OMÓWIENIA WYDAWNICTW ŹRÓDŁOWYCH

Transkrypt

1 OMÓWIENIA WYDAWNICTW ŹRÓDŁOWYCH Teki archiwalne. Materiały źródłowe. Tom 16, Warszawa 1977, s. 235; tom 17, Warszawa 1978, s W szesnastym tomie wydawnictwa źródłowego Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych zamieszczonych zostało 6 opracowań przekazów archiwalnych dotyczących problematyki polityczno-społecznej i wojskowej. Pierwszą pozycję stanowi tekst dziennika podróży Bogusława Dönhoffa do Warszawy w okresie 24 wrzesień 9 październik 1780 roku, podany do druku przez Tadeusza G r y g i e r a. Autor dziennika należał do prusko-książęcej rodziny, której siedzibą był pałac w Drogoszach. Członkowie rodu Dönhoffów znaleźli się również w służbie polskiej dochodząc w XVIII w. do wysokich godności zarówno świeckich, jak i duchownych. Przekaz źródłowy pochodzi ze zbioru akt Dönhoffów z Drogoszy przechowywanego w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Olsztynie. Następną pozycją są raporty holenderskiego dyplomaty Karola Fryderyka Ludwika Griesheima działającego w Warszawie w latach Źródła znajdujące się obecnie w Archiwum Haskim przygotował do druku Stefan M e 1 1 e r. Na uwagę zasługuje też Raport Macieja Mielżyńskiego o sytuacji na i Górnym Śląsku w latach , który przygotował do druku i poprzedził wstępem Bolesław W o s z c z y ń s k i. Publikowane źródło przechowywane jest w Centralnym Archiwum Wojskowym. Zachowało się ono w postaci kopii. Referat pisany przez Macieja Mielżyńskiego wkrótce po III powstaniu na Górnym Śląsku w

2 1921 roku zawiera wiele szczegółów, które wiążą się bezpośrednio z jego pracą na tym terenie od grudnia 1920 roku. Kolejną pozycję opublikowaną przez Krystynę R y ż e w s k ą stanowią materiały dotyczące historii i działalności Ewangelickiego Kościoła Unijnego w Polsce w latach Źródła te pochodzą z przechowywanego w Archiwum Akt Nowych zespołu Ministerstwa Spraw Zagranicznych (Departament Polityczno- Ekonomiczny, Wydział Organizacji Międzynarodowych Referat Wyznań). Następna pozycja dotyczy polskiej emigracji zarobkowej do Ameryki Południowej przed II wojną światową. Artur P a ł a s i e w i c z opublikował dokument Międzynarodowego Towarzystwa Osadniczego o emigracji polskiej do Paragwaju w 1938 roku. Przekaz dotyczy legalnej i nielegalnej reemigracji z Paragwaju oraz rozpatruje przyczyny tego ruchu i środki mające mu zapobiec. Publikowany tekst pochodzi z Archiwum Akt Nowych (zespół akt Ministerstwa Spraw Zagranicznych). Tom 16 Tek Archiwalnych zamykają materiały dotyczące ostatniego przed wybuchem II wojny światowej posiedzenia Międzyministerialnej Komisji Emigracyjnej, opracowane przez Edwarda K o ł o d z i e j a i Janinę Z a k r z e w s k ą. Są to: protokół z obrad oraz przygotowane przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych opracowanie oceniające stan i perspektywy emigracji z Polski. Przekazy te przechowywane są w Archiwum Akt Nowych. Tom siedemnasty Tek Archiwalnych zawiera siedem opracowań przekazów źródłowych. Pierwszą pozycję, podaną przez Stefana M e 11 e r a, stanowi instrukcja władz holenderskich z roku 1791 dla wysłannika Holandii w Warszawie, w której znalazło odbicie ówczesnej sytuacji międzynarodowej (tekst podano w brzmieniu oryginalnym wraz z tłumaczeniem na język polski). Przekaz pochodzi z Archiwum w Hadze. Następne źródło to notatka W.F. Malinowskiego, długoletniego pracownika Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rosji, pochodząca z lat , która dotyczy samostanowienia narodów jako podstawie niezależnego politycznego bytu narodów. Do druku pozycję podał Jerzy S k o w r o n e k, zaopatrując ją w obszerne

