicja słownikowa, jak i wynikająca z ustawy świadczą o tym, że w przypadku wyżej wymienionego projektu słowo rewitalizacja zostało użyte błędnie. Głównym celem zadania było bowiem stworzenie na terenie gminy Rewal kompleksowego produktu turystycznego w oparciu o istniejącą infrastrukturę kolei wąskotorowej (Rewitalizacja linii nadmorskiej kolei wąskotorowej w gminie Rewal remont budynków i budowli wraz z zagospodarowaniem terenu, 2015). Wiązało się ono z przebudową starych i konstrukcją nowych obiektów, czego nie można nazwać zabiegami kosmetycznymi. W omawianym przypadku główną ideą było unowocześnienie wąskotorówki. Dodatkowo, Nadmorska Kolej Wąskotorowa znajdowała się wprawdzie w stanie kryzysowym, jednak trudno nazwać ją obszarem i wskazać konieczność zintegrowanych działań na rzecz lokalnej społeczności. Wobec przedstawionych argumentów za właściwe określenie dla przeprowadzonych prac remontowych można uznać pojęcie modernizacja. 40

41 Projekt modernizacji główne założenia Wójt gminy Rewal, Robert Skraburski, tak mówił o planach związanych z remontem: Zespoły dworcowe zostaną adaptowane do nowych funkcji. Powstaną w nich, między innymi, punkty informacji turystycznej, sale wystawowe, kawiarnie i restauracje, pokoje gościnne, wypożyczalnie rowerów oraz parkingi. Chcemy, aby oferta łączyła się z innymi propozycjami spędzania czasu w gminie przez stworzenie pakietów turystycznych (Burzykowski 2009, s. 7). Wśród najważniejszych punktów projektu ujęto także: budowę linii z Pustkowa do Pobierowa; wznowienie ruchu do Trzebiatowa; modernizacja zabytkowych dworców w Niechorzu, Rewalu, Pogorzelicy, Gryficach i Trzebiatowie; powstanie nowych dworców w Trzęsaczu i Śliwinie oraz budowa nowego przystanku Niechorze-Latarnia Morska; utworzenie w Pogorzelicy skansenu muzeum kolei wąskotorowej; przystosowanie warsztatów naprawczych taboru kolejowego w Gryficach do pełnienia funkcji żywego muzeum kolejnictwa ; remont przedwojennego parowozu Vulcan (Burzykowski 2009, s. 7). Przygotowanie i realizacja projektu kalendarium W zaprezentowanej poniżej tabeli przedstawiono najważniejsze daty dotyczące projektu Rewitalizacja zabytkowej linii Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej w Gminie Rewal remont budynków i budowli wraz z zagospodarowaniem terenu : Tabela 3. Kalendarium modernizacji Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej L.p. Data Opis wydarzenia Podpisanie umowy z firmą INGENO CONSULT BPK Sp. z o.o. na wykonanie dokumentacji wraz z uzyskaniem pozwolenia na budowę dworców w Trzęsaczu, Rewalu, Śliwinie, Niechorzu i Pogorzelicy. Uchwała nr XVIII/133/07 Rady Gminy Rewal w sprawie uchwalenia Programu Rozwoju Zachodniopomorskiego Szlaku Kolei 41

42 Wąskotorowej rewitalizacja i rewaloryzacja zabytkowej linii kolei wąskotorowej w gminie Rewal do końca 2015 roku oraz Koncepcji architektonicznej rewitalizacji rewaloryzacji zabytkowej kolei wąskotorowej w gminie Rewal. Podjęcie przez Zarząd Województwa Zachodniopomorskiego uchwały nr 676/08 w sprawie przyjęcia listy projektów wpisanych do Indykatywnego Wykazu Indywidualnych Projektów Kluczowych dla Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Zachodniopomorskiego na lata , w którym zamieszczono projekt modernizacji kolei wąskotorowej. Podpisanie pre-umowy przez wójta gminy Rewal i marszałka województwa zachodniopomorskiego dotycząca przygotowania projektu indywidualnego pod nazwą Rewitalizacja zabytkowej linii Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej w gminie Rewal remont budynków i budowli wraz z zagospodarowaniem terenu Podpisanie drugiej umowy z INGENO CONSULT BPK Sp. z o.o. na wykonanie dokumentacji wraz z uwzględnieniem pozwoleń na budowę rowerowi i budynku informacji turystycznej, mostu na kanale Liwia- Łuża, remont dworców w Rewalu i Trzęsaczu. Zatwierdzenie projektu budowlanego i otrzymanie pozwolenia na budowę. Podpisanie umowy z Rejonowym Zarządem Inwestycji Człuchów Sp. z o.o. na pełnienie funkcji inżyniera kontraktu Uzyskanie nowego pozwolenia na budowę zgodnego z procedurami unijnymi Podpisanie umowy o dofinansowanie projektu z Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Zachodniopomorskiego na lata przez wójta gminy Rewal Roberta Skraburskiego i marszałka województwa zachodniopomorskiego Witolda Jabłońskiego. Podpisanie umowy z konsorcjum firm Husar i Przedsiębiorstwem Napraw Infrastruktury na wykonanie I i II etapu projektu na kwotę ,27 zł. 42

43 Wmurowanie kamienia węgielnego pod inwestycję w obecności marszałka województwa zachodniopomorskiego Olgierda Geblewicza. Ogłoszenie I przetargu na modernizację taboru kolejowego obejmującego 14 sztuk wagonów pasażerskich oraz 2 lokomotywy spalinowe. Podpisanie po II przetargu umowy z firmą PHU KARPA na modernizację wyżej wymienionego taboru na kwotę zł. Konsorcjum firm Husar i Przedsiębiorstwo Napraw Infrastruktury odstępuje od dalszej realizacji umowy Podpisanie umowy z firmą BUG Verkehrbau AG S.A. na dokończenie robót kolejowych na odcinku Trzęsacz Pogorzelica na kwotę ,23 zł Uruchomienie przejazdów na odcinku Trzęsacz Pogorzelica Podpisano aneks do umowy o dofinansowanie zwiększające wkład własny na kwotę zł. Podpisano 11 umów na dokończenie inwestycji na ogólną kwotę ,47 zł Rzeczowe i finansowe rozliczenie projektu. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych otrzymanych od Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej Sp. z o.o.. 1 stycznia 2011 roku Nadmorską Kolej Wąskotorową przekształcono w jednostkę budżetową. 31 października 2013 roku została wpisana do Krajowego Rejestru Spółek. Obecnie funkcjonuje jako Nadmorska Kolej Wąskotorowa Sp. z o.o. z siedzibą w Pogorzelicy przy ulicy Leśnej 5 (Sprawozdanie Zarządu Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej Sp. z o.o. z działalności Spółki w roku 2014). Według danych z portalu Mapy projektów Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Zachodniopomorskiego ( ntent/r pzp %20, ) wartość inwestycji to zł. Z doniesień prasowych oraz rozmowy z wójtem gminy Rewal można wywnioskować, że wydatki wyniosły około 50 milionów zł. 43

44 Nadmorska Kolej Wąskotorowa infrastruktura po modernizacji Gminie Rewal, z pewnymi opóźnieniami, udało się zrealizować większość zamierzonych celów. Wybudowano nowe dworce w Trzęsaczu i Śliwinie oraz utworzono nowy przystanek Niechorze-Latarnia. Odrzucono jednak pomysł remontu linii Pogorzelica Trzebiatów. Modernizacji nie przeszła także trasa Trzęsacz Gryfice (Kisiel 2013, s. 41). O największych niepowodzeniach przedsięwzięcia opowiedział autorce pracy wójt, Robert Skraburski: Gminie w zakresie modernizacji nie udało zrobić się trzech rzeczy. Przede wszystkim, z powodu konfliktu z konserwatorem zabytków nie wyremontowano zabytkowego dworca w Niechorzu. Kiedy otrzymaliśmy zgodę na rozpoczęcie prac, było już na to zdecydowanie za późno istniało ryzyko, że nie zdążymy przed końcowym rozliczeniem. Nie zdołaliśmy także uruchomić zabytkowego parowozu, który miał stanowić jedną z głównych atrakcji kolejki. Nie powstał również skansen kolejek wąskotorowych w Pogorzelicy. Nie są to dla mnie jednak zapomniane projekty ciągle staram się o ich realizację. Rycina 17. Wymagający remontu dworzec w Niechorzu Źródło: Fotografia autorki, sierpień

