OMÓWIENIA WYDAWNICTW ŹRÓDŁOWYCH

Transkrypt

1 OMÓWIENIA WYDAWNICTW ŹRÓDŁOWYCH Teki archiwalne. Tom 11. Materiały źródłowe. Warszawa 1968, s Zasadniczym celem publikowanych przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych od roku 1953 Tek Archiwalnych jest udostępnianie badaczom nowych źródeł oraz zdobywanie umiejętności edytorskich przez pracowników archiwów. Zamieszczane są w tym wydawnictwie źródła nieznane, ujawnione przez archiwistów w czasie ich prac porządkowych i inwentaryzacyjnych, Teki Archiwalne spełniają także ważną rolę warsztatu próbnego w zakresie metodyki edytorskiej źródeł historycznych okresu nowego i najnowszego. Kolejny tom wydawnictwa Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych został poświęcony pięćdziesiątej rocznicy odzyskania niepodległości i zawiera osiem publikacji źródłowych, obrazujących kształtowanie się władz polskich oraz granic naszego państwa. Archiwistów powinny zainteresować zwłaszcza dwie publikacje, których celem jest uratowanie śladów po zaginionych zespołach. Czesław Skopowsiki przygotował do druku, sporządzony w roku 1930 przez Adama Próchnika, inwentarz akt Rady Robotniczej i Żołnierskiej w Poznaniu z lat Akta tego zespołu spłonęły w końcu stycznia 1946 roku w okresie walk o Poznań i jedynie zachowany inwentarz, obejmujący 59 pozycji, pozwala na poznanie źródeł wytworzonych przez wspomnianą Radę. Drugą próbę uratowania śladów po zaginionym zespole, dokonaną w innej formie, jest publikacja Franciszka Sobolskiego pt. Materiały archiwalne, dotyczące

2 Częstochowskiej Rady Delegatów Robotniczych w roku Autor odnalazł w zespole akt m. Częstochowy, przechowywanych w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Katowicach Oddział Terenowy Częstochowa, korespondencję związaną z działalnością Rady Delegatów Robotniczych. Na tej podstawie w oparciu o numery bieżące podjął próbę ustalenia rozmiarów zespołu, który nie dochował się do naszych czasów. Na łamach Tek Archiwalnych opublikowano 16 tekstów źródłowych, obejmujących protokóły posiedzeń i uchwały Rady Miejskiej i Magistratu miasta Częstochowy oraz korespondencję pomiędzy Częstochowską RDR i władzami miejskimi. Ponadto, w formie załącznika, dołączono wykaz pism Rady Robotniczej w Rakowie. W dwóch następnych publikacjach przedstawiono źródła, ilustrujące sytuację społeczno-polityczną i wojskową w Wielkopolsce w latach Kazimierz Bielecki zaprezentował Materiały archiwalne, dotyczące rad narodowych i żołnierskich w powiecie śremskim w roku Są to protokólarze Rad Robotniczych w Bninie i Dolsku odnalezione w czasie porządkowania akt miejskich, przechowywanych w Powiatowym Archiwum Państwowym w Poznaniu. Protokóły te są jedynymi, zachowanymi archiwaliami rad w powiecie śremskim i jednymi z nielicznych akt dotyczących rad w byłym zaborze pruskim. Drugą pozycją poświęconą sytuacji w Wielkopolsce w przełomowym okresie, jest publikacja Bolesława Woszczyńskiego pt. Raporty i sprawozdania o sytuacji polityczno-wojskowej na terenie Poznańskiego w roku Zawiera ona 11 tekstów źródłowych, które dostarczają wiadomości o stosunku polityków poznańskich do rządu w Warszawie. Raporty i sprawozdania były sporządzane przez osobistych wysłanników Naczelnika Państwa, Józefa Piłsudskiego. Wymagał on dokładnych informacji o wydarzeniach, rozgrywających się w Wielkopolsce i o tendencjach politycznych, zarysowujących się w łonie partii i stronnictw. Publikowane źródła są przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym. Opublikowane przez Stanisława Chankowakiego Papiery Artura Śliwińskiego dotyczące wydarzeń listopadowych 1918 roku w Warszawie ukazują mało znaną rolę nieoficjalnego sekretarza, jaką ten wybitny działacz społeczny, polityk, historyk i literat spełniał w tym okresie u boku Józefa Piłsudskiego. Ogółem

