Stan badań ornitologicznych w Polsce i na świecie u progu 21. wieku: analiza bibliometryczna

Transkrypt

1 Artykuł przeglądowy Review article Notatki Ornitologiczne 2004, 45: Stan badań ornitologicznych w Polsce i na świecie u progu 21. wieku: analiza bibliometryczna Grzegorz Kopij Gwałtownyrozwój badań ornitologicznych w 2. połowie 20. wieku pociągnął za sobą nieuniknione skutki uboczne; mianowicie częstokroć odbywał się on chaotycznie, nierównomiernie i nie planowo. Podczas gdyw jednych rejonach świata, jak w USA czyw Europie Zachodniej (a więc tam, gdzie liczba gatunków ptaków jest stosunkowo niska) badania były przeprowadzane bardzo intensywnie, to w większości krajów położonych na obszarach tropikalnych (a więc tam, gdzie bogactwo gatunkowe ptaków jest największe) badania przeprowadzano stosunkowo rzadko. Rezultatem tego jest bardzo nierównomiernypoziom znajomości gatunków, co ma fundamentalne znaczenie w ekologii, szczególnie zaś w kwestiach związanych z ochroną i racjonalnym gospodarowaniem gatunkami. Innym ubocznym skutkiem tego nierównomiernego rozwoju jest to, że dla wielu gatunków ptaków ciągle powiela się te same badania, podczas gdyw stosunku do większości innych wciąż brak jest podstawowych informacji dotyczących behawioru, ekologii, fizjologii i innych aspektów biologii. Abytego uniknąć, konieczne stają się periodyczne podsumowania istniejącego już stanu wiedzy. Wobec zalewu dany ch, bardzo trudno jest jednak dokonać takiego podsumowania, tak dla poszczególnych gatunkach, ich grup, jak i lokalnych awifaun. Jedną z prób takich podsumowań jest analiza bibliometryczna. W niniejszym artykule zastosowałem ją w odniesieniu do gatunków ptaków gniazdujących w Polsce oraz do awifaun wybranych państw i miast świata. Przeanalizowałem także tempo rozwoju badań ornitologicznych w Polsce i w innych wybranych państwach świata. Baza danych Do analizy wykorzystałem największy w świecie indeks literatury ornitologicznej, teriologicznej i herpetologicznej, tzw. Wildlife & Ecology Studies Worldwide (WESW). Indeks ten jest sporządzany przez Narodową Korporację Usług Informacyjnych (National Information Services Corporation) w Baltimore, USA. Wg stanu na indeks ten obejmował pozycji literatury. Co roku jest on wzbogacany o ok pozycji. WESW jest antologią 8 różnych plików, z których najważniejszym (76% wszystkich pozycji literatury) jest Wildlife Review Abstracts (WRA; poprzednio zwany Wildlife Review). Aż do 1996 r. WRA były produkowane przez Narodowe Usługi Biologiczne USA (US National Biological Service), obecnie przez NISC USA. Indeks ten obejmuje literaturę ornitologiczną od 1930 r. Pod koniec roku 2003 liczył on pozycji literatury dotyczącej dziko żyjących ptaków, ssaków, gadów i płazów. WRA przegląda rocznie ponad 1500 różnych źródeł (czasopisma, książki, raporty rządowe, prace dyplomowe, sprawozdania z konferencji, kongresów, sympozjum, a nawet tzw. szarą literaturę), dodając rocznie ok nowych pozycji literatury. Rozległe indeksowanie haseł w WESW pozwala na swobodne wyszukiwanie tematów, taksonów, jednostek geograficznych i okresów. WESW indeksuje literaturę z całego świata

