ŹRÓDŁA DO DZIEJÓW POWSTAŃ ŚLĄSKICH ( ) PRZECHOWYWANE W CENTRALNYM ARCHIWUM WOJSKOWYM

Transkrypt

1 Bożena Panecka ŹRÓDŁA DO DZIEJÓW POWSTAŃ ŚLĄSKICH ( ) PRZECHOWYWANE W CENTRALNYM ARCHIWUM WOJSKOWYM Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie aktualnego stanu źródeł archiwalnych do dziejów powstań śląskich, przechowywanych w Centralnym Archiwum Wojskowym. Należy nadmienić, iż zasadnicze materiały źródłowe dotyczące trzeciego powstania śląskiego zostały już wcześniej scharakteryzowane przez Bolesława Woszczyńskiego 1 zaś dokumentacja wizualna powstań śląskich przez Zdzisława Liska 2. W związku z tym główną uwagę poświęca się nabytkom oraz materiałom rozproszonym w innych zespołach. W okresie międzywojennym materiały wytworzone przez władze i oddziały powstańcze zostały opracowane w ramach I grupy zespołów i zasobów; sporządzony został wówczas inwentarz powstań górnośląskich (I ). W czasie okupacji hitlerowskiej materiały te podzieliły los innych akt przechowywanych w Archiwum Wojskowym i znalazły się w rękach niemieckich 3. 1 B. W o s z c z y ń s k i, Źródła archiwalne do trzeciego powstania śląskiego przechowywane w CAW, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej (BWSA) nr 3, 1971; tenże, Powstania śląskie w świetle materiałów Centralnego Archiwum Wojskowego, Wojskowy Przegląd Historyczny nr 2, Z. L i s e k, Dokumentacja wizualna do powstań śląskich przechowywana w Centralnym Archiwum Wojskowym, BWSA nr 4, Szczegółowo ten problem omawia L. T e t e r, Losy archiwaliów wojskowych okresu międzywojennego, [w:] Wybrane zagadnienia z teorii i praktyki wojskowej służby archiwalnej; Warszawa 1967, s Ponadto L. L e w a n d o w i c z, B. W o s z c z y ń s k i, Polskie archiwalia wojskowe w czasie okupacji , Wojskowy Przegląd Historyczny nr 2, 1972.

2 Ocalałe po wojnie zespoły akt wojskowych stanowiły podstawę, na której oparło się zorganizowane w 1945 roku Centralne Archiwum Wojskowe. Wśród zachowanych materiałów znalazły się m.in. akta wytworzone przez władze i oddziały powstańcze (część uległa zniszczeniu) oraz wstęp do inwentarzy I grupy zespołów wraz z inwentarzem powstań górnośląskich. Prace związane z ostatecznym uporządkowaniem akt powstań śląskich zostały przeprowadzone w latach Wówczas to przepisany został inwentarz powstań śląskich 4 wraz z uzupełnieniem. Bowiem w okresie międzywojennym nie wszystkie materiały wytworzone przez władze i oddziały powstańcze zostały ujęte w inwentarzu. Te, które wpłynęły do archiwum już po sporządzeniu inwentarza w 1937 roku zostały opracowane później i opatrzone sygnaturą, lecz nie zostały w nim ujęte. Znaczna jednak część akt nie została wogóle opracowana. Ponieważ materiały uprzednio opracowane były od dawna w obiegu naukowym i sygnatury nadane aktom w okresie międzywojennym znane były badaczom postanowiono nie burzyć dotychczasowego układu inwentarza. Z tego względu dopisano do poszczególnych zespołów tylko te jednostki archiwalne, które zostały przed 1939 roku opracowane i posiadały już sygnatury. Natomiast pozostałe akta umieszczono na końcu inwentarza w układzie zespołowym jako nabytki (uzupełnienie). Stan ilościowy nabytków obrazuje poniższa tabela: Numer zespołu Nazwa zespołu Ilość jednostek archiwalnych Naczelna Komenda Wojsk Powstańczych Naczelna Władza na Górnym Śląsku Naczelna Rada Ludowa na Górnym Śląsku 3 58 Wydział i Komitet Plebiscytowy Górnego Śląska 8 59 Grupa Ludygi 1 60 Grupa Północna 2 61 Grupa Południowa 3 62 IV Grupa Paula 1 4 Inwentarz obecnie nie zawiera pozycji brakujących. Sygnatury w poszczególnych zespołach nadane w okresie międzywojennym nie zostały zmienione.

