Scutellaria altissima L. (Lamiaceae) holoagriofitem w fitocenozach leœnych na Pomorzu Zachodnim

Transkrypt

1 229 Scutellaria-altissima- -holoagriofitem-w-fitocenozach-leœnych-na-pomorzu-zachodnim 229 Scutellaria altissima L. (Lamiaceae) holoagriofitem w fitocenozach leœnych na Pomorzu Zachodnim Scutellaria altissima L. (Lamiaceae): a holoagriophyte from forest phytocoenoses in Western Pomerania WANDA BACIECZKO W. Bacieczko, Katedra Dendrologii i Kszta³towania Terenów Zieleni, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny, ul. Papie a Paw³a VI, 3A, Szczecin; Wanda.Bacieczko@zut.edu.pl ABSTRACT: Scutelaria altissima L. is a very rare alien anthrophytic species in Poland. It is found in the western laceland forest where it goes through its full life cycle, including developing fruits and seeds. Every year, it extends its territory due to favorable natural conditions. For the first time, the species has been included in the geographic-historical group of holoagriophytes. KEY WORDS: holoagriophyte, nature reserve, Scutellaria altissima L. Wstêp Podczas badañ geobotanicznych prowadzonych, od wielu lat, na terenie Pomorza Zachodniego, odnotowano dwa stanowiska bardzo rzadkiego gatunku w Polsce tarczycy wynios³ej (Scutellaria altissima L.) z rodziny Lamiaceae (ryc. 1). Dotychczas w literaturze, w szerszym zakresie, znane by³o z tego terenu tylko jedno stanowisko. Znajduje siê ono w rezerwacie przyrody Skalisty Jar Libberta po³o onym w obrêbie Barlinecko-Gorzowskiego Parku Krajobrazowego ko³o Równa (Bacieczko, Agapow 1992; Bacieczko 1993, 2000). Drugie stanowisko odnalezione dopiero w roku 2005 (mimo prowadzonych tam wczeœniej badañ florystycznych), znajduje siê w rezerwacie Gr¹dowe Zbocza w s¹siedztwie Recza (L. Wo³ejko i in. mat. npbl. 2005; B. Nowak 2006 mat. BACIECZKO W Scutellaria altissima L. (Lamiaceae) holoagriofitem w fitocenozach leœnych na Pomorzu Zachodnim. W: K CKI Z., STEFAÑSKA-KRZACZEK E. (red.), Synantropizacja w dobie zmian ró norodnoœci biologicznej. Acta Botanica Silesiaca 6:

2 230 Wanda-Bacieczko 230 Ryc. 1. Lokalizacja Scutellaria altissima na Pomorzu Zachodnim. Objaœnienia: 1, 2 stanowiska potwierdzone Fig. 1. Localities of Scutellaria altissima in Pomerania. Explanations: 1, 2 confirmed localities npbl). Na wymienionych stanowiskach tarczyca wynios³a pokrywa ³anowo doln¹ czêœæ lasu jest sk³adnikiem runa leœnego (ryc. 2).

3 231 Scutellaria-altissima- -holoagriofitem-w-fitocenozach-le nych-na-pomorzu-zachodnim 231 Ryc. 2. Scutellaria altissima L. na zboczach rezerwatu Gr¹dowe Zbocza (Fot. W. Bacieczko) Fig. 2. Scutellaria altissima L. on the slopes of Oak-hombeam forrest Slope reserve (Phot. W. Bacieczko) 1. Charakterystyka terenu badañ Rezerwaty przyrody, w których stwierdzono wystêpowanie Scutellaria altissima po³o one s¹ na terenie makroregionu Pojezierze Pomorskie, oraz w dwóch mezoregionach w mezoregionie Pojezierze My liborskie oraz Pojezierze Choszczeñskie (Kondracki 2001). Ich bogata i urozmaicona rze ba terenu jest wynikiem ostatniego zlodowacenia jakie mia³o miejsce oko³o ml lat temu. Rezerwat Skalisty Jar Libberta jest jednym z 90 odnotowanych na odcinku ródliskowym rzeki P³oni w¹wozów (Libbert 1938). Jego d³ugo æ dochodzi do 700 m, a wysokie zbocza opadaj¹ w kierunku koryta rzeki P³oni. Obszar rezerwatu ze starym, interesuj¹cym drzewostanem nale y do Regionalnej Dyrekcji Lasów Pañstwowych w Szczecinie, Nadle nictwa i obrêbu Choszczno, Le nictwa P³oñsko. Obejmuje oddzia³ le ny 53A (z wy³¹czeniem pododdzia³u h) i pokrywa powierzchniê 33,21 ha. W systemie kartograficznym ATPOL obiekt po³o ony jest w kwadracie CA 37.

