Czy wielointeligentna edukacja dla dziecka sprzyja kształtowaniu umysłów przyszłości?

Transkrypt

1 jak przygotować młodych ludzi do tego, aby przetrwali i prosperowali w świecie zupełnie innym od tego, który znamy Howard Gardner Monika Zatorska, Aldona Kopik Czy wielointeligentna edukacja dla dziecka sprzyja kształtowaniu umysłów przyszłości? Wielointeligentna edukacja dla dziecka, koncepcja wykorzystująca teorię inteligencji wielorakich Howarda Gardnera, jest już obecna w polskich przedszkolach i szkołach. Stworzona przez nas jako suma doświadczeń teoretycznych i praktycznych w pracy z dziećmi w wieku wczesnoszkolnym i przedszkolnym, nauczycielami, studentami pedagogiki i rodzicami, oparta jest na idei: Każde dziecko jest zdolne, ale nie ma dwojga dzieci zdolnych w ten sam sposób. Koncepcja opublikowana została w książce Wielorakie podróże edukacja dla dziecka i od 2009 roku jest realizowana w praktyce w wielu przedszkolach i szkołach naszego kraju. Na jej podstawie opracowane zostały także: program edukacji wczesnoszkolnej Wielointeligentne odkrywanie świata, zdobywca II nagrody w konkursie zorganizowanym przez Ośrodek Rozwoju Edukacji w Warszawie w 2012 roku na najlepszy program nauczania kształcenia ogólnego, oraz program wychowania przedszkolnego Wielointeligentne odkrywanie świata w przedszkolu. Wielointeligentna edukacja pozwala dostrzec potencjał każdego dziecka, zindywidualizować jego edukacyjną aktywność, stworzyć środowisko edukacyjne sprzyjające rozwojowi. Jej fundamentem teoretycznym jest teoria Multiple Intelligences H. Gardnera. Działania nauczyciela, opierającego się na założeniach koncepcji wielointeligentnej edukacji, poprzedzone są wnikliwą diagnozą pozwalającą określić profil poznawczy dziecka. Dopełnieniem jest autentyczny dialog podejmowany przez nauczyciela z dziećmi i ich rodzicami. Inspiracją do powstania naszej koncepcji były wyniki ogólnopolskich badań gotowości szkolnej 6-latków 2, a także model edukacyjny stworzony przez nas dla pro- ) Fisher R., Lepszy start, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2002, s ) Kopik A. (red.), Sześciolatki w Polsce. Raport Diagnoza badanych sfer rozwoju, Tekst, Kielce Bydgoszcz jektu edukacyjnego Pierwsze uczniowskie doświadczenia drogą do wiedzy. Realizacja koncepcji wielointeligentnej edukacji dla dziecka jest szansą na zmiany w edukacji polskich dzieci. Aby zmienić obraz edukacji, trzeba zmienić nauczycieli, a więc zaproponować im nowe koncepcje pracy i zachęcić do odejścia od działań pozorujących postęp na rzecz rzeczywistych, pozytywnych zmian w praktyce pedagogicznej. Uważamy, że konieczne jest zapewnienie wszystkim dzieciom w naszym kraju edukacji opartej na światowych standardach. Osoby, którym bliska jest idea Howarda Gardnera, profesora Harvard University, neurologa i psychologa, który wraz z zespołem współpracowników prowadzi od lat 70. XX wieku badania w zakresie psychologii rozwojowej i neuropsychologii, kierują się w swojej pracy zasadą, że nie ma dwojga dzieci o takim samym profilu inteligencji. Każdy człowiek jest niepowtarzalny i niepowtarzalny jest także profil jego inteligencji, dlatego nie można porównywać dzieci między sobą. H. Gardner dowodzi, iż nie istnieje tylko jeden rodzaj inteligencji, a stworzona przez niego definicja inteligencji w znaczący sposób odbiega od tradycyjnego rozumienia tego pojęcia. Autor twierdzi, że każdy z nas posiada wiele inteligencji; nie wszystkie zostały jeszcze odkryte i nazwane. Inteligencje