3 zaprezentowano 7 tekstów źródłowych. Wśród nich znajduje się m.in. projekt Odezwy Rządu Tymczasowego, który miał zostać utworzony w Warszawie przez działaczy tzw. lewicy niepodległościowej w pierwszych dniach listopada 1918 roku, spis stronnictw i organizacji politycznych, których przedstawiciele mieli zostać zaproszeni na rozmowy z Naczelnikiem Państwa oraz niedokończony projekt deklaracji Józefa Piłsudskiego z 14 listopada 1918 roku w związku z objęciem władzy. Opublikowane źródła pochodzą w przeważającej większości z Archiwum Polskiej Akademii Nauk. Kolejną pozycję przedstawiającą sytuację na terenie byłego Królestwa Polskiego w pierwszych dniach po odzyskaniu niepodległości stanowią przygotowane do druku przez Mieczysława Motasa Materiały dotyczące udziału rad opiekuńczych w przejmowaniu władzy w generał-gubernatorstwie warszawskim w listopadzie Publikacja zawiera 25 tekstów źródłowych pochodzących z zespołu Rady Głównej Opiekuńczej, przechowywanego w Archiwum Akt Nowych w Warszawie. Zaprezentowane archiwalia pozwalają ocenić rolę jaką rady opiekuńcze odegrały w zakresie przejmowania władzy od okupantów niemieckich, dostarczają wielu wiadomości o sytuacji politycznej, społecznej, częściowo i wojskowej panującej w tym czasie w poszczególnych powiatach, a także informują o licznych inicjatywach podejmowanych przez Radę Główną Opiekuńczą. Sytuację polityczną w części byłego Królestwa Polskiego przedstawia również następna pozycja przygotowana przez Irenę Filipowiczową i Henryka Majeckiego Materiały archiwalne dotyczące ostatniego okresu okupacji niemieckiej na Suwalszczyźnie (listopad 1918 sierpień 1919). Zaprezentowane materiały źródłowe obrazują politykę okupantów niemieckich oraz walkę miejscowego społeczeństwa o przyłączenie Suwalszczyzny do Polski. Pochodzą one z trzech zespołów: Towarzystwo Straży Kresowej, Komitet Narodowy Polski w Paryżu (Archiwum Akt Nowych), Tymczasowa Rada Obywatelska Okręgu Suwalskiego (Powiatowe Archiwum Państwowe w Suwałkach). Opublikowano 13 przekazów źródłowych, występujących głównie w formie raportów Tymczasowej Rady Obywatelskiej i starostów powiatowych (augustowskiego i suwalskiego) do polskich władz rządowych oraz w postaci skarg i postulatów Rady, skierowanych do okupacyjnych władz niemieckich. Raporty, (komunikaty i meldunki donoszą o

4 rewizjach, aresztowaniach i rekwizycjach, dokonywanych przez wojska niemieckie oraz zawierają dane ogólne o sytuacji ludności polskiej na terenie byłej guberni suwalskiej, o organizacji władz niemieckich i stosunku okupanta do polskich władz administracyjnych. Ostatnia z pozycji zamieszczonych w omawianym tomie, odbiega nieco pod względem chronologicznym i tematycznym od pozostałych. Jest to publikacja Gereona Iwańskiego i Władysława Mroczkowskiego pt. Materiały dotyczące rokowań Rewolucyjnej Rady Wojennej Frontu Zachodniego z Dowództwem Wojsk Polskich w sprawie zawieszenia działań wojennych na odcinku Borysów celem wymiany jeńców cywilnych i zakładników (grudzień 1919 styczeń 1920). Wspomniane w tytule rokowania miały doprowadzić do realizacji umów z dnia 2 i 9 listopada 1919 roku, zawartych w Mikaszewiczach w wyniku pertraktacji przedstawicieli Zarządów Głównych Towarzystw Czerwonego Krzyża obu krajów. Materiały opublikowane na łamach Tek Archiwalnych zawierają obszerne, 16 stronicowe sprawozdanie delegacji Rewolucyjnej Rady Wojennej Frontu Zachodniego z dnia 24 stycznia 1920 roku wraz z sześcioma załącznikami (m.in. umowa o warunkach czasowego zawieszenia broni na odcinku Borysów i protokół z przebiegu pertraktacji). Wymienione przekazy źródłowe, przechowywane są w Centralnym Archiwum KC PZPR. Każda z prezentowanych publikacji poprzedzona jest wstępem, zawierającym niezbędne dane historyczne, charakterystykę archiwaliów oraz informacje, dotyczące miejsca ich przechowywania i stopnia dotychczasowego wykorzystania przez badaczy. Teksty źródłowe opatrzone są przypisami wyjaśniającymi i biogramami osób występujących. Na początku tomu zamieszczono wykaz ważniejszych skrótów, jednolitych dla całego wydawnictwa, zaś na końcu wykaz wszystkich opublikowanych źródeł archiwalnych. Źródła do dziejów powstań śląskich. Pod redakcją Kazimierza Popiołka. Tom 2. Opracowali: Tadeusz Jędruszczak i Zygmunt Kolankowski. Materiał