2 dotyczącą dziko żyjących ssaków, ptaków, gadów i płazów. Główne hasła przedmiotowe w tym indeksie to: behawior, ekologia (środowisko, pokarm, rozmnażanie, rozmieszczenie, populacje, zespoły, liczebność), pasożyty, choroby, fizjologia, morfologia, genetyka, gospodarka łowiecka, zagrożenie i ochrona. Popularność publikacyjna rodzajów i gatunków gniazdujących w Polsce Okazało się, ze najczęściej badanymi rodzajami ptaków występujących w Polsce są: Anas, Larus, Falco, Parus, Buteo i Corvus, a więc te rodzaje, do których należy duża liczba gatunków. Z drugiej jednak stronystosunkowo niewiele opublikowano dla takich bogatych w gatunki rodzajów jak: Anthus, Emberiza, Hippolais, Pylloscopus, Sylvia czy Acrocephalus (tab. 1). W grupie 40 najczęściej badanych gatunków ptaków znalazło się aż 13 drapieżników, 10 gatunków wodnych i tylko 10 gatunków z rzędu wróblowych (tab. 2). Wśród najchętniej badanych gatunków (>1000 prac) są: krzyżówka Anas platyrhynchos, bażant Phasianus colchicus, sokół wędrowny Falco peregrinus, puszczyk Strix aluco, szpak Strunus vulgaris, płomykówka Tyto alba i mewa srebrzysta Larus argentatus (tab. 2), a więc gatunki o bardzo szerokim rozmieszczeniu, a przy tym na wielu obszarach liczne. Najsłabiej poznane gatunki awifaunypolski to: pomurnik Tichodroma muraria, sikora lazurowa Parus cyanus, krzyżodziób sosnowy Loxia pytyopsittacus, lerka Lullula arborea, jarzębtka Sylvia nisoria, zaganiacz Hippolais icterina i kropiatka Porzana porzana. Zaskakująco mało opublikowano (<50 prac) też o raczej licznych i rozpowszechnionych u nas gatunkach takich jak: zniczek Regulus ignicapillus, strumieniówka Locustella naevia, ortolan Emberiza hortulana, wilga Oriolus oriolus, grubodziób Coccothraustes coccothraustes, świergotek drzewny Anthus trivialis, kulczyk Serinus serinus czypiegża S. curruca. Wszystkie te gatunki należą do rzędu wróblowych Passeriformes. Stosukowo rzadko badanymi gatunkami są też inne pospolite w całej Europie gatunki, jak: skowronek Alauda arvensis, świstun- Tabela 1. Liczba publikacji dla ważniejszych rodzajów ptaków w latach Table 1. Number of publications on more important avian genera for the years (1) genus Rodzaj (1) N Rodzaj (1) N Rodzaj (1) N Accipiter 1876 Corvus 2172 Motacilla 429 Acrocephalus 643 Cygnus 1525 Numenius 526 Anas 5177 Emberiza 527 Parus 2350 Anser 2184 Falco 4652 Passer 1325 Anthus 460 Ficedula 742 Perdix 1285 Aquila 1566 Fringilla 411 Phoenicopterus 1811 Ardea 1213 Gavia 721 Phylloscopus 604 Aythya 1569 Grus 1725 Podiceps 813 Buteo 2188 Hippolais 88 Porzana 213 Calidris 1446 Hirundo 1702 Saxicola 237 Certhia 213 Lanius 685 Sitta 380 Charadrius 1179 Larus 5057 Sterna 2388 Chlidonias 288 Limosa 342 Strix 1430 Ciconia 1014 Loxia 244 Sylvia 659 Circus 1056 Luscinia 280 Tringa 727 Columba 1889 Mergus 468 Turdus

3 Tabela 2. Gatunki ptaków gniazdujących w Polsce o najwyższej (>400) i najniższej (<50) liczbie publikacji w latach Table 2. Bird species, recorded as breeding in Poland, with (1) the highest (>400) and (2) the lowest (<50) number of publications for the years Gatunki o najwyższej liczbie publikacji (1) N Gatunki o najniższej liczbie publikacji (2) Anas platyrhynchos 2652 Monticola saxatilis 12 Phasianus colchicus 2424 Parus cyanus 12 Falco peregrinus 1515 Loxia pytyopsittacus 20 Strix aluco 1430 Lullula aroborea 24 Sturnus vulgaris 1425 Sylvia nisoria 26 Tyto alba 1377 Hippolais icterina 26 Larus argentatus 1210 Porzana porzana 28 Pandion halaetus 941 Porzana pusilla 31 Aquila chrysaetus 930 Carduelis flavirostris 31 Passer domesticus 925 Regulus ignicapillus 32 Parus major 898 Phylloscopus trochiloides 33 Tetrao urogallus 895 Turdus torquatus 33 Accipiter gentilis 773 Locustella fluviatilis 33 Ciconia ciconia 737 Tringa erythropus 34 Tetrao tetrix 716 Lanius minor 34 Phalacrocorax carbo 697 Emberiza hortulana 36 Sterna hirundo 676 Tichodroma muraria 37 Lagopus lagopus 671 Locustella naevia 37 Larus ridibundus 636 Porzana parva 39 Falco tinnunculus 626 Locustella luscinioides 39 Ficedula hypoleuca 575 Anthus campestris 39 Pica pica 569 Galerida cristata 40 Anas acuta 561 Oriolus oriolus 41 Asio otus 552 Coccothraustes coccothraustes 41 Hirundo rustica 532 Anthus trivialis 41 Cygnus olor 496 Aythya nyroca 42 Buteo buteo 482 Tringa glareola 45 Ardea cinerea 475 Tringa nebulosa 46 Aegolius funereus 475 Acrocephalus paludicola 46 Anser anser 475 Prunella collaris 47 Accipite nisus 467 Serinus serinus 48 Parus caeruleus 460 Sylvia curruca 48 Corvus corax 454 Turdus viscivorus 49 Circus cyaneus 451 Pinicola enucleator 49 Motacilla alba 429 Erithacus rubecula 414 Turdus merula 406 N