posiadają specyficzne mechanizmy odbierania przez człowieka informacji ze świata zewnętrznego, a także ich przetwarzania, a następnie wykorzystywania. Każdą inteligencję można zdefiniować poprzez przypisanie jej ściśle określonych elementarnych funkcji. Zgodnie z tą definicją, inteligencje są potencjałami biopsychologicznymi. Każda z nich służy człowiekowi do rozwiązywania problemów oraz tworzenia produktów znaczących ) Kopik A., Zatorska M., Każde dziecko jest zdolne, GE S.A., Kielce ) Oelszlaeger B., Jak uczyć uczenia się? Środki i metody kształcenia samokontroli i samooceny w edukacji wczesnoszkolnej, Impuls, Kraków 2007, s

2 w środowisku, kontekście kulturowym lub społecznym. Teoria inteligencji wielorakich (IW) zakłada także, że każdy człowiek posiada wszystkie typy inteligencji, wzajemnie oddziaływujące oraz przenikające się, a także ściśle współpracujące ze sobą. Inteligencje te tworzą dynamiczny układ, zwany profilem, specyficzny i charakterystyczny dla danej jednostki, podlegający zmianom w trakcie jej rozwoju. Profil inteligencji opisuje charakterystyczną dla każdego człowieka kombinację mniej lub bardziej rozwiniętych rodzajów inteligencji używanych do rozwiązywania problemów. Istnienie silnych i słabych stron wyjaśnia różnice indywidualne 6. Howard Gardner, tworząc podstawy swojej teorii, odkrył, nazwał i opisał (efektem badań było opublikowanie w 1983 roku pracy Frames of Mind; Theory of Multiple Intelligences) siedem rodzajów inteligencji: językową, matematyczno-logiczną, ruchową, wizualno-przestrzenną, muzyczną, interpersonalną i intrapersonalną. W toku dalszych badań wyodrębnił jeszcze jedną inteligencję przyrodniczą, wskazując, iż trwają badania nad udowodnieniem istnienia kolejnych inteligencji.w książce Wielorakie podróże edukacja dla dziecka 7 określiłyśmy cechy, które dominują w danym typie inteligencji: Inteligencja językowa ujawnia się w rozumieniu świata poprzez słowo mówione i pisane, we wrażliwości na rymy, dźwięki, znaczenie słów. Dzieci, u których dominuje ten rodzaj inteligencji, lubią mówić, opowiadać i słuchać opowieści, potrafią się przejrzyście wypowiadać, używają bogatego słownictwa, tworzą barwne opowiadania i oryginalne historie, mają łatwość uczenia się słów w językach obcych, przejawiają wrażliwość na rymy, dźwięki, znaczenie słów, mają dobrą pamięć słuchową, chętnie i często zadają pytania, wcześnie podejmują próby czytania, lubią czytać, lubią zabawy słowami. Inteligencja ruchowa ujawnia się w rozumieniu świata poprzez ruch i kontakt fizyczny oraz w umiejętności wykorzystania własnego ciała do wyrażenia emocji. Dzieci, u których dominuje inteligencja ruchowa, lubią zabawy ruchowe, chętnie wykonują ćwiczenia fizyczne, potrafią wyrażać emocje całym sobą, chętnie i szybciej niż inni uczą się różnych sprawności ruchowych, przodują wśród rówieśników w sportach, są uzdolnione i sprawne manualnie, chętnie wykonują różne prace ręczne, w czasie rozmowy używają mowy ciała i gestykulują, mają dobrą koordynację ruchową, ruch wykorzystują w sposób celowy i świadomy, posiadają dobre wyczucie własnego ciała, odległości i przestrzeni. Inteligencja matematyczno-logiczna ujawnia się ) Gardner H., Inteligencje wielorakie. Nowe horyzonty w teorii i praktyce, MT Biznes, Warszawa ) Gardner H., Kornhaber M.L., Wake W.K., Inteligencja. Wielorakie perspektywy, WSiP, Warszawa 2001, s ) Kopik A., Zatorska M., Wielorakie podróże edukacja dla dziecka, Europejska Agencja Rozwoju, Kielce 2010, s w