3 Grupa Środkowa 2 64 Grupa Wschód 8 65 Grupa Zachodnia 1 66 Podgrupa II Linke 2 67 Dywizje i oddziały wojskowe 8 68 Dowództwo Powiatu Bytom Dowództwo i Komenda pow. Katowice 7 70 Dowództwo Garnizonu Zagłębia Dąbrowskiego w Będzinie 71 Dowództwo Miast (Lipiny, Rozbark, Sosnowiec, Szarlej) 7 72 Komendy Powiatowe Miast (Królewska Huta, Pszczyna, Rybnik, Zabrze) 73 Dowództwa i Komendy Placu (Bujakowa, Lipiny, Łagiewniki, Radzionków, Ruda, Rydułtowy, Szarlej, Szarlociniec, Szopienice, Wodzisław, Żory) 74 Żandarmeria pow. Bytom (Naczelne Dowództwo Żandarmerii) 75 Dowództwo i baony Straży Granicznej Straż Obywatelska, Milicja i Kompania Wartownicza 5 77 Dowództwo i Policja Samochodowa 3 78 Śląski Szpital Czerwonego Krzyża 3 79 Obóz Koncentracyjny w Krakowie 2 80 Główny Komitet Pomocy dla Górnego Śląska Komitet Pomocy na powiaty: Bytom, Gliwice, Katowice, Królewska Huta, Koźle, Szarlej, Racibórz, Lubliniec, Olesko, Pszczyna, Rybnik, Tarnogóra, Zabrze 82 Główny Komitet i Komisja Likwidacyjna na Górnym Śląsku 83 Komisja Likwidacyjna pow. Bytom Komisja Likwidacyjna na pow. Katowice, Królewska Huta, Koźle, Racibórz 85 Komisja Likwidacyjna pow. Pszczyna 5 86 Komisja Likwidacyjna Lubliniec 1 87 Powiatowa Komisja Likwidacyjna Rybnik 9 88 Komisje Likwidacyjne (Szopienice, Tarnogóra, Zabrze, Załeżę)

4 Ekspozytura Komisji Likwidacyjnej na pow. Katowice 1 90 Związek byłych Powstańców Górnego Śląska Ekspozytura Związku Przyjaciół Górnego Śląska 3 O g ó ł e m: 432 Mimo skromnych ilości akta te posiadają znaczną wartość poznawczą. Wśród przekazów źródłowych na szczególną uwagę zasługują materiały zgromadzone w zespole Naczelnej Komendy Wojsk Powstańczych, a przede wszystkim te, które traktują o sytuacji na obszarze objętym powstaniem (meldunki sytuacyjne i raporty I , 8 9). Ciekawy materiał stanowi mapa obszaru plebiscytowego (I ). Kolejny zespół archiwalny to Naczelna Władza na Górnym Śląsku. Na czoło wysuwają się akta o charakterze personalnym: nominacje oficerów i podoficerów, przydziały, świadectwa szkolne, wykazy personalne oraz korespondencja z tym związana. Warto również zwrócić uwagę na meldunki o sytuacji na Górnym Śląsku tuż przed wybuchem oraz w czasie powstania. Uzupełnienie stanowią mapy i szkice (I ). Działalność grup powstańczych obrazują rozkazy operacyjne (I , I , I ). Zespoły akt tych grup choć skromnie reprezentowane (od 2 j.a. Grupy Północ do 8 j.a. Grupy Wschód ) zawierają istotny materiał dotyczący sytuacji przed wybuchem powstania, dyslokacji wojsk powstańczych (I , I ). Ciekawszym materiałem poznawczym jest dziennik wydarzeń podgrupy I Butrym (I ). Zespoły akt komend powiatowych, placów i miast posiadają dość liczne materiały w postaci rozporządzeń i okólników. Problematyka personalna znalazła odbicie w ewidencji oraz raportach stanu osobowego (I , 12 16). Kolejny zespół archiwalny tworzą akta Dowództwa i baonów Straży Granicznej. Zachowały się tu rozkazy dzienne od 30 maja do 24 lipca 1921 roku (I ) oraz protokoły i korespondencja dotycząca przemytu, a także pozwolenie na noszenie broni (I , 7). Sprawy personalne reprezentują teczki z