4 232 Wanda-Bacieczko 232 Rezerwat Gr¹dowe Zbocza po³o ony jest oko³o 2 km na pó³nocny wschód od miejscowoœci Recz, przy osadzie Wielgoszcz, le ¹cej przy drodze krajowej nr 10 prowadz¹cej w kierunku Bydgoszczy. G³ówny fragment rezerwatu stanowi wysokie zbocze na obszarze moreny czo³owej pociête g³êbokimi dwoma jarami. Teren ten wchodzi w sk³ad lasów nale ¹cych do Nadleœnictwa Drawno, obrêbu Kie³pino. W systemie kartograficznym ATPOL obiekt ten znajdujê siê w kwadracie BA89. Warunki klimatyczne stanowi¹ jeden z wa niejszych czynników wp³ywaj¹cych na szatê roœlinn¹ badanego terenu. Obszar rezerwatów nale y do krainy klimatycznej IX Myœliborskiej (KoŸmiñski i in. 2007), która charakteryzuje siê ze wzglêdu na zajmowan¹ du ¹ powierzchniê te i du ym zró nicowaniem warunków klimatycznych. Czêœæ wschodnia ma klimat bardziej ostry w porównaniu z regionem zachodniopomorskim. Mniej jest dni ciep³ych, a wiêcej przymrozkowych i mroÿnych. Czêstsze s¹ te dni z opadami atmosferycznymi (Borówka 2002). Œrednia temperatura w okresie wegetacyjnym od maja do lipca wynosi od 12,4 do 14, 9 C (KoŸmiñski i in. 2007). Pod³o e rezerwatu w okolicach Barlinka pokrywaj¹ gleby brunatne, powsta³e ze ska³ pochodzenia zwa³owego, które cechuje du a zmiennoœæ sk³adu mechanicznego (Borowiec, Chudecki 1961). Natomiast w rezerwacie Gr¹dowe Zbocza najwiêksz¹ powierzchniê zajmuj¹ gleby wytworzone z glin zwa³owych, które sprzyjaj¹ rozwojowi bujnej i bogatej leœnej roœlinnoœci (Æwikliñski 1975). 2. Materia³ i metody W pracy wykorzystano zdjêcia fitosocjologiczne, które wykonano w rezerwacie Skalisty Jar Libberta w sezonie wegetacyjnym w 1992 roku (Bacieczko 1993) oraz w rezerwacie Gr¹dowe Zbocza wykonane w 2005 roku. Zdjêcia wykonano w jednorodnych p³atach znan¹ metod¹ Braun-Blanqueta na powierzchniach od 200 do 400 m 2. W niniejszej pracy wykorzystano 3 zdjêcia, które zestawiono w tabelach. Roœliny zielne i o pêdach zdrewnia³ych oznaczono za pomoc¹ kluczy Rutkowskiego (2007) oraz Senety i Dolatowskiego (2002). Nazewnictwo przyjêto za Mirkiem i in. (2002). Przynale noœæ fitocenoz do zespo³ów leœnych ustalono wed³ug Matuszkiewicza (2008). 3. Morfologia i biologia Scutellaria altissima L. Scutellaria altissima jest bylin¹, hemikryptofitem, na zimê traci pêdy nadziemne, a p¹czki odnawiaj¹ce zimuj¹ na poziomie gleby i s¹ chronione przez