5 dostarczyli; Irena Pampuch, Wacław Ryżewski, Piotr Stawecki, Jerzy Sydor i Bolesław Woszczyński. Wrocław Warszawa Kraków 1970, s. 577 *. Wydana staraniem Śląskiego Instytutu Naukowego w Katowicach oraz Instytutu Śląskiego w Opolu kolejna pozycja 3-tomowej edycji, zainicjowanej przez zakład Historii Śląska Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk i Centralne Archiwum Wojskowe, zawiera źródła, dotyczące drugiego powstania śląskiego oraz sytuacji na Górnym Śląsku w roku W zbiorze zamieszczono 160 dokumentów (w tym 6 zasygnalizowano w postaci regestów) powstałych w okresie od 23 stycznia do 30 grudnia 1920 roku. Przeważają przekazy źródłowe, pochodzące z archiwów krajowych 109 pozycji, w tym 60 z Centralnego Archiwum Wojskowego (głównie z grupy zespołów Powstania Górnośląskie, a ponadto z Oddziału II Sztabu Głównego i z Tek Baczyńskiego) i 37 z Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Katowicach. Jedenaście źródeł opublikowano na podstawie fotokopii, otrzymanych z Deutsches Zentralarchiv w Merseburgu, 19 ogłoszono w oparciu o teksty z wydawnictw urzędowych, a 2 stanowią przedruk z innych zbiorów. Ponadto w publikacji znalazło się 14 artykułów i notatek prasowych. Opublikowane w zbiorze materiały źródłowe, szeroko informują o sytuacji na Górnym Śląsku, od momentu przybycia tam (luty 1920 rok) Międzysojuszniczej Komisji Plebiscytowej i Rządzącej wraz z wojskami francuskimi i włoskimi, aż do końca roku Raporty informacyjne, sytuacyjne i polityczne Polskiej Organizacji Wojskowej na Górnym Śląsku i Polskiego Komisariatu Plebiscytowego, sprawozdania niemieckiego pełnomocnika na Górnośląski Okręg Przemysłowy, zarządzenia Międzysojuszniczej Komisji Plebiscytowej i Rządzącej oraz odezwy polskich organizacji zawodowych i politycznych charakteryzują sytuację społeczną, gospodarczą i polityczną na Górnym Śląsku. Przedstawiają stosunek społeczeństwa * Tom pierwszy (część 1) omówiono w Biuletynie Wojskowej Służby Archiwalnej nr 1, Warszawa 1969, s

6 polskiego i niemieckiego oraz kierowniczych kół i partii polskich i niemieckich do wydarzeń na Górnym Śląsku. Odzwierciedlają też stanowisko wielkich mocarstw wobec sprawy górnośląskiej. Około 40% prezentowanych przekazów źródłowych dotyczy bezpośrednio przebiegu drugiego powstania śląskiego ( rok). Są to rozkazy dzienne, bojowe i operacyjne, raporty dzienne, komunikaty informacyjne oraz zarządzenia władz alianckich. Wszystkie dokumenty opublikowane zostały w języku oryginału (polskim, niemieckim, francuskim, rosyjskim i angielskim). Wybór źródeł poprzedzono wykazem skrótów oraz obszernym wstępem, omawiającym rozwój sytuacji na Górnym Śląsku w roku 1920 i przedstawiającym zasady edytorskie wydawnictwa. W części końcowej zamieszczono: spis dokumentów, kalendarzyk ważniejszych wydarzeń na Górnym Śląsku, streszczenia wstępu w czterech językach angielskim, francuskim, niemieckim i rosyjskim oraz indeksy nazwisk i nazw geograficznych. Załącznik stanowi mapa drugiego powstania śląskiego. Przygotowania niemieckie do agresji na Polskę w 1939 roku w świetle sprawozdań oddziału II Sztabu Głównego WP. Dokumenty zebrali i opracowali: Mieczysław Cieplewicz, Marian Zgórniak. Wrocław Warszawa Kraków 1969, s ilustracji. Tom dokumentów wydany przez Polską Akademię Nauk Oddział w Krakowie w ramach Materiałów Komisji Nauk Historycznych zawiera 18 Sprawozdań tygodniowych Oddziału II Sztabu Głównego o sytuacji wojskowej na terenie Niemiec, obejmujących okres od 16 kwietnia do 19 sierpnia 1939 roku oraz 4 dzienne Sprawozdania informacyjne Oddziału II Sztabu Głównego o sytuacji wojskowo-politycznej Niemiec powstałe w dniach 25, 26, 29 i 30 sierpnia 1939 roku, a więc przed samą agresją hitlerowską na Polskę.