45 Rycina 18. Dworzec w Rewalu Źródło: Fotografia autorki, sierpień Rycina 19. Nowy dworzec - przystanek Śliwin Źródło: Fotografia autorki, sierpień

46 Rycina 20. Pociąg Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej Źródło: Fotografia autorki, sierpień Rycina 21. Tablica informacyjna na ścianie dworca Niechorze-Latarnia Źródło: Fotografia autorki, sierpień

47 3. Nadmorska Kolej Wąskotorowa atrakcją turystyczną gminy Rewal 3.1. Charakterystyka gminy Rewal Rycina 22. Położenie administracyjne gminy Rewal Źródło: Opracowanie własne. Gmina Rewal położona jest w północnej części województwa zachodniopomorskiego, w powiecie gryfickim. Jej sąsiedztwo stanowią gminy: Karnice, Trzebiatów, Dziwnów i Świerzno. Gminę Rewal tworzy siedem miejscowości: Pobierowo, Pustkowo, Trzęsacz, Rewal, Śliwin i Pogorzelica. Razem zajmują one powierzchnię 4113 hektarów. W granicach gminy mieści się aż 18 kilometrów wybrzeża Morza Bałtyckiego ( ). Według Banku Danych Lokalnych w 2015 roku gminę Rewal zamieszkiwało 3891 osób. W poniższej tabeli 4 przedstawiono najważniejsze wydarzenia dotyczące historii gminy Rewal: 47

48 Tabela 4. Kalendarium najważniejszych historycznych w gminie Rewal L.p. 1. Data/Okres historyczny Okres przedsłowiański Wydarzenie Ślady wskazujące na istnienie kultury grobsko-śmiarowskiej, rzymskie wpływy kulturowe, ziemie zamieszkiwane przez Gotów. 2. VIII/IX wiek Działalność Związku Wieleckiego r. Tereny obecnej gminy Rewal znalazły się w obrębie biskupstwa kołobrzeskiego. 4. ok r. Początki rządów dynastii Gryfitów r. Okresowe rozbicia Pomorza Zachodniego na pomniejsze księstwa. Zwołanie sejmiku trzebiatowskiego, podczas którego uchwalono konwersję ziem Pomorza na protestantyzm oraz ogłoszono powstanie Pomorskiego Kościoła Ewengelickiego r. Rozbiór Pomorza między Szwecją a Branderburgią r. Obszar dzisiejszej gminy Rewal zostaje przypisany do Prus oraz do powiatu gryfickiego r. Uruchomienie Gryfickiej Kolei Dojazdowej. 10. I wojna światowa Teren pominięty w działaniach wojennych r. Na tereny dzisiejszej gminy Rewal dociera front wojenny r Przymusowe wysiedlenia rdzennych mieszkańców Pomorza oraz przyjazd nowych mieszkańców pochodzenia ukraińskiego i wyznania prawosławnego (tzw. akcja Wisła ). Zmiany administracyjne (podziały na gminy, a później na gromady) r. Na mapie Polski po raz pierwszy pojawiła się gmina Rewal r. Gminie Rewal przyznano tytuł Bezpieczna Gmina r. Początek uczestnictwa gminy Rewal w programie Blue Flag r. Rewal gminą o najwyższej frekwencji wyborczej w Polsce. Źródło: Opracowanie własne za: Łonyszyn 2012, s

49 Zarysowane w tabeli dzieje omawianego obszaru świadczą o jego niezwykle burzliwej i zróżnicowanej historii. W przypadku gminy Rewal występowały zmiany w zakresie przynależności państwowej, narodowości mieszkańców oraz wyznania. Rewal z miejscowości położonej w państwie pruskim na drodze przemian historycznych ewaluował do gminy z najwyższą frekwencją wyboczą w Polsce. Zasługuje zatem na uwagę nie tylko z powodu niewątpliwych walorów kulturowych i przyrodniczych, ale również ze względu na aspekty dziejowe. Walory przyrodnicze Położony nad Morzem Bałtyckim obszar gminy Rewal zajmuje pas nadmorski o długości 20 kilometrów. Nieformalnie nazywa się go Wybrzeżem Rewalskim. Słynie on przede wszystkim z wysokich klifów. Ściana ruin kościoła w Trzęsaczu położona na krawędzi jednego z nich jest znanym na całym świecie przykładem niszczącej działalności morza zjawiska abrazji (Łonyszyn 2012, s. 30). Rycina 23. Ruiny kościoła w Trzęsaczu Źródło: Fotografia autorki, sierpień Klify Wybrzeża Rewalskiego stanowią nie tylko obiekt zainteresowania turystów, ale pełnią też inną ważną funkcję: mogą być punktem wyjścia do geologicznej charakterystyki terenów gminy. Dzięki analizie odkrytych brzegów zbadano, 49

50 iż dominują tam elementy polodowcowe z plejstocenu, w tym dwa poziomy glin zwałowych. Na wschód od wysoczyzny rewalskiej rozciągają się osady holoceńskie, jednak z dużym udziałem osadów eolicznych powstałych w wyniku działalności wiatru. Na tym obszarze brzeg zmienia swój charakter na wydmowy. Ciekawym elementem tej części wybrzeża jest mierzeja oddzielająca jezioro Liwia Łuża od Morza Bałtyckiego. Dno zbiornika wodnego znajduje się poniżej poziomu morza zjawisko to nazywane jest kryptodepresją (Łonyszyn 2012, s ). Rycina 24. Jezioro Liwia Łuża z perspektywy latarni morskiej w Niechorzu Źródło: Fotografia autorki, sierpień Na południe od brzegów jeziora Liwia Łuża znajduje się dolina przymorska. Charakteryzuje się występowaniem torfowisk i gytiowisk. Stanowi typowo naturalny obszar zalewowy, na którym nie prowadzi się gospodarki rolnej. Ukształtowanie terenu we wschodniej Pogorzelicy jest odmienne niż w pozostałej części gminy, ponieważ znajdują się tam Bielikowe Wzgórza, sięgające 30 metrów nad poziomem morza (Łonyszyn 2012, s. 34). Walory kulturowe Specyficzna historia gminy Rewal miała duże znaczenie również w kontekście jej kulturowego rozwoju. Zróżnicowane dzieje wpłynęły na powstanie obiektów, które współcześnie są nie tylko turystycznymi atrakcjami, ale także świadectwem 50

51 historycznym. W poniższej tabeli zaprezentowano wybrane walory kulturowe gminy Rewal: Tabela 5. Wybrane walory kulturowe gminy Rewal L.p. Obiekt Miejscowość 1. Hotel Seeblick 2. Dom Ewy Braun Pobierowo 3. Bałtycki Krzyż Nadziei Pustkowo 4. Ruiny kościoła 5. Zespół pałacowo-folwarczny 6. Wczesnobarokowy ołtarz z 1673 roku Trzęsacz 7. Pałac z przełomu XVIII i XIX wieku 8. Plażowy Pałac Rewal 9. Latarnia morska 10. Muzeum Rybołówstwa Morskiego Niechorze 11. Zagroda chłopska z przełomu XVIII i XIX wieku 12. Zabytkowy dworzec kolejowy Pogorzelica 13. Linia kolei wąskotorowej Trzęsacz Pogorzelica Źródło: Opracowanie własne na podstawie: ( ). O szczególnym znaczeniu wybranych miejsc mówi wójt Rewala, Robert Skraburski: Kolej wąskotorowa to bardzo ważna atrakcja turystyczna, jednak dla nas, jako mieszkańców, istnieją dwa inne symbole gminy. Pierwszy z nich to ruiny kościoła w Trzęsaczu, nasza sfera sacrum. To przecież obiekt znany na całym świecie. Drugim symbolem jest latarnia morska w Niechorzu, która kojarzy się nam z szukaniem drogi. Wymienione przez wójta oraz zamieszczone w tabeli miejsca są interesujące dla turystów, jednak gmina Rewal dysponując jedynie atrakcjami tego typu nie byłaby w stanie przyciągnąć dużej liczby odwiedzających. Odpowiedzią na ich oczekiwania są nowe atrakcje turystyczne tworzone przez podmioty prywatne. 51