rozumieniu świata poprzez liczby, ciągi zdarzeń, myślenie logiczne i kreatywne rozwiązywanie problemów. Dzieci, u których dominuje inteligencja matematycznologiczna, lubią liczby, rozwiązywanie problemów, myślą logicznie, szanują ustaloną kolejność i porządek rzeczy, lubią precyzyjne instrukcje, są konkretne i dociekliwe, lubią badać i zbierać informacje, umiejętnie szeregują, klasyfikują i wnioskują, chętnie wykorzystują w zabawie gry logiczne, łamigłówki i zagadki, z łatwością dostrzegają związki przyczynowo-skutkowe, zadają wiele pytań dotyczących otaczającego świata, grupują według jakiejś zasady czy cechy, wcześnie rozumieją znaczenie symboli, są zazwyczaj dokładne i zorganizowane. Inteligencja wizualno-przestrzenna ujawnia się w rozumieniu świata poprzez myślenie obrazami, wrażliwość wzrokowo-przestrzenną, wizualizację i orientację przestrzenną. Dzieci, u których dominuje inteligencja wizualno-przestrzenna, posiadają zdolność dostrzegania szczegółów otaczającego świata, są wrażliwe na kształty, linie, przestrzeń, kolory, myślą obrazami, mają pamięć obrazową, lubią się bawić układankami, mapami, labiryntami, lubią rysować, rzeźbić, wycinać, lepić, modelować, tworzyć przestrzenne formy, mają dobrze rozwinięty zmysł dotyku, łatwo odnajdują drogę w nowym miejscu, szybko uczą się korzystać z map, diagramów, tabel, rozumieją schematy rysunkowe, lubią rozkładać różne rzeczy na części i potrafią złożyć je z powrotem, lubią sprawdzać, w jaki sposób coś działa, chętniej słuchają czytanego tekstu, gdy jest on wzbogacony ilustracjami. Inteligencja przyrodnicza (naturalistyczna) ujawnia się w rozumieniu świata poprzez otoczenie, środowisko, umiejętność rozpoznawania i kategoryzowania świata fauny i flory oraz innych obiektów przyrodniczych. Dzieci, u których dominuje inteligencja przyrodnicza, są ciekawe świata, rozumieją świat roślin i zwierząt, lubią przebywać na świeżym powietrzu, lubią samodzielnie eksperymentować, doświadczać, pasjonują się ekologią, klasyfikują przedmioty w hierarchie, dostrzegają zależności i wzorce w przyrodzie, obserwują, rozpoznają i kategoryzują świat roślin i zwierząt, fascynuje je otaczający świat, kolekcjonują okazy przyrodnicze, zbierają albumy, obrazki czy książki o tematyce przyrodniczej, są zainteresowane zjawiskami przyrodniczymi, fizycznymi, chemicznymi, z oddaniem opiekują się zwierzętami, roślinami, mają własny ogródek, choćby w doniczce. Inteligencja muzyczna ujawnia się w rozumieniu świata poprzez rytm i melodię, zdolnością słuchową, wrażliwością na dźwięki, rymy i kompozycje. Dzieci, u których dominuje inteligencja muzyczna, łączą muzykę z emocjami i własnym nastrojem, mają poczucie rytmu, z łatwością zapamiętują rytmy i rymy, lubią śpiewać, chętnie uczą się przy muzyce, zmieniają w mu-

3 zykę wszystko, co robią, są wrażliwe na wszelkie dźwięki, mają dobry słuch muzyczny, lubią słuchać muzyki, mają swoje ulubione piosenki, melodie, utwory, nucą, mruczą, podśpiewują podczas zabawy, samodzielnie komponują melodie, próbują grać na instrumentach muzycznych, lubią wydobywać dźwięki z przedmiotów niemuzycznych. Inteligencja interpersonalna przejawia się w zdolności rozumienia innych ludzi, we współodczuwaniu, negocjowaniu i wypracowywaniu kompromisów oraz w umiejętności patrzenia na świat oczyma innej osoby. Dzieci, u których dominuje inteligencja interpersonalna, lubią i potrafią pracować w grupie, łatwo nawiązują kontakty społeczne, mają zdolności przywódcze, są komunikatywne, potrafią