5 potwierdzeniami przebiegu służby wojskowej (I , 24 28) oraz ewidencja personelu I i II baonu Straży Granicznej. Zespół akt Głównego Komitetu Pomocy dla Górnego Śląska liczy 74 j.a. Zawierają one przede wszystkim korespondencję w sprawach odszkodowań, przyznawania zapomóg rodzinom byłych powstańców, poświadczenia o pobycie w niewoli lub zaginięciu bez wieści (I ). Są to więc sprawy nie związane bezpośrednio z prowadzeniem walki lecz informujące o opiece jaką otaczano powstańców i ich rodziny. Materiałem uzupełniającym do akt powyższego zespołu są dokumenty archiwalne Komitetów Pomocy na poszczególne powiaty, a mianowicie: Bytom, Gliwice, Pszczyna, Rybnik, Szarlej, Tarnogóra i Zabrze. W 62 j.a. zgromadzono materiał treścią zbliżony do akt Głównego Komitetu Pomocy dla Górnego Śląska. A więc i tutaj na czoło wysuwają się materiały dotyczące niesienia pomocy b. powstańcom, wnioski i odszkodowania, korespondencja w sprawie zaopatrzenia w potrzebne materiały. Sprawy personalne reprezentowane są m.in. poprzez listy imienne personelu cywilnego (I ) oraz zaświadczenia potwierdzające przebieg służby wojskowej (I ). Wśród materiałów tego zespołu znajdują się również raporty sytuacyjne (I ) oraz korespondencja w sprawach gospodarczych (I , 33). Kolejne zespoły archiwalne zawierają akta Głównego Komitetu i Komisji Likwidacyjnej na Górnym Śląsku oraz poszczególnych powiatowych komisji likwidacyjnych. Zachowały się tu fragmentarycznie rozkazy dzienne oraz rozkaz wewnętrzny i operacyjny 5. W zasadzie materiał zgromadzony w tych zespołach jest podobny pod względem zawartych informacji. Sprawy personalne znalazły odbicie w postaci ewidencji, spisów ludzi, kart zwolnienia oraz licznej korespondencji z tym związanej. Na szczególną uwagę w tej grupie zasługują: spisy ludzi z pułku marynarzy i baonu sztabowego, lista członków milicji gminy Janów Miejski oraz spis personelu Lokalnej Komisji Likwidacyjnej Huty Laura (I ). Wśród materiałów sporo miejsca zajmują zaświadczenia potwierdzające służbę wojskową, zaświadczenia o 5 Rozkazy dzienne zachowały się w zespole akt Komisji Likwidacyjnej na powiat Katowice i Królewską Hutę (I ) oraz w zespole akt Komisji Likwidacyjnej na powiat Rybnik (I ).

6 demobilizacji oraz poświadczenia o udziale w powstaniu. Ciekawy materiał pod względem poznawczym stanowią szkice 14 brygady dotyczące obrony Śląska, raporty o przebiegu obrony Kędzierzyna oraz raporty sytuacyjne (I ). Z mniejszych zespołów wymienić należy zespół akt Śląskiego Szpitala Czerwonego Krzyża. W trzech jednostkach archiwalnych zgromadzono fragmentarycznie zachowane sprawozdania lekarskie z lipca 1921 roku (I ); pozostałe teczki zawierają sprawy finansowe: listy żołdu, wypłaconych poborów oraz sprawozdania gospodarcze. W zespole akt Obozu Koncentracyjnego w Krakowie znajdują się sprawy personalne oficerów, podoficerów i szeregowców z lat (I ), a mianowicie: wykazy reklamowanych szeregowców do akcji plebiscytowej, ewidencja zdemobilizowanych i pracowników cywilnych z Górnego Śląska oraz wykaz odkomenderowanych do akcji plebiscytowej, którzy przechodzili przez Obóz Koncentracyjny w Krakowie. Archiwalia zespołu akt Związku byłych Powstańców Górnego Śląska nie dotyczą bezpośrednio działań powstańczych. Znajdują się tu zaświadczenia potwierdzające przebieg służby wojskowej, spis b. powstańców oraz korespondencja w sprawach personalnych z Naczelną Radą Ludową na Górnym Śląsku. Warto zwrócić również uwagę na komunikaty o stanowisku Niemców w sprawie śląskiej z lipca 1921 roku oraz telegramy i plakaty (I ). Natomiast w zespole akt Ekspozytury Związku Przyjaciół Górnego Śląska zachowały się tylko rozkazy dzienne od 6 czerwca do 10 lipca 1921 roku. Problematyka związana z powstaniami śląskimi i plebiscytem znalazła odbicie również w innych zespołach archiwalnych przechowywanych w CAW. Tak więc badacz powinien czynić poszukiwania wśród przekazów źródłowych następujących zespołów: Oddziały I i II Sztabu Generalnego, Armia gen. Hallera, Dowództwo Frontu Południowo-Zachodniego, Oddziały I i II Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego, Inspektorat Armii nr IV Kraków wchodzący w skład zespołu Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych, Gabinet Ministra Spraw Wojskowych, Wiceministrowie Spraw Wojskowych oraz 10 pułk piechoty.