52 Najpopularniejsze atrakcje turystyczne Gmina Rewal w ciągu zaledwie kilku ostatnich lat zyskała szereg atrakcji turystycznych tworzonych przez podmioty prywatne. O dynamice przemian i najciekawszych obiektach w rozmowie z autorką niniejszej pracy mówi wójt, Robert Skraburski: Każda z miejscowości w gminie ma do zaoferowania turystom coś ciekawego. Kiedyś odwiedzającym mogliśmy zaproponować zaledwie kilka atrakcji, obecnie jest ich bardzo dużo. Rewal stanowi centrum, które w przyszłości będzie rozbudowywane. Śliwin to miejscowość martwa turystycznie, ale planujemy to zmienić. Powstanie tam skansen rolniczy, złożony z trzech zabytkowych stodół, do których gmina systematycznie wykupuje udziały. W Niechorzu zaszło bardzo wiele zmian. Kiedyś jedyną atrakcją była latarnia morska, teraz turyści mają do dyspozycji wiele innych, ciekawych obiektów. W poniższej tabeli przedstawiono najpopularniejsze atrakcje turystyczne w gminie Rewal: Tabela 6. Najpopularniejsze atrakcje turystyczne gminy Rewal L.p. Atrakcja Miejscowość 1. Park linowy 2. Magiczny Domek Pobierowo 3. Skatepark 4. Park Przyjaciół Pustkowa Pustkowo 5. Loty paralotnią 6. Paintball dla dzieci i dorosłych 7. Minigolf 8. Tor quadów Trzęsacz 9. Multimedialne Muzeum na Klifie 10. Stadnina koni 11. Bajkowa Chata 12. Park Wieloryba Rewal 13. Platforma widokowa 52

53 14. Rewalskie wieloryby Rewal 15. Oceanarium 16. Park Miniatur Latarni Morskich 17. Motylarnia 18. Wystawa Figur Woskowych Niechorze 19. Wystawa Lego 20. Kolejka Retro Rewal Niechorze 21. Aquapark Sandra Pogorzelica Źródło: Opracowanie własne na podstawie: ( ). Mnogość zaprezentowanych powyżej przykładów świadczy o zróżnicowanych możliwościach spędzania wolnego czasu na terenie gminy Rewal. Nowe atrakcje zyskują większą popularność niż opisane wcześniej walory kulturowe. Zainteresowanie turystów okolicami Rewala wpływa zatem na liczbę tworzonych dla nich obiektów, jednak aspekt ich jakości pozostaje dyskusyjny. Rycina 25. Bajkowa Chata w Rewalu Źródło: Fotografia autorki, sierpień

54 Rycina 26. Muzeum Figur Woskowych w Niechorzu Źródło: Fotografia autorki, sierpień Rycina 27. Kolejka Retro w Rewalu Źródło: Fotografia autorki, sierpień

55 Rycina 28. Park Wieloryba w Rewalu Źródło: Fotografia autorki, sierpień Zadłużenie gminy Rewal Gmina Rewal od początku XXI wieku rozwijała się bardzo dynamicznie. Zmodernizowano centrum Rewala, wybudowano taras widokowy, ronda, halę sportową, wreszcie podjęto się modernizacji kolei wąskotorowej. Wszystkie te działania doprowadziły do zadłużenia gminy. W szczególności wini się za nie Nadmorską Kolej Wąskotorową: Mieszkańcy mówią, że to właśnie modernizacja Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej pogrążyła gminę. Przed jej remontem nie wykonano żadnych badań. Nie wiadomo było, czy inwestycja będzie się opłacać. Nie opłaciła się. To był konik wójta, mówił o tym od dawna. Nikt nie ma mu za złe, że chciał ją uratować, ale jakim kosztem? Gmina tego nie udźwignęła. Kolejka kosztowała 40 mln, a rocznie przynosi może 100 tys. dochodu? mówi właściciel jednego z pensjonatów (Zuchowicz). Wzrastające zadłużenie spowodowała, że finansami gminy zajęła się Regionalna Izba Obrachunkowa ze Szczecina. W 2013 roku przeprowadziła kontrolę w zakresie gospodarki finansowej gminy w latach oraz za okres od 1 stycznia do 30 września 2013 roku. Dodatkowo skontrolowano gminę pod względem zadłużenia za lata oraz za okres od 1 stycznia do 30 września 2013 roku. 55

56 Regionalna Izba Obrachunkowa udowodniła gminie przewinienia w zakresie prowadzenia ksiąg rachunkowych, pomijania poszczególnych zdarzeń w dokumentacji, zaprzestania prowadzenia statystyk i przestrzegania procedur. W związku z wymienionymi brakami gmina Rewal została zobowiązana do ich uzupełnienia. Kontrola przeprowadzona w Urzędzie Gminy Rewal w okresie od 9 września do 30 grudnia 2013 roku ujawniła rzeczywiste dochody i wydatki. W 2012 roku gmina zarobiła ,39 zł, przy czym jej zobowiązania na koniec roku wyniosły , 24 zł. Łączna kwota długu przekroczyła 60 % wykonanych dochodów jednostki samorządu terytorialnego, co stanowi naruszenie prawa. Na dzień 30 września 2013 roku zadłużenie gminy wynosiło ,90 zł, a jego poziom wyrażony procentowo to 393,39. W raporcie Regionalnej Izby Obrachunkowej poruszono także kwestię zaciągania pożyczek w innych niż banki instytucjach finansowych, których spłata do 30 września 2013 roku kosztowała gminę ,05 zł (Raport o stanie gospodarki finansowej Gminy Rewal, 2014, s ). Wnioski końcowe raportu nie są optymistyczne dla gminy Rewal: Reasumując należy stwierdzić, że przedstawiane przez organy Gminy Rewal informacje finansowe nadal zaprzeczają podstawowym zasadom rachunkowości, sprawozdawczości i planistycznym, co wcale nie jest spowodowane trudną sytuacją finansową Gminy. Organ wykonawczy sporządzający oceniane dokumenty nie posiada podstawowych umiejętności lub lekceważy obowiązek ich rzetelnego przygotowania, naruszając przy tym wszelkie elementarne i obowiązujące przepisy ( ) Przedłużanie tak negatywnej sytuacji w rachunkowości Gminy, przy jednoczesnym fakcie niebezpiecznego obciążenia zadłużeniem stanowi bardzo realne zagrożenie w realizacji przyszłych obowiązkowych zadań Gminy. Potencjał majątkowy jaki Gmina posiada został znacznie obciążony zajęciami hipotek bankowych oraz podjętymi przez komorników działaniami egzekucyjnymi, a Gmina pomimo, że posiada walory turystyczne obecnie nie rokuje nadziei, że będzie mogła spełniać podstawowe obowiązki w zakresie wykonania zadań własnych. Dalsze spełnianie zadań własnych jednostki wydaje się niemożliwe i stanowi poważne zagrożenie jej bytu (Raport o stanie gospodarki finansowej Gminy Rewal, 2014, s. 59). Według przeprowadzonej w okresie od 11 kwietnia do 16 maja 2016 roku kontroli doraźnej ustalono, że na dzień 31 marca 2016 roku zadłużenie gminy wynosiło 56