7 Autorem sprawozdań był istniejący w Oddziale II Sztabu Głównego od 1939 roku Samodzielny Referat Sytuacyjny Niemcy. Opublikowane materiały źródłowe pochodzą z Centralnego Archiwum Wojskowego, z zespołu akt: Sztab Główny Sztab Lotniczy (jedynie sprawozdanie dzienne z 30 sierpnia 1939 roku znajduje się w aktach Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych) i ukazały się drukiem po raz pierwszy. Sprawozdania Oddziału II Sztabu Głównego informują szczegółowo o niemieckich przygotowaniach militarnych w zakresie organizacji, wyszkolenia i uzbrojenia oraz o transportach wojskowych i koncentracji wojsk niemieckich na granicy z Polską. Donoszą także o prowokowanych przez Niemców incydentach granicznych i o aresztowaniach Polaków, zamieszkałych na terenach, należących wówczas do III Rzeszy. W większości wypadków informacje, uzyskane przez polski wywiad wojskowy okazały się prawdziwe i znalazły później praktyczne potwierdzenie. Szczegółowe porównanie sytuacji rzeczywistej z ustaleniami Oddziału II, dotyczącymi rozpoznania narastającego niebezpieczeństwa i określenia najbardziej zagrożonych kierunków operacyjnych przedstawiają wydawcy we wstępie. Stwierdzają oni, że wywiad polski posiadał dobre rozeznanie aktywnych jednostek Wehrmachtu. Prawidłowo rozszyfrował główne kierunki niemieckiego zagrożenia, a także w przybliżeniu ustalił jego rozmiary. Nie udało się jedynie na skutek słabej znajomości niemieckich planów mobilizacyjnych rozpoznać większości niemieckich dywizji rezerwowych, co wpłynęło na pewne zaniżenie ocen w stosunku do rzeczywistego stanu koncentracji niemieckiej. Autorzy wstępu podkreślają ponadto, że niemieckie komunikaty informacyjne o polskich przygotowaniach obronnych, pomimo większych środków jakimi dysponował wywiad niemiecki, zawierają znacznie więcej błędów i nieścisłości w porównaniu z prezentowanymi w zbiorze sprawozdaniami Oddziału II Sztabu Głównego. Wstęp omawia też organizację, strukturę i metody pracy polskiego wywiadu wojskowego w Niemczech (Referat Zachód Wydziału Wywiadowczego, Samodzielny Referat Sytuacyjny Niemcy, Ekspozytury: nr 3 w Bydgoszczy, nr 4 w Katowicach).