7 Interesujące informacje zawierają również relacje i wspomnienia oraz materiały zgromadzone w Kolekcjach pn. Teki Baczyńskiego, Teki Laudańskiego i Teki Teslara. Uzupełnienie tych materiałów stanowią akta personalne i odznaczeniowe. W poszukiwaniach archiwalnych należy zwłaszcza zwrócić uwagę na akta wytworzone przez Dowództwo Armii gen. Hallera (AGH). Wśród tych archiwaliów zachowały się dokumenty ukazujące przebieg I powstania śląskiego; występują one głównie w Oddziale II Sztabu Dowództwa AGH. Wartość poznawczą posiadają meldunki o ruchu robotniczym i walkach powstańczych (I ) oraz raporty dotyczące rozruchów w bytomskim pułku piechoty (I ). Ciekawy materiał stanowią biuletyny i komunikaty informacyjne oraz sprawozdania z walk powstańczych (I ). Warto również zwrócić uwagę na występujące w tym zespole biuletyny informacyjne Frontu Południowo-Zachodniego, które traktują o sytuacji wojsk niemieckich na Górnym Śląsku (I ). Sytuację wojsk nieprzyjaciela przedstawiają również szkice dyslokacyjne i Ordre de Bataille (I ), oraz materiały zgromadzone w Dowództwie I Korpusu AGH, a mianowicie sprawozdania informacyjne (I ). Wśród materiałów Oddziału III Dowództwa AGH znajduje się korespondencja w sprawie zmian dyslokacji i organizacji Milicji Górnego Śląska (I ). Dużą wartość poznawczą posiadają ramy i meldunki o sytuacji powstania (I ). Warto zwrócić uwagę na korespondencję w sprawach ruchu granicznego i incydentów zbrojnych na Górnym Śląsku oraz sytuacji w bytomskim pułku strzelców (I ). Biuletyny informacyjne Dowództwa AGH donoszą o sytuacji panującej na Górnym Śląsku tuż przed wybuchem I powstania (I ), zaś biuletyny informacyjne Frontu Południowo-Zachodniego o sytuacji na Śląsku w okresie od lipca do października 1919 roku (I ). Informacje dotyczące ruchu robotniczego na Górnym Śląsku zawierają liczne meldunki (I ). Pojedyncze przekazy źródłowe dotyczące powstań śląskich zawiera zespół archiwalny Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego (NDWP) z lat W aktach Oddziału I NDWP znajdują się: meldunki Wydziału II Sztabu Dowództwa Okręgu Generalnego w Poznaniu o dyslokacji wojsk koalicyjnych na Górnym Śląsku i