57 ,42 zł (Protokół z kontroli Regionalnej Izby Obrachunkowej ze Szczecina w gminie Rewal za okres od 1 października 2015 roku do 31 marca 2016 roku, s. 9). Pod koniec 2016 roku Rewal otrzymał ,02 zł pożyczki od Skarbu Państwa. Choć jest to kolejny kredyt obciążający gminę, to od poprzednich różni się przede wszystkim niskim oprocentowaniem, a dodatkowo nie wymaga dodatkowych opłat za prolongatę spłaty zadłużenia. Niewątpliwym minusem jest możliwość wypowiedzenia umowy przez rząd, co z kolei będzie skutkować przymusem spłaty pożyczki w przeciągu zaledwie kilku dni. Gminę czekają liczne kontrole sprawdzające, czy wykonuje ona założenia narzuconego przez Skarb Państwa reżimu finansowego (Łonyszyn 2017). Jesteśmy zadłużeni i nie stanowi to żadnej tajemnicy. Modernizacja kolejki wąskotorowej miała ogromny wpływ na tę sytuację. Wiele osób narzeka i krytykuje, ale wszyscy chętnie chwalą się tą inwestycją. Czasem przeglądam strony internetowe znajdujących się w okolicy ośrodków wypoczynkowych zazwyczaj widzę tam informację o Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej. Każdy chciał mieć wyremontowaną kolejkę, ale brakowało chętnych, by wziąć na siebie odpowiedzialność za to przedsięwzięcie. Wąskotorówka już na siebie zarabia, nic do niej nie dokładamy, a to już można uznać za sukces. Czy było warto zaryzykować? Uważam, że tak, a świadczy o tym przewiezienie prawie 160 tysięcy pasażerów w 2016 roku wskazuje autorce niniejszej pracy wójt gminy Rewal. Sytuacja finansowa omawianej w pracy jednostki jest zatem trudna do jednoznacznej oceny. Opinia Regionalnej Izby Obrachunkowej nakazuje przyjąć postawę krytyczną wobec działań gminy. Nie można jednak zapomnieć o fakcie, iż nowoczesna infrastruktura służy zarówno mieszkańcom i turystom oraz jest intensywnie eksploatowana. Podmioty świadczące usługi turystyczne wykorzystują informacje o nowych obiektach w swoich działaniach marketingowych. Występuje zatem wewnętrzny konflikt pomiędzy rozsądnym dysponowaniem pieniędzmi, a coraz większymi potrzebami mieszkańców i turystów. Należy jednak wierzyć, że jednostce uda się pokryć wszystkie zobowiązania. Rzeczowa analiza postępowania gminy i ostateczna ocena jej działań będzie możliwa dopiero w pespektywie wieloletniej. 57

58 3.2. Oferta Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej 2 Tytułowa oferta, rozumiana jako szerokie spektrum propozycji NKW, zostanie omówiona z podziałem na poszczególne aspekty: Trasa Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej Długość trasy Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej wynosi 39,5 kilometra. Łączy stację Gryfice Wąskotorowe ze stacją Pogorzelica. Przewozy na całej trasie przeprowadzane są sporadycznie. Ze zdecydowanie największą częstotliwością kursują pociągi na trasie Trzęsacz Pogorzelica. Prowadzi ona przez siedem przystanków, a czas przejazdu wynosi około 35 minut. Rycina 29. Trasa Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej z Gryfic do Pogorzelicy Źródło: Opracowanie własne na podstawie ntent&view=article&id=38&itemid=199 ( ). 2 Podrozdział oparty na materiałach źródłowych pochodzących ze strony NKW: 58

59 Rycina 30. Trasa Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej z Trzęsacza do Pogorzelicy Źródło: Opracowanie własne na podstawie: ( ). Przewozy pasażerskie Do 2016 roku regularny sezon przewozowy Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej rozpoczynał się 1 maja i trwał do 30 września. Za sezon wysoki uznawano terminy od 1 czerwca do 31 sierpnia, a za sezon niski miesiące maj oraz wrzesień. W 2017 roku zrezygnowano z powyższego podziału, przez co przestała istnieć zależność między ceną biletów a terminem, w którym turyści zdecydowali się na skorzystanie z usług NKW. Dodatkowo prowadzone są kursy specjalne w drugi dzień Świąt Bożego Narodzenia, Święta Wielkanocne oraz w Nowy Rok, a także w związku z wydarzeniami specjalnymi w gminie Rewal. Ponadto istnieje możliwość wynajęcia pociągu pozarozkładowego w ciągu całego roku. Nadmorska Kolej Wąskotorowa między stacjami Trzęsacz i Pogorzelica uruchamia 5 par pociągów w ciągu dnia. Z Gryfic można przyjechać do gminy Rewal kursem porannym, a wrócić ostatnim, wieczornym pociągiem. 59

60 Rycina 31. Rozkład jazdy Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej w 2016 roku Źródło: Materiały promocyjne Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej. 60

61 Rycina 32. Rozkład jazdy Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej przejazdy specjalne Źródło: d=105 ( ). W trakcie Świąt Wielkanocnych w 2017 roku wąskotorówka po raz pierwszy zatrzymała się na nowym przystanku Pogorzelica Sandra. Rozkład jazdy w tym czasie prezentował się następująco: 61

62 Rycina 33. Świąteczny rozkład jazdy Źródło: / /?type=3&theater ( ). W 2017 roku Nadmorska Kolej Wąskotorowa rozpoczęła swój sezon przewozowy już 29 kwietnia. Rozkład jazdy na sezon letni w 2017 roku, w stosunku do poprzednich, różni się zarówno liczbą przystanków, jak i szatą graficzną. Na poszczególnych stacjach zaznaczono partnerów kolejki. Jest to dowód rozwijającej się współpracy między NKW a innymi atrakcjami turystycznymi, o której autorka niniejszej pisze szczegółowo w kolejnym rozdziale. 62

63 Rycina 34. Rozkład jazdy NKW w 2017 roku Źródło: ( ). 63

64 Cennik Poniżej zaprezentowano cennik obowiązujący w 2017 roku: Tabela 7. Cennik Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej obowiązujący w okresie od 29 kwietnia do 30 września 2017 roku Kategoria biletu Skład prowadzony lokomotywą spalinową LXd2 lub wagonem motorowym MBX Cennik za przejazd w jedną Cennik za przejazd tam stronę (w PLN) i z powrotem (w PLN) Indywidualna 20,00 26,00 Bilet rodzinny dla 3 osób 54,00 60,00 Bilet rodzinny dla 4 osób + 1 osoba 68,00 12,00 76,00 12,00 Bilet grupowy 17,00 19,00 Bilet na trasie Gryfice Trzęsacz Pogorzelica 13,00 20,00 Bilet całodzienny 70,00 - Bilet za przewóz rowerów 10,00 (przewóz rowerów z wypożyczalni Rewal Bike System gratis) - Źródło: Opracowanie własne na podstawie: ontent&view=article&id=13&itemid=132 / ( ). Do cennika opracowano następujące uwagi: bilet rodzinny upoważnia do przejazdu 3 lub 4 osób (jedna lub dwie osoby dorosłe) z dziećmi do lat 14; rodzina licząca 5 osób może skorzystać z biletu rodzinnego przeznaczonego dla rodziny 4-osobowej z dodatkową dopłatą za 5 osobę określoną w cenniku; w przypadku grup liczących 10 osób bilet dla 1 opiekuna gratis; dzieci do 4 roku życia nie płacą za przejazd; istnieje możliwość nieodpłatnego przewozu zwierząt, jednak tylko w przypadku, kiedy ich obecność nie zagraża innym pasażerom. Wymagane są odpowiednie zabezpieczenia ( d=13&itemid=132 /, ). 64