słuchać innych, zachowują asertywność przy konfrontacji, są lubiane przez rówieśników, dbają o dobre relacje z innymi osobami, patrzą na świat oczyma drugiego człowieka, wczuwają się w sytuacje i problemy innych, potrafią rozwiązywać konflikty. Inteligencja intrapersonalna przejawia się w zdolności rozumienia samego siebie, własnych uczuć, w patrzeniu na świat z własnego punktu widzenia, w umiejętności kierowania własnym postępowaniem. Dzieci, u których dominuje inteligencja intrapersonalna, lubią pracować samodzielnie, znają i wykorzystują swoje mocne strony, budują wewnętrzną motywację, poszukują odpowiedzi na trudne pytania, samodzielnie wyznaczają i jasno precyzują własne cele, chętnie przebywają same, zajmują się wtedy ulubionymi zajęciami, są zaradne, niezależne, umieją wyrazić swoje uczucia, lubią decydować o sobie. Poznając profil inteligencji dziecka, możemy wspierać jego rozwój. Jest to szczególne zadanie nauczyciela przedszkola. Wszystkie inteligencje można rozwijać zarówno te określane mianem najmocniejszych, jak i te słabsze. Podstawą właściwego funkcjonowania dziecka jest równomierny rozwój wszystkich sfer. Szczególnie dobre efekty przynosi rozwijanie słabych stron poprzez wykorzystanie mocnych inteligencji. To niełatwe zadanie dla nauczyciela wybrać z całego bogactwa metod (przez lata gromadzonego własnego warsztatu) takie propozycje, które będą wspierały słabsze strony funkcjonowania dziecka poprzez wykorzystywanie jego mocnych inteligencji. Prowadząc warsztaty z nauczycielami w przedszkolach, widzimy, że to stanowi największy problem. W jaki sposób wspierać inteligencję muzyczną poprzez wykorzystywanie świata liczb, jak sprawić, aby dziecko z wysoko rozwiniętą inteligencją ruchową, którego słabszą stroną są zdolności językowe, polubiło świat książek, zainteresowało się czytaniem i pisaniem... Szeroko rozumiana diagnoza, bazująca na wnikliwej obserwacji każdego wychowanka, wywiadzie z jego rodzicami/opiekunami, analizie wytworów działania i dialogu z samym dzieckiem, prowadzona jest w celu lepszego poznania dziecka, a nie po to, aby go oceniać. Aktywność dziecka wyzwalana jest poprzez wartość przekazywanych informacji, a działania nauczyciela są najskuteczniejsze wtedy, gdy ich podstawą są potrzeby i oczekiwania dzieci. Potrzeby dziecka w wieku przedszkolnym spełniają funkcję regulatorów działania i są źródłem podejmowania przez dziecko różnorodnej aktywności 8. Na potrzeby nauczycieli i rodziców skonstruowałyśmy narzędzia wspierające proces diagnozy profili inteligencji uczniów. Za istotne uważamy także przeprowadzenie przez nauczyciela autodiagnozy, która umożliwi określenie własnego profilu inteligencji. Wyniki autodiagnozy powinny przynieść autorefleksję czy metody, które proponuje nauczyciel, sprzyjają jego wychowankom, czy też może są związane z jego profilem inteligencji 9. Wspierające proces diagnozy narzędzia, które proponujemy, znajdują się w publikacji, stanowią również integralną część naszych programów nauczania. Mogą być wykorzystane przez każdego nauczyciela zainteresowanego koncepcją. W diagnozie powinny zostać odzwierciedlone cechy indywidualne dziecka, jego dokonania, postępy, możliwości oraz trudności. Diagnoza powinna zawierać spostrzeżenia dotyczące rozwoju dziecka, jego aktywności, samodzielności i umiejętności społecznych. Powinna także stanowić propozycję działań umożliwiających stymulowanie rozwoju. Ważne jest eksponowanie tego, co dziecko już osiągnęło, i określenie, jak należy