8 wojsk polskich na pograniczu Górnego Śląska w czasie od 15 do 22 marca 1921 roku (t. 143), mapa kolei żelaznych na Górnym Śląsku z marca 1921 roku (t. 144) oraz informacje o wojskowej ochronie granicy Górnego Śląska od 1 do 11 kwietnia 1921 roku (t. 146). Wśród wytworu kancelaryjnego Oddziału II NDWP występują przede wszystkim raporty informacyjne Polskiego Komitetu Plebiscytowego z lat (t. 5, 7 10, 13, 15 17, 19 21, 27 28, 166, 176a, 179). Na uwagę zasługują również schematy zawierające dyslokację oddziałów niemieckich na terenie plebiscytowym Górnego Śląska od 1 marca do 1 grudnia 1920 roku (t. 198), akta traktujące o propagandzie niemieckiej w latach (t. 128) oraz materiały w sprawie służby wywiadowczej z 1921 roku (t. 130). Z innych zespołów akt wymienić należy Dowództwo Frontu Południowo- Zachodniego 6. Występują tu m.in.: rozkaz specjalny w sprawie sformowania Milicji Górnego Śląska i korespondencja z tym związana (t. 9, 31) oraz biuletyny informacyjne dotyczące Śląska z okresu od maja do października 1919 roku (t. 17). Na szczególną uwagę zasługują notatki i raporty o przebiegu działań powstańczych w okresie od 18 do 23 sierpnia 1919 roku (t. 26) oraz telegramy i meldunki sytuacyjne z przebiegu walk (t. 30, 52). Liczny materiał dotyczący powstań śląskich i plebiscytu zawierają akta Wydziału Plebiscytowego Oddziału II Sztabu Generalnego. Są one zgromadzone w 102 j.a.; przedstawiają ówczesną sytuację strony polskiej i niemieckiej. Szczególne odbicie znalazły sprawy związane z przygotowaniem i przebiegiem akcji plebiscytowej. Na uwagę zasługują przede wszystkim raporty informacyjne Polskiego Komitetu Plebiscytowego dla Górnego Śląska (t. 62) oraz meldunki sytuacyjne z terenu plebiscytowego (t. 5, 44 45, 50 51, 53 61). Sytuację polityczno-wojskową na tym obszarze przedstawiają meldunki i depesze oraz raporty o stanie przygotowań i potrzebach organizacji wojskowej (t. 30, 33, 88). Badacza zainteresować może też korespondencja z MSWojsk., dotycząca sytuacji polityczno-wojskowej na Górnym Śląsku (t. 30) oraz meldunki sytuacyjne i wywiadowcze do Naczelnego Komitetu Powstańczego (t. 93). Sprawy personalne reprezentowane są m.in. poprzez: spisy 6 Do tej pory została uporządkowana tylko niewielka część tego zespołu.

9 oficerów i szeregowców, ewidencję osób wojskowych pochodzących ze Śląska oraz wykazy zdemobilizowanych żołnierzy (t , 33). Warto również zwrócić uwagę na materiały propagandowe. Są to m.in. gazetki, odezwy, broszury, afisze, pocztówki oraz wycinki z prasy polskiej. Na szczególną uwagę zasługuje tygodnik ilustrowany Wspólna Sprawa nr 1 2 z 1921 roku (t. 27, 92) oraz sprawozdania prasowe omawiające problematykę śląską w Radzie Ligi Narodów (t. 27). W zespole tym występują również materiały zawierające dane o przebiegu III powstania (t. 5), sprawy dotyczące jego likwidacji, rozstrzygnięć prawnych (t. 33a, 85 86) i sytuacji już po powstaniu. W zespole akt Gabinetu Ministra Spraw Wojskowych zgromadzono wycinki z prasy polskiej i obcej dotyczące sytuacji na Górnym Śląsku w latach (I , 1283). Natomiast zespół akt Wiceministrów Spraw Wojskowych zawiera zarządzenie na wypadek wycofania się dywizji francuskiej na Górnym Śląsku (I ). Zestawienia statystyczne i mapa dotycząca przemysłu Górnego Śląska z 30 maja 1921 roku, a więc z okresu III powstania to przekazy źródłowe występujące w materiałach Inspektoratu Armii nr IV Kraków (I ). Pojedyncze archiwalia dotyczące powstań śląskich badacz znajdzie również w zespole akt 10 pułku piechoty. Zgromadzono tu m.in. zarządzenia z lipca 1921 roku w sprawie zabezpieczenia porządku publicznego w pasie nadgranicznym, zakłóconego przez oddziały powstańców górnośląskich, dopuszczające się ekscesów względem ludności cywilnej, szczególnie żydowskiej. Zarządzenia te nakazują ścisłą kontrolę wsi i miast nadgranicznych oraz odstawienie powstańców na teren Górnego Śląska. Interesujący jest także rozkaz wydany przez dowódcę Okręgu Generalnego Kielce gen. por. Latinika z 4 czerwca 1921 roku o wojskowej ochronie granicy górnośląskiej. Rozkaz ustala podział odcinków granicznych, zadania ochrony wojskowej oraz zasady ruchu granicznego. Warto również zwrócić uwagę na rozkaz operacyjny nr 1 z 24 czerwca 1921 roku wydany przez dowódcę 10 pp ppłk Topolińskiego w związku z zakończeniem powstania śląskiego. Przedstawia on sytuację ogólną (m.in. sprawę przejścia północnej grupy wojsk powstańczych na teren Państwa Polskiego), zadania