65 Warto wspomnieć także o sytuacjach niestandardowych: Nadmorska Kolej Wąskotorowa działa czasem nieodpłatnie. Najczęściej z prośbą o umożliwienie darmowego przejazdu zgłaszają się szkoły z gminy Rewal. Jako Nadmorska Kolej Wąskotorowa wspieramy edukację, więc w ramach naszych finansowych możliwości zazwyczaj wyrażamy zgodę na bezpłatny kurs naszego pociągu. Czasem o takie działania proszę także domy dziecka bądź nieposiadające odpowiednich środków szkoły spoza gminy wtedy również staramy się pomóc. Za małą opłatą organizujemy także Dzień Dziecka dla najmłodszych, który poza przejazdem kolejką uwzględnia także animacje wspomina autorce niniejszej pracy główny specjalista do spraw marketingu i promocji Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej, Maciej Łozdowski. Szczególny nacisk na świadczenie nieodpłatnych usług przewozowych położono w roku 2014, który był pierwszym sezonem działania odnowionej kolejki. Zorganizowano aż 19 bezpłatnych kursów dla instytucji oraz placówek dydaktycznych (Sprawozdanie Zarządu Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej Spółki z o.o. z działalności Spółki w roku 2014, s. 13). Oferta edukacyjna Nadmorska Kolej Wąskotorowa opracowała specjalny program edukacyjny skierowany do uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych. Realizuje go we współpracy z Muzeum Rybołówstwa Morskiego w Niechorzu i Multimedialnego Muzeum na Klifie w Trzęsaczu. Ofertę podzielono na pakiet podstawowy oraz optymalny. W wersji podstawowej uwzględniono przejazd kolejką oraz lekcję tematyczną w Muzeum Rybołówstwa Morskiego w Niechorzu. Rozbudowany pakiet, oprócz dwóch wymienionych wcześniej elementów, zawiera również wizytę w Multimedialnym Muzeum na Klifie. Z oferty można korzystać w maju, czerwcu i wrześniu. Istnieje również możliwość dostosowania programu wycieczki do indywidualnych oczekiwań uczestników. Imprezy specjalne Zakres usług NKW wykracza poza standardowe świadczenie usług pasażerskich, bowiem organizowane są także wydarzenia specjalne. Maciej Łozdowski tak mówi o tej sferze działalności kolejki: 65

66 Nadmorska Kolej Wąskotorowa bardzo chętnie realizuje nowe projekty. To dla nas także forma promocji. Najważniejszymi klientami są dla nas dzieci to one są najbardziej zainteresowane kolejką, więc siłą rzeczy oferta jest kreowana głównie dla nich. W ciągu sezonu przewozowego w 2016 roku kilkakrotnie organizowaliśmy animacje z Szalonym Konduktorem, które zostały bardzo pozytywnie odebrane przez najmłodszych. Współpracujemy także z grupą rekonstrukcyjną Nałęcz z Trzebiatowa. Razem przygotowujemy pokazy historyczne, prezentujące, na przykład, powrót repatriantów na ziemie odzyskane. Dwukrotnie udało nam się także zorganizować koncerty poezji śpiewanej. Nie można zapomnieć o uczestnictwie Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej w projekcie Noc Muzeów. Nie udało się zrealizować tego pomysłu do końca, ponieważ wąskotorówka nie stanowi części Skansenu w Gryficach i nasza współpraca nie układa się tak, jak moglibyśmy sobie tego życzyć. Nie zaangażowaliśmy wówczas Muzeum Rybołówstwa Morskiego w Niechorzu, ponieważ pojawiły się niejasności w sprawie ostatecznego terminu Nocy Muzeów. Ostatecznie gości ze Szczecina przywiózł szynobus, a pasażerów jadących z gminy Rewal nasza wąskotorówka. Pociągi wjechały do Gryfic jednocześnie, co stanowiło symboliczne zderzenie przeszłości z teraźniejszością. Warto dodać, że Nadmorska Kolej Wąskotorowa sfinansowała wówczas autokar dla gości nadmorskich ośrodków wypoczynkowych, dzięki czemu mogli bezpłatnie dojechać do Gryfic, a później wrócić do swoich pensjonatów. Formy promocji Nadmorska Kolej Wąskotorowa promuje swoją działalność w różnorodny sposób. Wśród form, które stosuje, można wymienić: strony internetowe: i lu.com; fanpage na portalu społecznościowym Facebook: rska-kolej-w%c4%85skotorowa /; materiały promocyjne (ulotki, pocztówki); współpracę z innymi atrakcjami 3 ; 3 Wątek ten został rozszerzony w kolejnym rozdziale niniejszej pracy. 66

67 tablice reklamowe na terenie gminy Rewal. Rycina 35. Pocztówki wyprodukowane z okazji 120. rocznicy istnienia Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej Źródło: Materiały promocyjne Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej. Rycina 36. Tablica reklamowa Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej w centrum Rewala Źródło: Fotografia autorki, sierpień

68 3.3. Działalność Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej w świetle danych liczbowych W toku prowadzonego procesu badawczego autorka niniejszej pracy pozyskała od spółki Nadmorska Kolej Wąskotorowa zestaw różnorodnych informacji dotyczących jej funkcjonowania. Uzyskane dane liczbowe umożliwiły analizę wielu aspektów rozwoju kolejki w kategoriach ilościowych. Liczba przewiezionych pasażerów Od momentu przejęcia kolei wąskotorowej przez gminę Rewal obserwowano stały wzrost liczby pasażerów. Mimo złej jakości infrastruktury i niewielkiej promocji turyści z roku na rok byli w coraz większym stopniu zainteresowani kolejką. Rycina 37. Liczba pasażerów NKW w latach Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych otrzymanych od Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej Sp. z o.o. Przełomowym momentem okazał się rok 2007, kiedy z usług NKW skorzystało ponad 20 tysięcy pasażerów więcej niż w poprzednim sezonie. Zaistniała sytuacja wynikała prawdopodobnie z pierwszych sygnałów dotyczących modernizacji kolei. Można przypuszczać, że turyści chcieli skorzystać z ostatniej okazji przejazdu niewyremontowaną trasą. W ostatnim sezonie przed modernizacją po raz pierwszy w historii Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej przewieziono ponad 110 tysięcy pasażerów. 68

69 Do ciekawych wniosków prowadzi również analiza ilościowa przewiezionych turystów w latach Rycina 38. Liczba pasażerów NKW przewiezionych w sezonie wysokim ( ) w latach Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych otrzymanych od Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej Sp. z o. o. Tylko w sezonie wysokim, trwającym od 1 czerwca do 31 sierpnia, w 2014 roku z kolejki skorzystało osób. Rok później przejechało nią pasażerów. Sezon wakacyjny w 2016 roku okazał się rekordowy Nadmorska Kolej Wąskotorowa przewiozła aż pasażerów. Cennik W trakcie swojej działalności Nadmorska Kolej Wąskotorowa wielokrotnie różnicowała ceny biletów. Do 2010 roku kwota, którą pobierano za przejazd kolejką była zmienna w zależności od dnia tygodnia i taboru. W latach za podróż kolejką w jedną stronę na trasie Trzęsacz-Pogorzelica składem prowadzonym lokomotywą spalinową trzeba było zapłacić od 8,5 do 9 zł. Z biletu w takiej cenie można było skorzystać w sezonie letnim od poniedziałku do czwartku oraz w niedziele. W piątki i soboty kursował parowóz PX-48, a cena za przejazd na tej samej trasie wynosiła wówczas 12 zł. W przypadku podróży w obie strony podróżni za przejazd składem prowadzonym przez lokomotywę spalinową płacili 11 zł. Podróż pociągiem 69