postępować, aby zapewnić mu sukces. Dziecko powinno otrzymywać od nauczyciela informacje zwrotne, które pomogą mu w jego własnej ocenie poczynionych postępów 10. Diagnoza profilu inteligencji, polegająca na rozpoznawaniu potencjalnych możliwości tkwiących w każdym dziecku i wykorzystywaniu ich we wspieraniu wszechstronnego rozwoju, jest ściśle związana z tworzeniem inspirującego środowiska edukacyjnego, zarówno przedszkolnego, jak i domowego, oraz takich sytuacji wychowawczych, które pozwalają na określenie aktywności charakterystycznych dla danego typu inteligencji (indywidualizacja aktywności edukacyjnej). Diagnoza prowadzona jest wspólnie z rodzicami/opiekunami i stanowi istotny element dialogu. Indywidualizacja jest często błędnie rozumiana. Nauczyciel nie musi stosować w nauczaniu tylu podejść, ile dzieci liczy jego grupa. Nie jest to możliwe. Zasadą jest przygotowanie różnych propozycji zabaw, zajęć, materiałów, pomocy, wykorzystanie metod aktywizujących i rozwijających różne sfery, zarówno mocne, jak i słabsze ob- 8) Kopik A., Zrozumieć jak człowiek się rozwija. Scenariusze zajęć w przedszkolu, cz. II, Wydawnictwo Centrum Edukacyjne Bliżej Przedszkola, 2008, s. 4. 9) Kopik A., Zatorska M., Wielorakie podróże..., dz. cyt. 10) Kopik A., Oceniać dla dobra ucznia, [w:] Diagnoza i terapia psychopedagogiczna w edukacji dziecka, E. Marek, J. Łuczak (red.), Naukowe Wydawnictwo Piotrkowskie, Piotrków Trybunalski 2010, s

4 szary funkcjonowania dzieci. Zapomniana i mało wykorzystywana praca w parach, w grupach, uczenie się od siebie nawzajem, realizacja projektów, ukazywanie różnych możliwości i wielorakich dróg dochodzenia do wiedzy. Są to wyzwania dla poszukującego, kreatywnego nauczyciela, który chce przygotowywać dzieci do życia w rzeczywistości, której jako dorośli nie znamy, nie doświadczyliśmy i nie jesteśmy w stanie przewidzieć, a w której żyć będzie pokolenie dzisiejszych przedszkolaków. Ważnym zadaniem edukacyjnym jest opracowanie takich programów nauczania, które sprzyjałyby nabywaniu przez uczniów podstaw usystematyzowanej wiedzy, kształtowałyby niezbędne umiejętności i przygotowywały do zadań, których jeszcze dzisiaj nie znamy. Howard Gardner twierdzi, że obecne programy nauczania przygotowują do życia w świecie minionym, a nie do jednej z wizji świata, który nadejdzie w przyszłości 11. Jest to poważny problem dzisiejszego kształcenia na wszystkich etapach. Edukacja doby współczesnej powinna być edukacją dla kształtowania umysłów przyszłości. Zgodnie z teorią inteligencji wielorakich, wszyscy ludzie posiadają indywidualne zdolności poznawcze, które autor teorii określił mianem inteligencji. Gardner, który przez wiele lat zajmował się zgłębianiem tajników ludzkiego umysłu, opisał na bazie swoich doświadczeń badacza i psychologa pięć typów umysłów, które jego zdaniem będą najbardziej potrzebne człowiekowi przyszłości. Wielointeligentna edukacja to droga, która może prowadzić do rozwijania i kształtowania różnych typów umysłów, umysłów na miarę XXI wieku. Każdy z pięciu typów umysłów to nie zdolność, lecz sposób wykorzystania rozumowania, sposób postępowania w szkole czy miejscu pracy, odwołujący się do wielorakich inteligencji. Na problematykę pięciu umysłów nie należy patrzeć z punktu widzenia psychologa, lecz osoby wyznaczającej kierunki na przyszłość 12. Trzy pierwsze wprowadzone przez Gardnera rodzaje umysłów miały swój rodowód w sferze poznawczej, dwa kolejne powstały na bazie rozważania ludzkich