4 ka leśna Phylloscopus sibilatrix, trznadel E. citrinella, mysikrólik R. regulus, szczygieł Carduelis carduelis, makolągwa C. cannabina, dzwoniec C. chloris, potrzeszcz E. calandra, pliszka żółta Motacilla flava, czy strzyżyk Troglodytes troglodytes (tab. 2). Polskiego ornitologa może zaskoczyć to, że tak rzadkie i ginące u nas gatunki jak: sokół wędrowny, płomykówka, rybołów Pandion haliaetus, orzeł przedni Aquila chrysaetos, głuszec Tetrao urogallus, cietrzew T. tetrix, puchacz Bubo bubo czywłochatka Aegolius funereus należą do grupygatunków z najwyższą liczbą publikacji (tab. 2). Są to jednak gatunki szeroko rozpowszechnione (np. płomykówka, rybołów i sokół wędrowny to gatunki kosmopolityczne) i w wielu miejscach świata znacznie liczniejsze niż u nas. Publikacje z poszczególnych krajów W latach najwięcej prac ornitologicznych powstało w USA, Wielkiej Brytanii, Niemczech i, co jest niemałym zaskoczeniem, w Australii (tab. 3). Stosunkowo popularnymi krajami tropikalnymi do prowadzenia badań są: Kenia (2232), Zambia (811), Botswana (571), Tanzania (1385), Uganda (806), Nigeria (731), Madagaskar (1042), Namibia (891), Wenezuela (1236), Kuba (533), Peru (1413), Panama (1044), Kostaryka (1236), Tajlandia (903) i Nepal (856). Dla porównania w krajach europejskich byłego bloku komunistycznego (za wyjątkiem Polski, byłej Czechosłowacji i Węgier) liczba publikacji jest grubo poniżej Awifauny dużych miast W 21. wieku jednym z najważniejszych problemów ekologii człowieka jest szybki rozwój miast. Na całym świecie ciągle bowiem wzrasta odsetek ludności miejskiej, a w wielu krajach przekroczył on już 80%. Problem ten szczególnie odnosi się do dużych aglomeracji miejskich, w których szacuje się, że obecnie mieszka ponad połowa mieszkańców Ziemi. Równolegle wzrasta znaczenie ekologii urbanistyczej w planach przestrzennego zagospodarowania, medycyny pracy, a nawet socjologii. Ptaki jako jedne z najczulszych wskaźników jakości środowiska skupiają szczególną uwagę ekologów urbanistycznych. Nic więc dziwnego, że szybko wzrasta liczba publikacji poświęconych ptakom obszarów miejskich. W badaniach tych prowadzi Londyn i Berlin (tab. 4). Do światowej czołówki należą też takie miasta jak: Rzym, Filadelfia, Ottawa, Moskwa, Chicago, Amsterdam i Warszawa. Stosunkowo niewiele takich badań przeprowadzano w takich wielkich i bogatych miastach jak: Boston, Los Angeles, Paryż, San Francisco, Toronto, Tokio czy Wiedeń (tab. 4). 112 Tabela 3. Kraje o największej liczbie publikacji ornitologicznych w latach Table 3. Countries with the highest number of ornithological publications for the years (1) country, (2) number of publications Kraj (1) Liczba publikacji (2) USA Niemcy13334 Wielka Brytania Australia ZSRR+ Rosja (po 1990) 7147 Francja 6300 RPA 5560 Kanada 5530 Szwajcaria 5281 Włochy4418 Indie 4339 Hiszpania 4109 Holandia 3542 Szwecja 3532 Kolumbia 3477 Turcja 3135 Nowa Zelandia 3103 Norwegia 3039 Polska 2935 Brazylia