70 z zabytkowym parowozem na czele kosztowała 16 zł. Obecnie jest on remontowany, a Nadmorska Kolej Wąskotorowa dysponuje jedynie lokomotywą spalinową i wagonem motorowym. Większym zróżnicowaniem cechowały się ceny biletów w sezonach letnich w latach Cennik różnił się w zależności od sezonu (niskiego bądź wysokiego). Od 2017 roku podział na sezony został zniesiony, w związku z czym podana w poniższej tabeli kwota będzie obowiązywać od 29 kwietnia do 30 września. Tabela 8. Zróżnicowanie cen biletów indywidualnych w jedną stronę na trasie Trzęsacz Pogorzelica w sezonach letnich wysokich (od 1 czerwca do 31 sierpnia) w latach Rok Cena biletu (w PLN) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych otrzymanych od Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej Sp. z o. o. oraz en t&view=article&id=13&itemid=132 ( ). Od pierwszego sezonu kursowania kolei wąskotorowej w sezonie letnim po modernizacji Nadmorska Kolej Wąskotorowa podwyższono ceny biletów w stosunku do lat Za bilet w jedną stronę na trasie Trzęsacz Pogorzelica w 2014 roku pasażerowie płacili 16 zł, czyli aż o 7 zł więcej niż w ostatnim sezonie przed modernizacją. Coraz większe zainteresowanie turystów spowodowało, że w 2015 roku ten sam bilet kosztował 18 zł, a rok później cena została podniesiona do 19 zł. W 2017 roku kwota, jaką turyści zapłacą za bilet, wyniesie już 20 zł. Podobne proporcje we wzroście cen można zauważyć w przypadku biletów w obie strony na trasie Trzęsacz Pogorzelica. 70

71 Tabela 9. Zróżnicowanie cen biletów indywidualnych tam i z powrotem na trasie Trzęsacz Pogorzelica w sezonach letnich wysokich (od 1 czerwca do 31 sierpnia) w latach Rok Cena biletu (w PLN) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych otrzymanych od Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej Sp. z o. o. oraz ent&view=article&id=13&itemid=132 ( ). Za przejazd w obie strony w 2014 roku pasażerowie płacili 18 zł. Rok później bilet w obie strony kosztował 21 zł, a w 2016 roku już 26 zł. W 2017 roku jego cena nie zmieniła się, co stanowi pewnego rodzaju nowość w stosunku do decyzji, jakie spółka podejmowała w poprzednich latach. Polityka cenowa Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej, polegająca na systematycznym wzroście cen, nie powoduje spadku liczby pasażerów a wręcz przeciwnie coraz więcej osób chce skorzystać z usług wąskotorówki. 71

72 Przychody Tendencję wzrostową można zauważyć także w dochodach uzyskiwanych przez Nadmorską Kolej Wąskotorową. Rycina 39. Dochody NKW z przejazdów indywidualnych, czarterowych i innych w latach Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych otrzymanych od Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej Sp. z o. o. Wraz ze wzrostem liczby pasażerów wzrastały także dochody kolei wąskotorowej. W tym przypadku przełomowy okazał się jednak rok 2008, kiedy przychód wyniósł ponad 200 tysięcy zł więcej w stosunku do ubiegłego sezonu. Ujemny w stosunku do 2008 roku miał się okazać rok 2009, jednak w 2010 roku osiągnięto kolejny rekord kolejka zarobiła prawie 720 tysięcy zł. Przedstawione powyżej dane liczbowe kreują obraz stale rozwijającej się i coraz lepiej prosperującej wąskotorówki. W rzeczywistości kolej przed modernizacją nie była w stanie zarobić na swoje utrzymanie. 72

73 Rycina 40. Zestawienie kosztów działalności NKW, uzyskanych dochodów oraz kwoty dotacji gminy Rewal w latach Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych otrzymanych od Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej Sp. z o. o.. W latach niewielkiemu wzrostowi przychodów towarzyszył coraz wyższe koszty, przez co istniała potrzeba ich częściowej rekompensaty z budżetu gminy Rewal. Obecnie nie występuje już analogiczny problem, ponieważ kolej pozostaje samodzielna finansowo, o czym podczas rozmowy zapewniał autorkę niniejszej pracy sam wójt, Robert Skraburski. Na lata 2014 i 2015 nie przygotowano oddzielnych danych dotyczących dochodów kolei wąskotorowej z tytułu sprzedaży biletów. W 2014 roku Nadmorska Kolej Wąskotorowa na działalności przewozowej i innej (w tym przede wszystkim współpracy z innymi podmiotami) zarobiła ,36 zł. Ostatnie dostępne autorce niniejszej pracy dane pochodzą z roku 2015, kiedy wąskotorówka zanotowała dochód ,92 zł. Podobnie jak w przypadku innych aspektów działalności kolejki, w zakresie finansów również można zauważyć tendencję zwyżkową. 73

74 4. Znaczenie Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej dla rozwoju turystyki w gminie Rewal 4.1. Turystyczny klaster współpracy w gminie Rewal analiza wywiadów pogłębionych Sieciowość w turystyce Współpracę w turystyce powinno się intuicyjnie pojmować jako podstawę właściwego funkcjonowania w tym sektorze gospodarki. Jej istotę słusznie wskazuje K. Czernek (2010, s. 87), pisząc o niej jako o dobrowolnym współdziałaniu, w którym grupa pojedynczych podmiotów angażuje się w sprawy związane z rozwojem tego sektora usług w regionie, wykorzystując przy tym wspólne zasady, prawa i struktury. W. Argasiński (2014, s. 160) zauważa, iż: przedsiębiorstwa turystyczne prowadzące konkurencyjną działalność w obszarze recepcji turystycznej nawiązując współpracę w zakresie tworzenia wspólnej oferty kreują nową wartość dla klienta i zwiększają efekty ekonomiczne. Tworzenie sieciowych powiązań pozwala obniżać koszty prowadzonej działalności oraz maksymalizować efekty marketingowe. ( ) Turysta korzystający z takich produktów czy usług uzyskuje dodatkowe pozytywne odczucia i wrażenia, które mogą znacząco wpłynąć na decyzje dotyczące ponownej wizyty w tym miejscu. W czasach rosnącej konkurencji regionów turystycznych to właśnie wartości dodane, które klient otrzyma stanowią szansę na ponowne zakupy produktu. Trwałość sieci współpracy nie wynika z formalnego usankcjonowania stowarzyszenia czy grupy atrakcji turystycznych. Podstawę do przetrwania tej struktury stanowią intensywne relacje między członkami sieci. Każdy z podmiotów powinien do niej wnosić swój udział składający się trzech wymiarów: indywidualnego obrazu sieci, w której działa; wykonywania zadań sieciowych; oczekiwania w stosunku do sieci oraz jej członków (Zmyślony 2015, s. 19). Sieć współpracy, zlokalizowaną w konkretnym położeniu geograficznym, określa się jako klaster. Stanowi on grupę przedsiębiorstw i instytucji, które współpracują ze sobą dzięki zainteresowaniu podobną dziedziną. W przeciwieństwie do sformalizowanych organizacji w klastrach nie występuje hierarchia powiązań. Przewodniczący współpracujących podmiotów koordynuje 74

75 wspólne działania, ale nie ma prawa wymagać od partnerów wykonywania narzuconych przez siebie zadań ani stale ich kontrolować (Knop, Olko 2008, s.103). Sieci współpracy podmiotów oraz klastry są często ze sobą utożsamiane. Jest to jednak błędne podejście. Obie formy współpracy mają ze sobą wiele wspólnego m.in. dobrowolność przynależności, luźne powiązania, podtrzymywanie wzajemnych relacji, czy też samodzielność członków pod względem ekonomicznym i prawnym. Równocześnie klastry i sieci znacznie się między sobą różnią. Członkowie klastrów ze sobą współpracują, ale równocześnie konkurują, podczas gdy kontakty w sieciach oparte są wyłącznie na kooperacji. Dla klastrów ważną cechą jest geograficzna koncentracja podmiotów tych samych lub pokrewnych branż, natomiast sieci charakteryzują się brakiem ograniczeń geograficznych ( hapter_95895.asp, ). Warunkiem zaistnienia turystycznego klastra współpracy są ograniczenia geograficzne. W literaturze nie zdefiniowano jednak konkretnych ram obszarowych, dlatego klastry mogą obejmować przedsiębiorstwa i instytucje położone zarówno w dużych regionach, jak i małych miejscowościach. Przykładem organizacji klastrowej zlokalizowanej na niewielkim obszarze jest Garncarska Wioska, angażująca przedsiębiorstwa turystyczne działające na terenie Nidzicy i w jej okolicach, w województwie warmińsko-mazurskim. Głównym celem niniejszego klastra jest prezentacja starych technologii rzemiosła. Zaistniał on dzięki współpracy podmiotów publicznych (m.in. Nidzickiej Fundacji Rozwoju czy Starostwa Powiatowego) oraz podmiotów turystycznych. W skali lokalnej współdziała również społeczność gminy Suchowola w województwie podlaskim, tworząc Okopski Klaster Agroturystyczny. Przykładem współpracy w mieście są działania na terenie Krakowa zainicjowane przez samorządowców, polegającej na współdziałaniu podmiotów świadczących usługi hotelarskie, gastronomiczne, kulturalne oraz edukacyjne (Roman 2013, s ). Różnorodność definicji sprawia trudność w ustaleniu ostatecznego terminu określającego współpracę Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej z innymi podmiotami. Mimo, iż respondenci w trakcie rozmów z autorką stosowali pojęcie sieć współpracy, to wobec przedstawionych wyżej argumentów można uznać je za błędne. Nadmorska Kolej Wąskotorowa oraz jej partnerzy działają na konkretnym obszarze geograficznym. Wzajemnie się wspierają, ale część z nich konkuruje ze sobą (dotyczy to w szczególności atrakcji turystycznych). Dodatkowo każdy z partnerów jest 75