10 pułku oraz różne zarządzenia (m.in. wytyczne w sprawie zachowania się wobec oddziałów powstańczych. Materiały do dziejów powstań śląskich i plebiscytu znajdują się również w kolekcjach materiałów drukowanych i archiwaliów prywatnych. Sprawy personalne znalazły odbicie w następujących spisach: osób biorących udział w III powstaniu śląskim przy Komendzie Placu w Bukowinie (I ), uczestników III powstania z 5 kompanii 10 pp (I ) i funkcjonariuszy POW pow. opolskiego (I ). Materiał uzupełniający stanowi obsada oficerska III baonu 2 pułku Kościuszki (grupa Cymsa), dywizji Ludygi Laskowskiego (I ) oraz spis pracowników plebiscytowych i uczestników III powstania zamieszkałych w Radzionkowie. Ciekawy materiał zawarty został w opracowaniach rękopiśmienniczych i drukowanych. Warto wymienić rękopis pracy dr Adama Próchnika pt. Jak Polska Śląsk utraciła i jak go musi odzyskać (I ) 7 oraz opracowanie Jana Ludygi- Laskowskiego Alfons Zgrzebniok komendant główny powstań śląskich i tegoż autora Czterdziestolecie Sokoła (I ). Badacza zainteresować mogą również materiały propagandowe w postaci odezw, plakatów i ulotek z lat (I , 16, 26, 40) oraz ówczesna prasa: Powstaniec nr 1, 2 i 6 z 1921 roku (I ), Czerwony Sztandar nr 33 z 1921 roku (I ) oraz Prawda nr 24 z 1919 roku (I ). Integralną część kolekcji stanowią Teki Baczyńskiego, Teki Laudańskiego i Teki Teslara. Zagadnienia o charakterze polityczno-wojskowym występują w kolekcji pn. Teki Baczyńskiego 8. Zawiera ona opracowania i odpisy źródłowe, które zgrupowane zostały w teczkach i poszytach. Na szczególną uwagę zasługują szkice do pracy pt. Tajne organizacje wojskowe na Górnym Śląsku w latach na tle sytuacji ogólnej 9. Szkice te przedstawiają m.in. rozmieszczenie sił niemieckich w dniu 3 7 Praca ta została opublikowana przez L. L e w a n d o w i c z a, i B. W o s z c z y ń s k i e g o, Najnowsze Dzieje Polski. Materiały i studia z okresu , t. 13, 1968 r. 8 Kpt. rez. Stanisław Baczyński, b. szef Wydziału III Sztabu Dowództwa Obrony Plebiscytu na Górnym Śląsku, przystąpił w 1930 r. na zlecenie Wojskowego Biura Historycznego do opracowania zagadnień związanych z problematyką plebiscytową i powstaniami śląskimi. Przygotowany materiał nosi nazwę Teki Baczyńskiego. 9 Praca ta została opublikowana przez B. W o s z c z y ń s k i e g o, Najnowsze Dzieje Polski. Materiały i studia z okresu , t. 13, 1968 r.