5 233 Scutellaria-altissima- -holoagriofitem-w-fitocenozach-leœnych-na-pomorzu-zachodnim 233 œció³kê i glebê (Paw³owska 1967; Richardson 1972). Jej czterokanciasta ³odyga od 0,6 do 1,2 m wysokoœci w górze jest ga³êzista, na krawêdziach omszona. Liœcie posiada du e, szerokojajowate, dooko³a z¹bkowane na d³ugich ogonkach (ryc. 3). Kwiaty w nibyokó³kach zwrócone jednostronnie, oddalone od siebie, na krótkich szypu³kach tworz¹ kwiatostan w postaci pozornego grona. Przysadki (listki przykwiatkowe) ma drobne, odmienne od pozosta³ych liœci, krótsze od kwiatów. Oœ kwiatostanu i szypu³ki kwiatowe s¹ gruczo³owato ow³osione. Korona o d³ugoœci oko³o 2 cm o niebieskofioletowej barwie z bia³aw¹ warg¹ doln¹. Charakterystyczny kielich o d³ugoœci 8 10 mm, o dwóch niepodzielnych, ca³obrzegich wargach, grzbietobrzusznie sp³aszczony, górna warga z tarczk¹ na grzbiecie. Owocem jest czterodzielna roz³upnia. Dla tarczycy wynios³ej w czêœci zachodniej Polski lasy gr¹dowe s¹ siedliskami, w których roœlina tworzy wiêksze skupiska, a kwitnie od V do IX. Ryc. 3. Kwitn¹cy okaz Scutellaria altissima L. w rezerwacie Skalisty Jar Libberta (Fot. W. Bacieczko) Fig. 3. Blossoming specimen of Scutellaria altissima L. in Libbert s Rocky Ravine reserve (Phot. W. Bacieczko)

6 234 Wanda-Bacieczko Pochodzenie i geograficzny zasiêg wystêpowania Scutellaria altissima L. na œwiecie i w Polsce Tarczyca wynios³a jest gatunkiem pontyjsko-pannoñskim. Jego zasiêg geograficzny obejmujê po³udniow¹ i wschodni¹ Europê i Ma³¹ Azjê (Hegi i in. 1964). W krajach zachodniej Europy wystêpuje jako forma zdzicza³a lub jako roœlina hodowana w ogrodach. Na obserwowanych stanowiskach Pomorza Zachodniego rozwija siê w naturalnych fitocenozach leœnych. Scutellaria altissima w Polsce jest gatunkiem bardzo rzadkim. Dotychczas odnotowane i opublikowane s¹ cztery stanowiska. Dwa z po³udnia kraju podaje Szotkowski (1969, 1993), dwa z Pomorza Zachodniego (województwo zachodniopomorskie) podaje Bacieczko (1993, 2000) oraz Bacieczko i Wo³ejko (2011). 5. Udzia³ Scutellaria altissima L. w fitocenozach leœnych W rezerwacie Skalisty Jar Libberta po³o onym w gminie Barlinek (woj. zachodniopomorskie), tarczyca wynios³a rozwija siê od wielu lat w dwóch typach fitocenoz leœnych w gr¹dzie cfr. Aceri-Tilietum Faber 1936 i ³êgu Fraxino-Alnetum W.Mat.1953 (Bacieczko 1993). W gr¹dzie rozprzestrzenia siê w dolnych partiach wysokich zboczy w¹wozu, natomiast w ³êgu zajmuje p³askie tereny rezerwatu. Podobnie tarczyca wynios³a rozwija siê w rezerwacie Gr¹dowe Zbocza ko³o Recza (tab.1, 2). Jest sk³adnikiem runa gr¹du Stellario holosteae-carpinetum betuli Oberd oraz ³êgu Fraxino-Alnetum W.Mat Zbiorowisko o charakterze gr¹du w rezerwacie Gradowe Zbocza rozwija siê na szczycie stoku. W drzewostanie o zwarciu 70% dominuje Quercus robur (tab. 1). W warstwie nieco ni szej A 2 drzewostan stanowi¹ Acer platanoides, A. negundo i Ulmus glabra. Warstwê krzewów o zwarciu œrednio 40% tworz¹ g³ównie: Sambucus nigra, Euonymus europaeus i Corylus avellana oraz podrost drzew. Runo bogate gatunkowo pokrywa dno lasu w 70%. Najwy sz¹ iloœciowoœci¹ wyró nia siê Scutellaria altissima oraz inny gatunek obcego pochodzenia Impatiens parviflora, ponadto Allium ursinum i Poa nemoralis. Zwraca te uwagê swoj¹ fizjonomi¹ i barw¹ Melandrium rubrum, który w rezerwacie wystêpujê rzadko. Pozosta³e gatunki reprezentuj¹ klasy: Molinio- Arrhenatheretea (2 gatunki) i Artemisietea vulgaris (7 gatunków), które wp³ywaj¹ negatywnie na naturalnoœæ zbiorowisk leœnych. Warstwa mszysta jest tu bardzo s³abo wykszta³cona. Pokrywa dno lasu zaledwie w 2 3%, a tworz¹ j¹ Eurhynchium speciosum i Hypnum cupressiforme.