8 W przepisach rzeczowych wydawcy podają miejsca postoju pododdziałów, oddziałów i związków taktycznych, przydziały jednostek do dywizji i korpusów, a także prostują błędne lub niezgodne z faktami informacje o armii niemieckiej. Korzystanie z wydawnictwa ułatwiają, dołączone w postaci fotokopii, trzy załączniki, zawierające dyslokację wyższych dowództw i dowództw związków taktycznych armii niemieckiej oraz trzy fotokopie, przedstawiające położenie wojsk niemieckich i polskich przed i w chwili wybuchu wojny. Wygląd zewnętrzny źródeł ilustrują trzy fotokopie ich oryginałów. Wydawnictwo zostało zaopatrzone w indeksy nazwisk i nazw geograficznych oraz w spis publikowanych dokumentów. Upaństwowienie i odbudowa przemysłu w Polsce ( ). Materiały źródłowe. Tom 1. (Warszawa 1967, s. 349), tom 2 (Warszawa 1969, s Do druku przygotowała i wstępem poprzedziła Hanna Jędruszczak. Wydawnictwo Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk poprzedziła wieloletnia kwerenda przeprowadzona w większości archiwów, przechowujących akta najnowsze (Archiwum Akt Nowych, Archiwum Rady Państwa, Centralne Archiwum KC PZPR, Archiwum Urzędu Rady Ministrów), gdzie Hanna Jędruszczak, redaktor wyboru dokumentów, przejrzała zespoły akt PKWN, Prezydium KRN, Komisji KRN, Urzędu Rady Ministrów, Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów, Centralnego Urzędu Planowania, Grup Operacyjnych, Ministerstwa Przemysłu i Handlu, Ministerstwa Ziem Odzyskanych, Głównej Komisji do Spraw Upaństwowienia Przedsiębiorstw, izb przemysłowo-handlowych oraz materiały KC PPR i CKW PPS. W wyniku poszukiwań archiwalnych zgromadzono około dokumentów, dotyczących problematyki upaństwowienia i odbudowy przemysłu w Polsce w latach Ostatecznie, po starannej selekcji, zaprezentowano 235 przekazów źródłowych, z tego w tomie pierwszym, obejmującym okres od sierpnia 1944 roku do stycznia 1946 roku 93, zaś w tomie drugim (styczeń 1946 styczeń 1949) 142.

9 Publikacja zawiera wszystkie, najbardziej istotne z dostępnych obecnie dla badacza źródeł, przedstawiających genezę i przebieg nacjonalizacji przemysłu w Polsce. Główną uwagę zwrócono na materiały o charakterze syntetycznym. Ponadto zamieszczono w zbiorach pewną liczbę dokumentów, charakteryzujących ogólną sytuację gospodarczą w kraju, a zwłaszcza w najważniejszych regionach przemysłowych. Historyk zajmujący się dziejami przemysłu w Polsce w pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości, znajdzie tu solidną podstawę źródłową w postaci protokółów posiedzeń różnych komisji i organów, rezolucji władz partyjnych i państwowych w sprawach gospodarczych, referatów, memoriałów, instrukcji, okólników, preliminarzy i zestawień wydatków budżetowych, zarządzeń, aktów nominacyjnych i pełnomocnictw oraz sprawozdań. W sumie wybór materiałów źródłowych jest maksymalnie reprezentatywny, a ich charakter bardzo różnorodny. Ukazują one w pełni węzłowe problemy przekształcania stosunków własnościowych i odbudowy w przemyśle polskim. Należy podkreślić, że w publikacji uwzględniono wyłącznie źródła archiwalne, dotychczas nie ogłoszone drukiem. Jedyny wyjątek stanowi instrukcja KC PPR z 27 marca 1945 roku w sprawie uruchamiania i odbudowy zakładów przemysłowych. Ponadto dwa dokumenty ustawę z 6 maja 1945 roku o majątkach opuszczonych i porzuconych oraz ustawę z 3 stycznia 1946 roku o przejęciu na własność państwa podstawowych gałęzi przemysłu przedrukowano w postaci aneksu w tomie pierwszym, a to z uwagi na niezwykle istotny charakter obu tych aktów prawnych dla omawianej problematyki. Na uwagę zasługuje obszerny wstęp, będący właściwie syntetycznym opracowaniem tematu, mało poruszanego w literaturze historycznej. Podjęta została w nim próba periodyzacji upaństwowienia przemysłu w Polsce Ludowej. Autorka wstępu wyróżnia trzy zasadnicze okresy w nacjonalizacji polskiej: I od powstania Polski Ludowej w lipcu 1944 roku do uchwalenia przez KRN 3 stycznia 1946 roku ustawy o przejęciu na własność państwa podstawowych gałęzi przemysłu, II od wydania ustawy z 3 stycznia 1946 roku do jesieni roku tj. do rozpoczęcia na szeroką skalę realizacji upaństwowienia przemysłu i do podjęcia 21 września 1946 roku przez KRN uchwały, zatwierdzającej trzyletni plan inwestycyjny i wytwórczy, III

10 od jesieni 1946 roku do zakończenia akcji upaństwowienia przemysłu w Każdy z tych okresów został dość szeroko scharakteryzowany Wydawnictwo zaopatrzono w spis dokumentów i wykaz skrótów; w tomie II zamieszczono indeks nazwisk oraz indeks nazw firm, przedsiębiorstw i zakładów.