3 i szczegółowe przypisy. Na uwagę badacza zasługuje opublikowany przez Agnieszkę M o c z u l s k ą Testament Henryka Andrzeja Hubolda Mackrotta, szefa biura szpiegowskiego Wielkiego Księcia Konstantego. Tekst pochodzący z roku 1830 znajduje się w Archiwum Państwowym m. st. Warszawy. Kolejna pozycja Mieczysława M o t a s a pochodząca z grudnia 1917 roku dotyczy zarysu organizacji i działalności Komisariatu Polskiego przy Komisariacie Ludowym do Spraw Narodowościowych RSFRR. Jan F r a n e c k i i Helena K i s i e l podali 28 raportów oraz meldunków policji niemieckiej o Powstaniu Warszawskim 1944 roku. Pochodzą one z zespołu akt gubernatora dystryktu radomskiego, przechowywanego w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Radomiu. Dwa końcowe opracowania traktują o latach powojennych Polski Ludowej. Maria T u r l e j s k a opracowała protokoły i dokumenty związane z organizowanymi w okresie przez Ministerstwo Administracji Publicznej zjazdami wojewodów. Natomiast Bogdan K r o l l publikuje meldunki wojewódzkich komisji społecznych oraz zestawienia liczbowe dotyczące likwidacji analfabetyzmu w Polsce. Początki władzy ludowej w Wielkopolsce. Materiały źródłowe z wielkopolskich archiwów państwowych pod redakcją Stanisława Nawrockiego. Warszawa 1976, s Wydawnictwo Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych zawiera materiały źródłowe z pierwszego półrocza 1945 roku przechowywane w archiwach wielkopolskich: Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Poznaniu (z oddziałami w Koninie i w Pile), Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Lesznie oraz Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Kaliszu. Publikowane dokumenty w liczbie 112 obrazują ówczesne życie polityczne, społeczno-gospodarcze oraz stan

4 administracji ogólnej. Są to w większości protokóły dotyczące powoływania nowych władz i ich posiedzeń konstytucyjnych oraz pierwsze sprawozdania z ich działalności. Odbudowa Warszawy w latach Wybór dokumentów i materiałów. Wstęp i redakcja Jan Górski. Warszawa 1977, tom 1, s. 670; tom 2, s Dwutomowa pozycja wydawnicza to zbiór dokumentów i materiałów wyrażających stanowisko władz państwowych, i miejskich w kwestii odbudowy Warszawy. Publikacja zawiera 254 przekazy źródłowe w układzie chronologicznym (zgodnie z datą ich powstawania, wygłoszenia lub pierwodruku), które obrazują istotne momenty odbudowy Warszawy, od chwili wyzwolenia w połowie września 1944 roku jej prawobrzeżnej dzielnicy Pragi. Zamieszczono więc protokoły posiedzeń zespołów i komisji powoływanych przez administrację miejską, materiały informacyjne o podejmowanych pracach i komunikaty. Znalazły się teksty referatów o odbudowie, rezolucje warszawskiej organizacji PPR i PPS, sprawozdania wydziałów Zarządu Miejskiego, Warszawskiej Dyrekcji Odbudowy, Biura Odbudowy Stolicy i Stołecznego Funduszu Odbudowy Stolicy oraz zestawienia obiektów zabytkowych podlegających ochronie. Podstawę źródłową wydawnictwa stanowią materiały z archiwum Stanisława Tołwińskiego (Archiwum PAN) Archiwum Państwowego m.st. Warszawy, Archiwum Akt Nowych, Centralnego Archiwum KC i Archiwum KW PZPR, zbiór instytucji i osób prywatnych oraz tekstów publikowanych w ówczesnych drukach i periodykach oficjalnych. Historyka i archiwistę wojskowego zainteresować mogą szczególnie następujące dokumenty: Z meldunku bojowego dowódcy 1 Dywizji Piechoty im. T. Kościuszki, gen. bryg. Wojciecha Bewziuka z 14 września 1944 roku o wyzwoleniu Pragi; Z komunikatów wojennych Naczelnego Dowództwa Radzieckiego z września 1944 roku o wyzwoleniu Pragi i okolicznych miejscowości; Pismo kierownika Wydziału Grup Operacyjnych, inż. A. Wiślickiego, do szefa Głównego