7 235 Scutellaria-altissima- -holoagriofitem-w-fitocenozach-leœnych-na-pomorzu-zachodnim 235 Tabela 1./ Table 1. Stellario holosteae-carpinetum betuli Oberd.1957 Numer zdjêcia/ Relevé number 1 2 Data/ Date Miejscowoœæ/ Locality RECZ RECZ Pokrycie koron drzew/ Cover of tree layer [%] A 1 70 Pokrycie koron drzew/ Cover of tree layer [%] A 2 40 Pokrycie warstwy krzewów/ Cover of shrub layer [%] B Pokrycie warstwy zielnej/ Cover of herb layer [%] C Pokrycie warstwy mszystej/ Cover of moss layer [%] D 2 3 Powierzchnia zdjêcia/ Relevé area [m 2 ] m Liczba gatunków w zdjêciu/ Species number in a relevé Ch. Cl. Querco-Fagetea Ulmus glabra A Ulmus glabra B 1.1. Acer platanoides A Acer platanoides B 1.1. Corylus avellana B. 2.1 Acer pseudoplatanus B. 2.1 Euonymus europaeus B. 1.1 Allium ursinum C Poa nemoralis C 2.3. Brachypodium sylvaticum C 1.2. Chaerophyllum temulum C +. Fraxinus excelsior C +. Ch. Cl. Molinio-Arrhenatheretea Cirsium oleraceum C. 1.1 Poa trivialis C. 1.2 Ch. Cl. Artemisietea vulgaris Impatiens parviflora C Alliaria petiolata C Melandrium rubrum C 1.1. Moehringia trinervia C +. Anthriscus sylvestris C +. Urtica dioica C Geum urbanum C. 1.1 Gatunki towarzysz¹ce/ Accompanying species Quercus robur A Acer negundo A Acer negundo B Sambucus nigra B Scutellaria altissima C Allium vineale C +. Campanula rapunculoides C +. Dryopteris carthusiana C. + Rubus idaeus C. 1.1 Hypnum cupressiforme D Eurhynchium speciosum D. 1.3