wartości. Umysł dyscyplinarny przyswajanie sposobów myślenia związanych z głównymi dyscyplinami naukowymi i zawodowymi, umiejętność pilnego przykładania się, systematycznego doskonalenia i regularne wykraczanie poza formalną edukację 13. Ważne, aby człowiek przyszłości posiadał taki poziom umiejętności i wiedzy przynajmniej w jednej dziedzinie, aby mógł znaleźć się w tej dziedzinie w gronie fachowców. Kompetencje wymagają doskonalenia przez całe życie. Howard Gardner uważa, że człowiek przyszłości powinien umieć myśleć w spo- 11) Gardner H., Pięć umysłów przyszłości, Laurum, Kielce 2009, s ) Obydwie sfery swojej działalności, które profesor nazywa spojrzeniem z dwóch różnych perspektyw, stały się istotą rozważań, którymi podzielił się ze słuchaczami podczas wykładów w Polsce w 2011 roku. 13) Gardner H., Pięć umysłów..., dz. cyt., s sób charakterystyczny dla najważniejszych dyscyplin 14. Umysł syntetyzujący umiejętność selekcji, przetwarzania i korzystania z najważniejszych rzetelnych i aktualnych informacji, które człowiek będzie umiał wybrać świadomie spośród mnóstwa dostępnych. Sortowanie ich, organizowanie w taki sposób, aby były użyteczne i przydatne dla innych (np. dla uczniów), ale także wzbogacały zasób wiedzy i umiejętności danej osoby. Umysł kreatywny (twórczy) nieszablonowe myślenie, odrzucenie stereotypów, wykraczanie poza aktualny zasób wiedzy i poza istniejące syntezy, żeby zadać nowe pytania, przedstawić nowe rozwiązania, wykonać nowatorskie dzieła, tworzyć nowe wizje. Kreatywność bazuje na kompetencjach w przynajmniej jednej dziedzinie, co pozwala na ocenę jej jakości oraz przydatności. Umysł respektujący (tolerancyjny) rozumienie i akceptowanie różnic dzielących ludzi i zbiorowości. Poszukiwanie porozumienia, efektywna współpraca z każdym człowiekiem, niezależnie od jego pochodzenia, poglądów, statusu. Wykraczanie poza zwykłą tolerancję i polityczną poprawność. Umysł etyczny przestrzeganie najważniejszych wartości niezależnie od trudności, przeciwności, zagrożeń. Rzetelne wywiązywanie się z obowiązków, zarówno zawodowych, jak i obywatelskich. Dążenie do dojrzałości, prowadzącej do uzyskania miana autorytetu, służącego jakiejś idei lub konkretnej sprawie, nawet kosztem własnym. Dziś trudno jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, który z pięciu umysłów przyszłości: umysł dyscyplinarny, syntetyzujący, twórczy, respektujący czy etyczny, będzie najbardziej ceniony. Można jednak przypuszczać, że to umysł syntetyzujący i umysł kreatywny będą najbardziej pożądane. Zdaniem Gardnera, inteligencja i charakter to prawdziwy cel dla edukacji, ale ukształtowanie charakterów młodych ludzi może się okazać ważniejsze od wykształcenia wybitnych specjalistów w danej dziedzinie 15. Niezwykle istotne jest, aby człowiek posiadał wybrane cechy każdego z pięciu umysłów przyszłości, związane z jego cechami osobowymi. Gardner uważa, że rozwój poszczególnych umysłów może, a nawet powinien, odbywać się jednocześnie. Od początku powinno się kształtować wszystkie typy umysłów, ale w różnych okresach rozwoju nacisk kładziony na poszczególne umysły powinien być mocniejszy. Gardner podkreśla, że tych pięć umysłów powinno działać w symbiozie 16. Człowiek wyposażony w umiejętności charakterystyczne dla poszczególnych typów umysłów, potrafiący zintegrować je w sobie, będzie przygotowany na funkcjonowanie w nieznanej mu 14) Tamże, s ) Gardner H., Five Minds for the Future, 16) Gardner H., Pięć umysłów..., dz. cyt., s. 162.