76 bezpośrednio lub pośrednio związany z turystyką. Ponadto nie jest to jedynie stowarzyszenie podmiotów prywatnych z kolejką w dużym stopniu związany jest Urząd Gminy Rewal. Nie bez znaczenia jest też trasa kolei, która przebiega przez większość miejscowości w gminie Rewal. Wąskotorówka jest zatem zarówno symbolicznym, jak i rzeczywistym spoiwem działalności turystycznej na terenie gminy. W świetle przedstawionych wyżej przykładów dobrych praktyk współpracy na niewielkich obszarach oraz zaprezentowanych cech partnerstwa NKW z innymi podmiotami należy zdefiniować kolej wąskotorową jako lidera nieformalnie tworzącego się klastra turystycznego. Współpraca w gminie Rewal różne spojrzenia Opis współpracy z perspektywy Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej w obrazowy sposób przedstawił ekspert do spraw marketingu i promocji tej spółki, Maciej Łozdowski: W Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej występują trzy formy współpracy. Jako pierwszą można wymienić formę bezgotówkową i niekomercyjną. Jest to współpraca gminna, czyli z podmiotami, których właścicielem jest gmina Rewal. W tym momencie jest to Muzeum Rybołówstwa Morskiego w Niechorzu oraz Rewal Bike System. Zyski nie stanowią tutaj priorytetu, ważna jest ogólna idea wspierania rozwoju całej gminy. Drugą formę określam jako współpracę reklama za reklamę. Od samego początku działalności zmodernizowanej kolejki współdziałamy z popularnym na Pomorzu portalem internetowym Infoludek. My tę domenę przedstawiamy na naszych materiałach promocyjnych, a w zamian za to na stronie udostępniane są artykuły na temat wąskotorówki. Jeśli czytelnicy wybiorą na portalu opcję otrzymywania newsletterów na swoje adresy mailowe, to często otrzymują powiadomienia na temat wydarzeń organizowanych przez Nadmorską Kolej Wąskotorową. Kolejnym przykładem tej formy współpracy są pomysły realizowane z mini browarem Kowal z Koszalina. Specjalizuje się on w produkcji małych partii piwa, ale za to pozbawionych konserwantów i innych szkodliwych dla zdrowia składników. Browar nie ma jeszcze wyrobionej marki, dlatego współpraca z nami daje mu szansę na dodatkową promocję. Na 120. lecie naszej kolejki Kowal wyprodukował trzy rodzaje piw, które umieszczono w opakowaniach z logiem 76

77 Nadmorskiej Kolei i sprzedawano na pokładzie naszego pociągu. Czasami otrzymujemy od nich także darmowe partie piwa, które rozdajemy w trakcie organizowanych przez nas imprez. Park Miniatur i Kolejek w Dziwnowie to atrakcja turystyczna sąsiedniej gminy. Nawiązuje bezpośrednio do wąskotorówki, dlatego wspominamy o nim na naszej stronie internetowej i ulotkach. Trzecia forma współpracy jest już typowo komercyjna i wiąże się z rozliczeniami finansowymi. Nie sposób nie wspomnieć tutaj o naszym voucherze, które otrzymują pasażerowie wąskotorówki, a także klienci współpracujących z nami atrakcji. Został on zaprojektowany w sposób, który umożliwia jego wykorzystanie jako zakładkę do książki. Działanie vouchera jest bardzo proste. Znajdują się na nim bony zniżkowe do czterech atrakcji turystycznych. W tym momencie jest to Sandra Spa w Pogorzelicy, Motylarnia oraz Park Miniatur i Latarni Morskich w Niechorzu, a także Park Wieloryba w Rewalu. Przy korzystaniu ze zniżki określona atrakcja urządzeniem działającym na zasadzie dziurkacza wyciska odpowiedni wzór na voucherze. Jeśli turysta skorzysta ze wszystkich czterech atrakcji i z przyjdzie do kasy Nadmorskiej Kolei Wąskotorowych z wykorzystanym voucherem, to otrzymuje wówczas 50 procent rabatu na przejazd naszą kolejką. Na voucherze nie umieszczamy atrakcji przypadkowych. Zawsze wybieramy te najlepsze i najbardziej spektakularne. Ważne jest, żeby były zlokalizowane na trasie naszej kolejki, a nie w jednym miejscu. Chodzi nam przecież o to, żeby kolejka była również środkiem transportu. Dostajemy wiele ofert współdziałania na zasadach komercyjnych, jednak voucher wizualnie wygląda dobrze tylko wtedy, gdy partnerów jest właśnie czterech. Komercyjna forma współpracy polega na tym, że atrakcje płacą Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej określoną kwotę, a w zamian za to kolejka produkuje ulotki, na których zamieszcza informacje o partnerze i prowadzi ich dystrybucję. Z ich rozdawaniem bywało jednak różnie na początku naszej działalności po remoncie zajmowali się tym konduktorzy. Zazwyczaj brakowało im czasu, więc rozdano mało voucherów, co z kolei spowodowało wycofanie się ze współpracy Multimedialnego 77

78 Muzeum na Klifie. Uczymy się jednak na błędach. Obecnie wszyscy partnerzy deklarują zadowolenie z naszej umowy. 4 Rycina 41. Voucher Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej 9&Itemid=193 (dostęp ). Na temat wpływu Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej na rozwój Rewala wypowiedział się również Łukasz Tylka, pracownik referatu Turystyki i Rozwoju Społecznego w Urzędzie Gminy Rewal: Gmina Rewal promuje kolejkę jako najważniejszą atrakcję, ponieważ inwestycja pochłonęła ogromne pieniądze. Ważne, żeby te koszty zaczęły się zwracać. Sama gmina nie prowadzi promocji wąskotorówki w związku z zadłużeniem nie możemy sobie na to pozwolić. Zajmuje się tym wyłącznie Nadmorska Kolej Wąskotorowa. My, w miarę naszych możliwości, informujemy o niej za pomocą mediów społecznościowych i strony internetowej. Utworzenie sieci współpracy była główną ideą projektu rewitalizacji kolejki. Jest pomysł dotyczący zjednoczenia wszystkich atrakcji w gminie poprzez wzajemne udzielanie zniżek. Fakty są takie, że turyści przyjeżdżają do nas głównie po to, by korzystać z morza i plaży. Jeśli nie ma pogody, to tak czy inaczej odwiedzają 4 W 2017 roku w gronie partnerów NKW znalazła się także Wystawa Miniatur Kolejowych na dworcu w Rewalu. 78