8 236 Wanda-Bacieczko 236 W s¹siedztwie, w obni onej czêœci zbocza rezerwatu, rozwija siê ³êg olszowojesionowy z dominacj¹ w drzewostanie Fraxinus excelsior (tab. 2). Domieszkê stanowi Betula pendula. W podszycie o zwarciu 30% najwiêkszy udzia³ ma Acer negundo oraz Corylus avellana. Poza tym wystêpuje Malus sylvestris i podrost Fraxinus excelsior. Warstwa zielna lasu jest bujna i zró nicowana gatunkowo. Dominuje w niej Scutellaria altissima pokrywaj¹c dno lasu w 80%. Towarzysz¹ jej gatunki leœne z klasy Querco-Fagetea Allium ursinum, Stachys sylvatica, Brachypodium sylvaticum oraz inne z klasy Molinio-Arrhenatheretea i Artemisietea vulgaris (tab. 2). Przyziemna warstwa, która buduj¹ mchy jest sk¹pa, jej pokrycie wynosi 10%. Tabela 2./ Table 2. Fraxino-Alnetum W.Mat Numer zdjêcia/ Relevé number 1 Data/ Date Miejscowoœæ/ Locality RECZ Pokryciee koron drzew/ Cover of tree layer [%] A 80 Zwarcie warstwy krzewów/ Cover of shrub layer [%] B 40 Pokrycie warstwy zielnej/ Cover of herb layer [%] C 90 Pokrycie warstwy mszystej/ Cover of moss layer [%] D 10 Powierzchnia zdjêcia/ Releve area [m 2 ] m Liczba gatunków w zdjêciu/ Species number in a relevé 24 Ch. O. Fagetalia sylvaticae Stachys sylvatica C 1.1 Acer pseudoplatanus B 1.1 Plagiomnium undulatum D + Ch. Cl. Querco-Fagetea Fraxinus excelsior A 4.4 Fraxinus excelsior B 1.1 Corylus avellana B 2.1 Euonymus europaeus B 2.1 Malus sylvestris B 1.1 Allium ursinum C 2.3 Brachypodium sylvaticum C 1.2 Ch. Cl. Molinio-Arrhenatheretea Crepis paludosa C 1.1 Alopecurus pratensis C + Ch. Cl. Artemisietea vulgaris Geum urbanum C + Urtica dioica C + Melandrium rubrum C + Impatiens parviflora C + Geum rivale C + Gatunki towarzysz¹ce/ Accompanying species Acer negundo B 2.1 Betula pendula A 2.1 Rubus idaeus C 2.1 Scutellaria altissima C 5.4 Allium oleraceum C + Hypnum cupressiforme D 2.3 Brachythecium oedipodium D 2.3

9 237 Scutellaria-altissima- -holoagriofitem-w-fitocenozach-leœnych-na-pomorzu-zachodnim Nowe ujêcie Scutellaria altissima L. w klasyfikacji geograficzno-historycznej Wed³ug klasyfikacji geograficzno-historycznej zaproponowanej przez ukowskiego i Jackowiaka (1995), a wczeœniej przez Kornasia (1968) i Rostañskiego, Sowê (1987), Scutellaria altissima L. by³a ujêta w grupie efemerofitów. Na podstawie kilkuletnich obserwacji i badañ fitocenotycznych, w niniejszej pracy zaproponowano nowe ujêcie i zaliczono ten gatunek do grupy holoagriofitów. Scutellaria altissima w badanych rezerwatach przechodzi pe³ny cykl rozwojowy, w³¹cznie z wydaniem owoców i nasion. Ponadto co roku zajmuje nowe przestrzenie rezerwatów. 7. Podsumowanie Scutellaria altissima L. tarczyca wynios³a z rodziny Lamiaceae jest gatunkiem obcego pochodzenia antropofitem. Zadomowi³ siê on w warunkach naturalnych w fitocenozach leœnych, gdzie przechodzi pe³ny cykl rozwojowy w³¹cznie z wydaniem nasion, dlatego wg klasyfikacji geograficzno-historycznej zaproponowano nowe ujêcie zaliczono ten gatunek do kategorii (grupy) holoagriofitów. Literatura BACIECZKO W., AGAPOW L Skalisty Jar Libberta projektowany rezerwat geologiczno-krajobrazowo-florystyczny na Pojezierzu Myœliborskim. Chroñmy Przyr. Ojcz. 68(5): BACIECZKO W Scutellaria altissima (Lamiaceae) na Pomorzu Zachodnim. Fragm. Flor. Geobot. 38(1): BACIECZKO W Szata roœlinna rezerwatu: Skalisty Jar Libberta na Pojezierzu Myœliborskim. Cz.1. Flora mszaków i roœlin naczyniowych. Rocz. Nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. Salamandra 4: BACIECZKO W., WO EJKO L Aktualny stan flory i znaczenie osobliwoœci florystycznych dla ró norodnoœci szaty roœlinnej rezerwatu Gr¹dowe Zbocza ko³o Recza. Folia Pomer. Univ. Techno. Stetin., Agric., Aliment., Pisc., Zootech. 289(19): BOROWIEC S., CHUDECKI Z Niektóre cechy i w³aœciwoœci gleb brunatnych Pomorza Zachodniego. Rocz. Nauk. Rol., s BORÓWKA R Œrodowisko geograficzne. W: KACZANOWSKA M. (red.), Przyroda Pomorza Zachodniego. Wyd. Oficyna In Plus, Szczecin, s ÆWIKLIÑSKI E Interesuj¹ca flora lasu Querco-Carpinetum ko³o Recza w województwie szczeciñskim. Fragm. Flor. Geobot. 21(1): 3 11.