5 przyszłości i na niespodziewane zdarzenia. Największe szanse na sukces zapewni sobie ten, kto najlepiej opanuje ten kwintet umysłów 17. W epoce globalizacji, biologicznej i cyfrowej rewolucji oraz uczenia się przez całe życie niezbędne jest znalezienie odpowiedzi na pytanie: jak uczyć i wychowywać, by przygotować dziecko do życia w świecie, którego dzisiaj jeszcze nie znamy. Monika Zatorska, Aldona Kopik Europejskie Centrum Edukacji Uniwersytet Jana Kochanowskiego Bibliografia: Fisher R., Lepszy start, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań Gardner H., Inteligencje wielorakie. Nowe horyzonty w teorii i praktyce, MT Biznes, Warszawa Gardner H., Pięć umysłów przyszłości, Laurum, Kielce Gardner H., Kornhaber M.L., Wake W.K., Inteligencja. Wielorakie perspektywy, WSiP, Warszawa Gardner H., Niepospolite umysły, O czterech niezwykłych postaciach i na- 17) Tamże, s szej własnej wyjątkowości, CiS, Warszawa Kopik A., Oceniać dla dobra ucznia, [w:] Diagnoza i terapia psychopedagogiczna w edukacji dziecka, E. Marek, J. Łuczak (red.), Naukowe Wydawnictwo Piotrkowskie, Piotrków Trybunalski Kopik A. (red.), Sześciolatki w Polsce. Raport Diagnoza badanych sfer rozwoju, Tekst, Kielce Bydgoszcz Kopik A., Zrozumieć jak człowiek się rozwija. Scenariusze zajęć w przedszkolu, cz. II, Wydawnictwo Centrum Edukacyjne Bliżej Przedszkola, Kraków Kopik A., Zatorska M., Każde dziecko jest zdolne, GE S.A., Kielce Kopik A., Zatorska M., Szansa na zmiany w edukacji, Wychowanie w Przedszkolu, 2011, nr 6. Kopik A., Zatorska M., Wielointeligentne odkrywanie świata. Program edukacji wczesnoszkolnej, Europejska Agencja Rozwoju, Kielce Kopik A., Zatorska M., Wielointeligentne odkrywanie świata w przedszkolu. Program wychowania przedszkolnego, Europejska Agencja Rozwoju, Kielce Kopik A., Zatorska M., Wielorakie podróże edukacja dla dziecka, Europejska Agencja Rozwoju, Kielce Oelszlaeger B., Jak uczyć uczenia się? Środki i metody kształcenia samokontroli i samooceny w edukacji wczesnoszkolnej, Impuls, Kraków Zatorska M., Inteligencje wielorakie w praktyce, czyli edukacja dla dziecka, [w:] Uczyć łatwiej, wiedzieć więcej, Wydawnictwo szkolne PWN, Warszawa 2001.