5 Zarządu Polityczno-Wychowawczego Wojska Polskiego, płka W. Grosza z 13 października 1944 roku w sprawie stosunków między wojskiem a przemysłem na Pradze; Rozkaz nr 11 Naczelnego Dowództwa WP z 17 stycznia 1945 roku wydany z okazji wyzwolenia Warszawy; Akt z 17 marca 1945 roku o rozminowaniu obszaru miasta przez jednostki Sztabu Rozminowania m.st. Warszawy. Wybór dokumentów i materiałów wypełniają ilustracje (zdjęcia ważnych wydarzeń, codzienne życie mieszkańców stolicy, zniszczenia i odbudowa), reprodukcje przekazów źródłowych oraz plany zabudowy dzielnic warszawskich. O kształt II Rzeczypospolitej. Procesy chłopskie w latach Wybór dokumentów. Wstęp i opracowanie: Aleksander Łuczak i Kazimierz Przybysz. Warszawa 1977, s Publikacja źródeł ogłoszona została przez Ludową Spółdzielnię Wydawniczą. Materiały te pochodzące z różnych ogniw wymiaru sprawiedliwości, ukazują postawę wsi polskiej w okresie kształtowania form ustrojowych, ekonomicznych i społecznych państwa polskiego. Na treść wydawnictwa złożyły się archiwalia, obrazujące procesy polityczne, jakie miały miejsce w latach na wsi polskiej. Zbiór obejmuje 65 przekazów wytworzonych przez sądy różnych szczebli, organa prokuratorskie, policyjne i administracyjne. Pochodzą one prawie ze wszystkich regionów kraju. Jednak przeważają źródła dotyczące przede wszystkim sytuacji w powiatach Lubelszczyzny, a zwłaszcza jej południowej części. Publikowane przekazy pochodzą z Centralnego Archiwum. Komitetu Centralnego PZPR (zespoły akt sądowych, więziennych oraz archiwum Teodora Duracza). Protokoły posiedzeń Naczelnej Rady Ludowej na Górnym Śląsku. Teksty źródłowe ( ). Do druku przygotował Edward Długajczyk. Instytut

6 Śląski w Opolu 1977, s Po zakończeniu III powstania śląskiego w dniu 5 lipca 1921 roku kontrolę nad obszarem plebiscytowym na Górnym Śląsku objęli ponownie alianci. W polskim obozie zaistniała pilna potrzeba koordynacji wysiłków i powołania jednolitego kierownictwa. W tych warunkach 30 lipca 1921 roku ukonstytuowała się Naczelna Rada Ludowa na Górnym Śląsku. Celem jej działania było reprezentowanie interesów miejscowej ludności wobec władz koalicyjnych i rządu polskiego oraz przygotowanie administracji na ziemiach obszaru plebiscytowego, które miały przypaść Polsce. Akta wytworzone przez Naczelną Radę Ludową przechowywane są w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Katowicach, gdzie tworzą odrębny zespół. Ogółem opublikowano protokoły 44 posiedzeń plenarnych, w czasie których omawiano problemy z dziejów górnośląskich pomiędzy likwidacją III powstania, a zmianą suwerenności w czerwcu i lipcu 1922 roku. Uzupełnieniem protokołów są odezwy do ludności, do polskich partii politycznych i związków zawodowych na Górnym Śląsku oraz memoriał Naczelnej Rady Ludowej, Zjednoczenia Zawodowego Polskiego i Centralnego Związku Zawodowego Polskiego do Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej w Opolu z kwietnia 1922 roku. Zamojszczyzna Sonderlaboratorium SS. Zbiór dokumentów polskich i niemieckich z okresu okupacji hitlerowskiej. Pod redakcją Czesława Madajczyka. Warszawa 1977, tom 1 s. 530, tom 2 s Wydawnictwo dotyczy akcji wysiedleńczej ludności polskiej na Zamojszczyźnie w latach Ogółem z Zamojszczyzny deportowano do obozów kilkadziesiąt tysięcy polskich chłopów, dziesiątki tysięcy skierowano na roboty do Rzeszy. Wywieziono też do Niemiec w celu germanizacji 4,5 tysiąca dzieci. W miejsce wysiedlonych osadzono kolonistów niemieckich: Niemców etnicznych