79 wszystkie atrakcje turystyczne, zwłaszcza jeśli są to dzieci. Dlatego też nie ma sensu ze sobą konkurować, lepiej współpracować. Nigdzie w Polsce nie widziałem kolejki wąskotorowej zmodernizowanej w takim stopniu jak nasza. Gmina podeszła do tego kompleksowo i wzięła pod uwagę tak naprawdę wszystko wyremontowano tory, perony, dworce. Nadmorska Kolej Wąskotorowa robi wielkie wrażenie, ale nie zaryzykowałbym stwierdzenia, że turyści przybywają tu głównie po to, żeby się nią przejechać. Większość przyjeżdżających do Rewala to turyści, którzy wracają do nas co roku. Korzystali z kolejki zarówno przed remontem, jak i po nim. Uważam, że sam fakt rewitalizacji nie ma kluczowego wpływu na wzrost liczby turystów odwiedzających gminę. Wójt gminy Rewal również popiera działalność kolejki opartą na współdziałaniu z innymi atrakcjami turystycznymi: Współpraca wpływa bardzo pozytywnie na rozwój całej gminy. Sam pomysł zjednoczenia atrakcji turystycznych uważam za dobre rozwiązanie aby coś osiągnąć warto nie tylko konkurować, ale także współpracować. Uważam, że nie należy poprzestać tylko na tym. W moich planach jest utworzenie na dworcu w Rewalu centrum wiedzy o wąskotorówkach na Pomorzu Zachodnim, z którego mogliby korzystać studenci. Wtedy naszym partnerem staną się, być może, szkoły i uczelnie wyższe. Przedstawione powyżej rozmowy prezentowały spojrzenie z perspektywy Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej oraz Urzędu Gminy Rewal. Poniżej przedstawiono punkt widzenia partnerów zmodernizowanej wąskotorówki. Nawiązaną współpracę tak ocenia dyrektor Parku Miniatur i Latarni Morskich w Niechorzu, Marta Sury: Z kolejką współpracujemy od pierwszych dni jej kursowania po modernizacji, czyli od 2013 roku. Nasza wzajemna promocja rozpoczęła się od inicjatywy Stowarzyszenia Atrakcji Turystycznych Gminy Rewal w ramach akcji Kup bilet otrzymuj rabaty. Obecnie nasza umowa polega na wpłacaniu co sezon określonej sumy na konto Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej i zaoferowaniu zniżki 10 procent dla jej klientów na korzystanie z naszych usług. W zamian za to wąskotorówka reklamuje nas na swoich materiałach promocyjnych. Sama działalność kolejki nie miała bezpośredniego wpływu na funkcjonowanie Parku, ponieważ w swojej ofercie mamy różne miniatury, związane nie tylko z tematyką kolejnictwa. Niemniej jednak jesteśmy 79

80 bardzo zadowoleni ze współpracy, ponieważ coraz więcej turystów przychodzi do nas ze zniżką z vouchera Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej. Rycina 42. Oferta Parku Miniatur i Latarni Morskich nawiązująca do NKW Źródło: Fotografia autorki, sierpień Martyna Sałek z Muzeum Rybołówstwa w Niechorzu przedstawiła następującą opinię na temat współpracy z Nadmorską Koleją Wąskotorową: Muzeum Rybołówstwa Morskiego w Niechorzu istnieje od 1994 roku, jednak pod opieką Gminnego Ośrodka Kultury w Rewalu znajduje się od roku Nasza współpraca z Nadmorską Koleją Wąskotorową rozpoczęła się w momencie uruchomienia kolejki po rewitalizacji. Główny projekt, który razem realizujemy, to oczywiście Edukacyjna podróż w czasie. Chociaż cieszy się on bardzo dużym powodzeniem, to w planach mamy poszerzenie tej oferty, aby stała się jeszcze bardziej atrakcyjna. Działamy razem na wielu innych polach. W związku z tym, że jako muzeum mamy ciekawe archiwum dotyczące historii regionu, często udostępniamy kolejce dokumenty bądź zdjęcia lub sami robimy dla nich wystawy. Nie zapominamy o wzajemnej promocji w naszym muzeum wisi plakat prezentujący wąskotorówkę, udostępniamy też ulotki informacyjne i rozkład jazdy. Muzeum to także punkt informacji turystycznej nasi pracownicy muszą mieć zatem przynajmniej podstawową wiedzę na temat Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej, żeby w razie potrzeby pomóc turystom. Na naszej stronie widniały informacje o kolejce, jednak obecnie portal jest w przebudowie. Po skończeniu modernizacji domeny z pewnością wrócimy do tradycji 80

81 promowania tej najbardziej prestiżowej atrakcji. Współpraca, oprócz pozytywnego wpływu na rozwój turystyki w całej gminie, daje nam również wymierne efekty. Od momentu rozpoczęcia współpracy z kolejką ruch turystyczny w Muzeum Rybołówstwa systematycznie wzrasta. Rycina 43. Tablica informacyjna przed Muzeum Rybołówstwa Morskiego w Niechorzu z rozkładem jazdy NKW Źródło: Fotografia autorki, sierpień Warta przytoczenia jest również opinia Katarzyny Jagiełło-Bloch z Multimedialnego Muzeum na Klifie w Trzęsaczu: Współpracę z kolejką rozpoczęliśmy w 2014 roku. Naszym flagowym projektem jest oczywiście Edukacyjna podróż w czasie, którą prowadzimy z Nadmorską Koleją Wąskotorową i Muzeum Rybołówstwa Morskiego w Niechorzu. Wszyscy udzielamy wtedy wysokiego rabatu na bilety, przez co jest to atrakcyjna propozycja dla dzieci i młodzieży szkolnej. W 2014 i 2015 roku razem z wąskotorówką zorganizowaliśmy Dzień Dziecka na Orliku w Trzęsaczu. Wcześniej byliśmy także jedną z czterech atrakcji, które figurowały na voucherze Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej. Proponowana przez nas zniżka wynosiła aż 15 procent. Niestety, zrezygnowaliśmy z tej formy współpracy, ponieważ koszty 81

82 zakupy reklamy zniżkowej od kolejki były większe niż zyski, które ponieśliśmy z tytułu promocji. Przy obecnych warunkach finansowych, jakie proponuje nam Nadmorska Kolej Wąskotorowa, nie przewidujemy naszego powrotu na jej voucher, ale też nie wykluczamy takiej możliwości. Nasza współpraca zawsze odbywała się w miłej, wręcz przyjacielskiej atmosferze i oceniamy ją bardzo pozytywnie. Nasze Muzeum z pewnością będzie dążyć do kontynuacji tego partnerstwa. Rycina 44. Voucher Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej z 2014 roku Źródło: Materiały promocyjne Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej Wpływ Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej na rozwój gminy Rewal wnioski z wywiadów pogłębionych Przeprowadzone przez autorkę niniejszej pracy wywiady pogłębione pozwoliły na zauważenie licznych powiązań między działalnością Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej a funkcjonowaniem innych atrakcji turystycznych w gminie Rewal. W niniejszym rozdziale przedstawiono je w formie wniosków opartych na subiektywnych wypowiedziach respondentów. Modernizacja Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej a współpraca w gminie Rewal Przedstawione w poprzednim podrozdziale wywiady pogłębione świadczą o tym, że przed remontem kolej wąskotorowa nie współpracowała z żadną inną atrakcją turystyczną. Rozpoczęcie działalności Multimedialnego Muzeum na Klifie w Trzęsaczu oraz Parku Miniatur i Latarni Morskich w Niechorzu zbiegło się wprawdzie z modernizacją kolejki, jednak w przypadku Muzeum Rybołówstwa Morskiego w Niechorzu nie występowała taka sytuacja. Prawdopodobnie świadczy to o tym, że niewyremontowana wąskotorówka mogła nie stanowić wystarczającego atrakcyjnego partnera do współpracy. Dodatkowo należy przypuszczać, iż działająca w strukturach gminy Rewal Nadmorska Kolej Wąskotorowa nie miała wystarczających możliwości finansowych, które pozwoliłby jej na odpowiednią promocję 82