10 238 Wanda-Bacieczko 238 HEGI G., GAMS H., MARZEK H Illustriete flora von Mitteleuropa. 5 (4). Dicotyledones 3. Teil: Labiatae-Solanaceae. Carl Verlag, München, s KONDRACKI J Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, 464 ss. KORNAŒ J. Geograficzno-historyczna klasyfikacja roœlin synantropijnych. Mat. Zak³. Fitosoc. Stos., Uniw. Warszawski 25: LIBBERT L Flora und Vegetation des neumärkischen Plönetales. Verh. Bot. Prov. Brandenburg 78: MATUSZKIEWICZ W Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roœlinnych Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, 298 ss. MIREK Z., PIÊKOŒ-MIRKOWA H., ZAJ C A., ZAJ C M Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Science, Kraków, 442 ss. NOWAK B Walory przyrodnicze i zró nicowanie siedliskowe rezerwatu Gr¹dowe Zbocza w gminie Recz, województwo zachodniopomorskie, Mscr., 108 ss. PAW OWSKA S Scutellaria L., Tarczyca. W: PAW OWSKI B. (red.), Flora polska. Roœliny naczyniowe Polski i ziem oœciennych. 11. PWN, Warszawa, Kraków, s RICHARDSON J. B. K Scutellaria L. W: TUTIN T. G., V. HEYWOOD V. H., BURGES N. A., MOORE D. M., VALENTINE D. H., WALTERS S. M. WEBB D. A. (red.), Flora Europaea, 3. Cambridge University Press, s ROSTAÑSKI K., SOWA R Alfabetyczny wykaz efemerofitów Polski. Fragm. Flor. Geobot (1 2): RUTKOWSKI L Klucz do oznaczania roœlin naczyniowych Polski ni owej. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, 812 ss. SENETA W., DOLATOWSKI J Dendrologia. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, 559 ss. SZOTKOWSKI P Stanowiska rzadkich gatunków roœlin z Opolszczyzny, zebranych w latach Zesz. Przyr. OTPN 9: SZOTKOWSKI P Flora Góry Œw. Anny na Œl¹sku Opolskim i jej przemiany na przestrzeni XIX i XX wieku. Opol. Rocz. Muz. WO EJKO L., BACIECZKO W., ZYSKA W., GAWROÑSKI A., GRUCA M., YCZEK M Plan ochrony rezerwatu Gr¹dowe Zbocza w gminie Recz, województwo zachodnio-pomorskie, Szczecin, Mscr., 224 ss. ZAJ C A Za³o enia metodyczne Atlasu rozmieszczenie roœlin naczyniowych w Polsce. Wiad. Bot. 22(3): UKOWSKI W., JACKOWIAK B Gin¹ce i zagro one roœliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. Bogucki Wyd. Nauk., Poznañ, 141 ss. Summary Scutelaria altissima L. of the Lamiaceae family is a very rare alien anthrophytic species in Poland. The species was found on two sites in conservation areas in Western Pomerania: Skalisty Jar Libberta and Gr¹dowe Zbocza. S. altissima develops in natural forest phytocoenoses of Stellario holosteae- Carpinetum betuli Oberd and Fraxino-Alnetum W. Mat. 1952, where it is an element of the undergrowth. Until now, S. altissima L. has been categorized as an efemerophyte. The authors of the present study propose that S. altissima L. be categorized as a holoagriophyte in accordance with the geographical-historical classification.