7 oraz Słoweńców, Alzatczyków, Lotaryńczyków i Luksemburczyków usuniętych z ziemi ojczystej jako element uznany za niepewny politycznie, mimo przyznania im państwowej przynależności niemieckiej. Zbiór obejmuje 414 pozycji wytworzonych w okresie od 13 marca 1941 roku do 4 lipca 1944 roku oraz dwa aneksy. Materiały pochodzą z zasobu następujących archiwów: Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, Wojskowego Instytutu Historycznego, Centralnego Archiwum Komitetu Centralnego PZPR, Centralnego Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Archiwum Zakładu Historii Ruchu Ludowego, Archiwum Akt Nowych, Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Lublinie, Instytutu Zachodniego w Poznaniu, Instytutu Historycznego im. Sikorskiego w Londynie, National Archives w Waszyngtonie, Bundesarchiv w Koblencji oraz Archiwum Wojskowego w Poczdamie. W wydawnictwie zastosowano układ chronologiczny przekazów źródłowych. Natomiast materiał zawarty w aneksie usystematyzowano w kolejności: I. Wysiedlenia obraz ogólny; II. Wysiedlenia poszczególnych miejscowości; III. Pacyfikacja wsi Zamojszczyzny; IV. Obozy przesiedleńcze i więzienia; V. Dzieci Zamojszczyzny; VI. Zbrojne przeciwdziałanie ruchu oporu obraz ogólny; VII. Zbrojne przeciwdziałanie przebieg walk. Dokumenty niemieckie są publikowane w wersji dwujęzycznej, oryginalnej i w przekładzie na język polski. Każdy z przekazów został zaopatrzony w liczbę porządkową ciągłą, regestr, tytuł (w przypadku gdy został nadany przez wystawcę), sygnaturę i miejsce przechowywania. Opublikowano kilkanaście fotokopii oryginałów. Historyka i archiwistę wojskowego mogą zainteresować m.in. następujące pozycje: rozkaz nr 77 komendanta Armii Krajowej S. Roweckiego z 24 grudnia 1942 roku o formach i taktyce walk w obronie Zamojszczyzny (t. I, s. 236); protokoły posiedzeń emigracyjnego rządu polskiego w Londynie w sprawie odwetowych bombardowań Niemiec za zbrodnie popełnione na Zamojszczyźnie (t. I, s. 251); raport wachmistrza policji ochronnej Scherzera z 30 grudnia 1942 roku z działań zbrojnych w okolicy Wojdy (t. I, s. 253); rozkaz z 30 grudnia 1942 roku w sprawie wymarszu oddziałów Gwardii Ludowej na pomoc walczącym mieszkańcom wysiedlonej

8 Zamojszczyzny, wydany przez Główne Dowództwo GL, opublikowany w czasopiśmie GL Gwardzista (t. I, s. 255); sprawozdanie komendanta 15 obwodu Batalionów Chłopskich w Zamościu, W. Wyłupka ps. Warta z dnia 8 sierpnia 1943 roku o akcji pacyfikacyjnej i walkach w obronie Zamojszczyzny (t. I, s. 318); rozkaz nr 2/43 z dnia 14 lutego 1943 roku komendanta 4 obwodu BCh w Tomaszowie, mjra F. Bartłomowicza ps. Grzmot, w związku z walkami pod Zaborecznem i Różą (t. I, s. 400); fragmenty depesz organizacji podziemnych z kwietnia 1943 roku kierowanych do Naczelnego Wodza w Londynie o wielkiej akcji pacyfikacyjnej okupanta na Zamojszczyźnie (t. II, s. 11, 83); raporty oddziałów Gwardii Ludowej o wykonanych akcjach odwetowych (t. II, s , 85, 92, 173); informacja bieżąca o pacyfikacji Lubelszczyzny (t. II, s. 84). Wśród działu relacji wymienić można: fragmenty dziennika z lat okupacji (t. II,. s. 330); kartki o tragedii Zamojszczyzny (t. II, s. 332); wspomnienia z okupacji Zamojszczyzny (t. II, s. 346); akcje odwetowe Batalionów Chłopskich (t. II, s. 451, 454, 457) oraz opisy bitwy pod Lasowicami (t. II, s. 463) i Zaborecznem (t. II, s. 470). Część końcową 2-tomowego wydawnictwa stanowią: wykaz skrótów, spis przekazów, indeks nazwisk i pseudonimów oraz nazw geograficznych. Archiwum Ruchu Robotniczego. Tom 4, Warszawa 1977, s. 271; tom 5, Warszawa 1977, s Tom 4 wydawnictwa źródłowego otwiera pozycja opracowana przez J.K. Ż y g u n o w a i A.M. O r i e c h o w a i zatytułowana Nieznany dokument programowy z początków polskiego ruchu robotniczego. Odnaleziony materiał, którego autorem był prawdopodobnie Stanisław Mendelson, powstał przypuszczalnie w roku Kolejny przekaz pt. Wspomnienia Jana Stróżeckiego do druku przygotowali: J. K a n c e w i c z, R. S t a n i s ł a w s k a, F. T y c h. Autor publikacji należał do czołowych uczestników ruchu robotniczego w początkowym rozwoju socjalizmu polskiego.