11 września 1919 roku oraz w dniu 25 lutego 1921 roku, dyslokację regularnego wojska niemieckiego z dnia 5 stycznia 1920 roku i 11 marca 1921 roku oraz dyslokacje organizacji niemieckich na Górnym Śląsku z dnia 18 lutego 1920 roku. Zawierają również graficzne przedstawienie I powstania i obrazują stan POW na Górnym Śląsku w dniu 15 marca 1920 roku i 10 kwietnia 1920 roku (I ). Badacza zainteresować mogą materiały dotyczące sytuacji polityczno-społecznej na Górnym Śląsku (I ), a także ustalenia granic Polski na konferencji pokojowej oraz polityki zagranicznej w sprawie Górnego Śląska (I ). Stanowisko Francji, Anglii, Włoch, Stanów Zjednoczonych, Czechosłowacji, Rosji Radzieckiej, Hiszpanii, Japonii, Holandii, Danii i Watykanu w kwestii plebiscytu na Górnym Śląsku znalazło odbicie w kilku jednostkach archiwalnych (I ). Sporo miejsca poświęcił St. Baczyński sprawom związanym z likwidacją III powstania śląskiego (I ). Problematyka uzbrojenia powstańców w okresie znalazła odbicie w wykazach broni i amunicji (I ). W Tekach Laudańskiego 10 znajdują się m.in. odezwy górnośląskie z 1919 roku mobilizujące społeczeństwo w sprawie przyłączenia Górnego Śląska do Polski (I , str ). Pojedyncze przekazy źródłowe występują również w Tekach Teslara 11. Są to sprawozdania informacyjne, raporty o sytuacji polityczno-wojskowej oraz korespondencja w tych sprawach (I , 138, 140). Warto również zwrócić uwagę na źródła o charakterze wtórnym przechowywane w zbiorze rękopisów. Znajdują się tu wspomnienia, relacje i opracowania zgromadzone w okresie międzywojennym przez Wojskowe Biuro Historyczne, Archiwum Wojskowe i organizacje kombatanckie. Wśród tych materiałów wymienić należy relacje i opracowania związane z I powstaniem śląskim, a mianowicie: relację Antoniego Pisarskiego z 1936 roku Sprostowanie do opracowania Józefa Grzegorzka pt. Pierwsze powstanie śląskie 1919 w zarysie 10 Ppłk Stanisław Laudański pracując w Biurze Historycznym Sztabu Generalnego dokonał wyboru ciekawszych akt politycznych, które zgrupował w kilkunastu tomach. Teki Laudańskiego zawierają zbiór dokumentów dotyczących spraw politycznych, wojskowych i społecznych Polski w latach oraz jej stosunków z zagranicą. 11 Teki zawierają odpisy źródeł do dziejów Armii Polskiej we Francji, pochodzących z francuskiego wojskowego zasobu aktowego z serii pt. Kampania przeciw Niemcom Odpisy wykonali mjr dr Wacław Lipiński i mjr dr Józef Andrzej Teslar.

12 dotyczące pow. strzeleckiego (I ) oraz wspomnienia Stanisława Krzyżanowskiego Powstanie sierpniowe w powiecie pszczyńskim (I ). O II powstaniu śląskim i okresie plebiscytowym traktuje relacja z roku 1930 złożona przez Jana Chowańca pt. Działalność powstańcza podczas służby w parowozowni w Szopienicach; fabrykacja granatów ręcznych, organizowanie oddziałów bojowych; praca plebiscytowa w powiecie kozielskim w l (I /15). III powstanie śląskie znalazło odbicie m.in. w opracowaniu z lat pt. Plan monografii o III powstaniu kwiecień maj 1921 Alfonsa Zgrzebnioka lub Karola Grocholskiego (I ) oraz w opracowaniu Piotra Krupy pt. Epizod z posuwania się wojsk powstańczych w czasie III powstania na Górnym Śląsku w roku Grupa Paula atak na wieś Miechowice (I ). Warto również wymienić relację gen. Stanisława Szeptyckiego pt. Historia mego stanowiska wobec powstania śląskiego (I ) oraz relację pt. Niemiecka ofensywa z 21 maja 1921 roku (I ). Wśród materiałów znajdujących się w zbiorze rękopisów zainteresować mogą badacza również relacje dotyczące działalności POW Górnego Śląska (I /1, 6 9, 11 13, 16, 18, 20, 23 25). Zebrane zostały one przez Zarząd Główny Związku Powstańców Śląskich w 1929 roku. Materiał uzupełniający stanowią relacje dotyczące działalności komend lokalnych POW w powiecie kluczborskim i częściowo namysłowskim, w Lipinach i Miechowicach (I /2 9). Interesujące przekazy również o charakterze wtórnym zawierają akta Komitetu Krzyża i Medalu Niepodległości (KKiMN) 12. W okresie międzywojennym KKiMN przyznał uczestnikom powstań śląskich następującą liczbę odznaczeń: Krzyż Niepodległości z mieczami 56, Krzyż Niepodległości 629, Medal Niepodległości 5.416, ogółem Wśród akt KKiMN znajduje się również kilkanaście tysięcy wniosków odrzuconych. Należy zaznaczyć, że materiały te stanowią nie tylko ważne źródło do 12 Początek działalności tej instytucji przypada na grudzień 1928 r. Wówczas to została utworzona Główna Komisja dla odznaczeń za pracę niepodległościową w 10 rocznicę powstania Państwa Polskiego, która przyjęła następnie nazwę Główna Komisja Odznaczeniowa. W związku z ustanowieniem Krzyża i Medalu Niepodległości Główna Komisja Odznaczeniowa przekształciła się w listopadzie 1930 r. w Komitet Krzyża i Medalu Niepodległości. 13 Protokół 135 posiedzenia KKiMN z r. (zał. 3). CAW, KKiMN, t. 26.