5 Tabela 4. Liczba publikacji ornitologicznych dotyczących wybranych miast świata w latach Table 4. Number of ornithological publications for selected cities of the world for the years (1) name of the city Nazwa miasta (1) N Nazwa miasta (1) N Nazwa miasta (1) N Amsterdam 114 Hamburg 55 Oslo 26 Ateny83 Helsinki 35 Ottawa 175 Barcelona 33 Jerozolima 19 Paryż 114 Belgrad 8 Johannesburg 21 Petersburg 74 Berlin 293 Kijów 10 Praga 64 Bloemfontein 29 Kopenhaga 38 Pretoria 41 Bogota 8 Londyn 397 Rio de Janeiro 85 Bolonia 16 Lusaka 13 Rzym 116 Bombay73 Lwów 11 San Frncisco 49 Boston 59 Madras 32 Sidney105 blbruksela 42 Madryt 70 Sztokholm 38 Budapeszt 34 Marsylia 15 Tokio 85 Bukareszt 11 Mediolan 71 Toronto 96 Chicago 116 Mińsk 6 Waszyngton 70 Dublin 48 Monachium 52 Wiedeń 66 Durban 32 Montreal 109 Petersburg 74 Edmonton 57 Moskwa 163 Praga 64 Frankfurt 58 Neapol 18 Pretoria 41 Filadelfia 184 Oksford 61 Rio de Janeiro 85 W większość stolic byłego bloku komunistycznego (z wyjątkiem Warszawy, Pragi, Budapesztu i oczywiście Berlina) badania ornitologiczne były prowadzone rzadko. W indeksie zalazło się tylko kilka publikacji dla każdej z tych stolic. Stosunkowo mało takich prac (<30) powstało także w niektórych dużych miastach Europy Zachodniej, jak: Bolonia, Bordeaux, Glasgow, Lizbona, Lwów, Marsylia, Neapol, Oslo, Sevilla i Turyn. W Polsce obok Warszawy, badania awifauny najczęściej przeprowadzało się w Poznaniu (75 prac), Gdańsku (43), Krakowie (41), Lublinie (34), Łodzi (18), Wrocławiu (17), Katowicach (15) i Olsztynie (15). Dla większości innych polskich miast w indeksie WESW figuruje tylko po kilka prac. Rozwój badań ornitologicznych Z analizy bibliometrycznej wynika, że najszybciej rozwijającym się ornitologicznie krajami świata są: Brazylia, Chiny, Izrael i Hiszpania (tab. 5), a najwolniej niektóre kraje Trzeciego Świata, jak Nigeria czykenia. W Polsce liczba publikacji ornitologicznych w latach wzrosła w stosunku do lat 1970 czterokrotnie. Podobnywskaźnik wzrostu odnotowano w byłej Czechosłowacji, Holandii, Francji, Kanadzie i Australii. W Niemczech, Finlandii czy USA wskaźnik ten jest jednak znacznie niższy (tab. 5). Summary: Status of ornithological studies in Poland and in the world on the threshold of the 21st century: a bibliometric analysis. Based on the Wildlife & EcologyStudies Worldwide, a bibliometric analysis of the ornithological literature for the years devoted to birds breeding in Poland has been conducted. Number of publications for selected avian genera is given in Table

6 Tabela 5. Wzrost liczby publikacji ornitologicznych w wybranych krajach świata w latach Dla lat podano liczbę publikacji, a dla lat i wielokrotność wzrostu w stosunku do pierwszego okresu Table 5. An increase in the number of ornithological publications for selected countries during the years The first column shows the number of publications; the second and the third indicate how much the number increased as related to the first decade. (1) country Kraj (1) Polska 107 2,5 4,0 Argentyna 68 2,0 3,6 Austria 24 3,2 7,3 Australia 479 2,4 3,6 Belgia 56 3,9 5,4 Brazylia 19 4,9 22,5 Chiny11 8,9 13,3 Czechosłowacja* 53 3,2 4,1 Finlandia 157 1,9 2,5 Francja 164 2,2 4,5 Hiszpania 89 3,7 11,5 Holandia 118 3,1 4,4 Indie 104 2,8 3,8 Indonezja 12 3,3 7,3 Izrael 21 5,5 11,1 Japonia 102 1,4 3,4 Kanada 680 2,7 4,4 Kenia 100 1,6 0.9 Meksyk 168 1,9 4,7 Niemcy501 1,8 2,7 Nigeria 74 0,8 0,3 RPA 213 3,0 5,1 Szwecja 229 1,9 2,7 lparusa ,6 1,6 Węgry60 1,6 2,4 Włochy121 2,9 6,0 * po 1990 r. Czechy+ Słowacja 1. Bird species, recorded as breeding in Poland, with the highest (>400) and the lowest (<50) number of publications are listed in Table 2. Top twentycountries with the highest number of ornithological publications (including Poland as the 19th) is given in Table 3, and the number of ornithological publications in selected cities is also provided (Table 4). An increase in the number of ornithological publications for selected countries during the years is presented in Table 5. Grzegorz Kopij Katedra Zoologii i Ekologii Akademia Rolnicza Kożuchowska 5b Wrocław e mail: kopij@ozi.ar.wroc.pl