9 Na uwagę zasługuje również opracowanie źródłowe pt. Julian Marchlewski w rokowaniach polsko-radzieckich w październiku grudniu 1919 roku, wstępem i przypisami opatrzone przez A. G a r l i c k i e g o. Dokumenty dotyczą pertraktacji w Mikaszewiczach prowadzonych pomiędzy delegacjami polskiego i rosyjskiego Czerwonego Krzyża. Lat trzydziestych dotyczą Dokumenty polskiej lewicy socjalistycznej , które ogłosił Z. S z c z y g i e l s k i. Wśród publikowanych materiałów znajdują się: projekt programu PPS ( ) oraz odezwy akcji Polska Podziemna, powstałe w toku nielegalnej działalności propagandowej, skierowanej przeciwko rządowi i systemowi sanacyjnemu (wydawała grupa byłych więźniów brzeskich z H. Liebermanem i S. Dubois na czele). Część dalszą wydawnictwa wypełniają: listy do Redakcji (Władysława Gomułki w sprawie protokołu pierwszego posiedzenia Krajowej Rady Narodowej i Marii Turlejskiej w sprawie marsza Gwardii Ludowej) oraz informacja o aktach zespołu Wojna domowa w Hiszpanii w Centralnym Archiwum KC PZPR (około 6 mb, dotyczą również udziału polskich ochotników; zachowały się materiały osobowe ankiety, życiorysy uczestników wojny; część dotyczy brygad międzynarodowych). Tom 5 poświęcony jest 60 rocznicy Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej. Opublikowany zbiór dokumentów zawiera podstawowe enuncjacje polityczne polskiego i rosyjskiego robotniczego ruchu rewolucyjnego w walce o wspólne cele: o obalenie caratu, o wolność, o socjalizm. Ogółem zamieszczono 192 przekazy źródłowe datowane od 30 stycznia 1875 roku do 19 września 1923 roku. Są to artykuły, odezwy, rezolucje, listy i uchwały będące świadectwem solidarności polskich i rosyjskich robotników. Na szczególną uwagę zasługują następujące dokumenty: Projekt statutu z 1878 roku sojuszniczej federacji między rosyjskim kołem socjalistów-propagandystów i polskim związkiem socjalno-rewolucyjnej propagandy w Warszawie; Odezwa KC partii Proletariat do Komitetu Wykonawczego partii Narodna Wola z 1 lutego 1884 roku; Umowa o współdziałaniu, zawarta w marcu 1884 roku między KC partii Proletariat a Komitetem Wykonawczym partii Narodna Wola; List otwarty robotników petersburskich do robotników polskich z 1892 roku w związku z majowym

10 wystąpieniem robotników łódzkich; Artykuł J. Plechanowa w piśmie ZZSP Przedświt pt. Na 1 Maja z 1896 roku o stosunku rosyjskiego ruchu rewolucyjnego do sprawy wolności Polski; Odezwa ZG SDKPiL Do strajku, do walki z 22 grudnia 1905 roku, nawołująca robotników polskich do solidarnego wystąpienia z proletariatem Moskwy i Petersburga; Umowa zjednoczeniowa SDKPiL i SDPRR z 1906 roku, przyjęta na IV Zjeździe SDPRR; Uchwała wiecu żołnierzy 1 Polskiego Pułku Zapasowego z maja 1917 roku o solidarności z proletariatem polskim i rosyjskim; Odezwa ZG SDKPiL z listopada 1917 roku w związku ze zwycięstwem Rewolucji Październikowej; Odezwa KC KPRP z 8 kwietnia 1920 roku, nawołująca do walki o zawarcie pokoju z Rosją Radziecką. Ostatnie dokumenty tomu dotyczą okresu zakończenia wojny domowej w Rosji, utrwalenia się władzy radzieckiej i powstania ZSRR.