13 poznania działalności poszczególnych uczestników powstań śląskich, ale wnoszą też wiele informacji o przebiegu działań bojowych oraz akcji plebiscytowej. Do badań biograficznych pomocne mogą być również akta personalne oficerów i podoficerów przechowywane w CAW. Należy podkreślić, że dotyczą one jedynie tych uczestników powstań śląskich, którzy pełnili służbę w Wojsku Polskim w okresie międzywojennym. W latach na podstawie materiałów wytworzonych przez władze i oddziały powstańcze sporządzona została kartoteka uczestników powstań śląskich. Jest ona pomocna przy załatwianiu kwerend osobowych. Jak wynika z przedstawionej charakterystyki, w CAW przechowywane są najbogatsze zbiory dotyczące militarnej problematyki powstań śląskich. Ta baza źródłowa wykorzystywana jest przez historyków do licznych opracowań i publikacji. Wiele materiałów ze zbiorów CAW znalazło się zwłaszcza w wydawnictwie źródeł do dziejów powstań śląskich, przygotowanym przez Śląski Instytut Naukowy w Katowicach wraz z Zakładem Historii Śląska Instytutu Historii PAN oraz Instytutem Śląskim w Opolu 14. Oprócz Centralnego Archiwum Wojskowego materiały do dziejów powstań śląskich i plebiscytu posiadają także inne archiwa krajowe. Podstawowy zespół akt materiały Polskiego Komitetu Plebiscytowego przechowywano w okresie międzywojennym w Katowicach. W latach II wojny światowej większość materiałów tego zespołu zaginęła, pozostałe zdeponowano w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Katowicach. Zespół ten nie posiada obecnie decydującego znaczenia dla historyka dziejów plebiscytu i powstań, bowiem brak w nim ważnych dokumentów, dotyczących sytuacji politycznej i głównych działań strony polskiej. W Archiwum Państwowym w Katowicach znajdują się także akta Komisariatu Rad Ludowych Śląskich oraz Rady Ludowej na Górnym Śląsku, niezbędne dla zobrazowania sytuacji politycznej na Śląsku w 1919 roku, czy też przygotowań polskich do przejęcia części Górnego Śląska na przełomie 1921/ Źródła do dziejów powstań śląskich, t. I, cz. 1, Wrocław Warszawa Kraków 1963; t. II, Wrocław Warszawa Kraków 1970; t. III, cz. 1, Wrocław Warszawa Kraków 1974.

14 Politykę polską w sprawie Górnego Śląska w okresie plebiscytu dokumentują materiały przechowywane w Archiwum Akt Nowych w Warszawie, zwłaszcza w zespołach: Archiwum Paderewskiego, Biura Sejmu RP, Kancelarii Cywilnej Naczelnika Państwa, Prezydium Rady Ministrów. Znajdują się tam również archiwalia obrazujące stosunek społeczeństwa polskiego do plebiscytu i powstań na Górnym Śląsku. Przekazy źródłowe dotyczące tej problematyki znaleźć można także w innych archiwach, m.in. w Poznaniu i Łodzi.