Nowe stanowisko kosaæca syberyjskiego Iris sibirica L. (Iridaceae) na Dolnym Œl¹sku

Transkrypt

1 155 Nowe-stanowisko-kosaæca-syberyjskiego-Iris-sibirica-L.-(Iridaceae)-na-Dolnym-Œl¹sku 155 Nowe stanowisko kosaæca syberyjskiego Iris sibirica L. (Iridaceae) na Dolnym Œl¹sku New locality of Iris sibirica L. (Iridaceae) in Lower Silesia PIOTR GORZELAK P. Gorzelak, Soko³owice 49, Oleœnica; ABSTRACT: This paper presents a new locality of Iris sibirica L. in Lower Silesia. It presents current state of the stand and draws attention to threats and possibilities of its protection and preservation. KEY WORDS: Iris sibirica, Lower Silesia, endangered species Wstêp Kosaciec syberyjski (Iris sibirica L.) jest roœlin¹ wieloletni¹, o zasiêgu eurosyberyjskim. Zwarty zasiêg jego wystêpowania obejmuje œrodkow¹ Europê, na zachodzie dochodz¹c do pó³nocnych W³och i œrodkowych Niemiec oraz po³udniowej Skandynawii, a na po³udniu osi¹gaj¹c Ba³kany (Kujawa-Pawlaczyk, Pawlaczyk 2001; Piêkoœ-Mirkowa, Mirek 2003). Na wschodzie jego zasiêg rozci¹ga siê przez Nizinê Rosyjsk¹ po pó³nocno-zachodni¹ czêœæ Syberii i Daleki Wschód. W Polsce wystêpuje na rozproszonych stanowiskach na ni u oraz w pasie wy yn po³udniowych. W Karpatach podawany z pojedynczych stanowisk tylko w ni szych po³o eniach (Kujawa-Pawlaczyk, Pawlaczyk 2001; Mitka i in. 2008; Piêkoœ-Mirkowa, Mirek 2003; Zaj¹c i in. 2001). Na terenie Dolnego Œl¹ska gatunek ten wystêpuje g³ównie w œrodkowej czêœci regionu, osi¹gaj¹c ni sze po³o enia górskie; czêœæ stanowisk ma dzisiaj charakter historyczny (Pender 2003; Zaj¹c i in. 2001). Kosaciec syberyjski objêty jest œcis³¹ ochron¹ gatunkow¹. Jest równie, ze wzglêdu na zanikanie jego stanowisk oraz siln¹ presjê cz³owieka, gatunkiem zagro onym zarówno w skali kraju (kategoria zagro enia V nara ony) jak i regionalnie na Dolnym Œl¹sku (kategoria zagro enia VU nara ony) (K¹cki i in. 2003; Rozporz¹dzenie 2004; Zarzycki, Szel¹g 2006). Celem pracy jest przedstawienie nieznanego stanowiska gatunku na terenie Dolnego Œl¹ska. GORZELAK P Nowe stanowisko kosaæca syberyjskiego Iris sibirica L. (Iridaceae) na Dolnym Œl¹sku. Acta Botanica Silesiaca 8:

2 156 Piotr-Gorzelak Charakterystyka gatunku Kosaciec syberyjski jest roœlin¹ o wysokoœci do 120 cm, z doœæ d³ugim, p³o ¹cym siê k³¹czem, o ³odydze prostej, pustej w œrodku, z resztkami zesz³orocznych liœci u nasady. Liœcie równow¹skie, trawiaste, o szerokoœci do 1 cm, krótsze od ³odygi. Podsadki b³oniaste, koloru brunatnego. Kwiatostan 1 3 kwiatowy, kwiaty fioletowe, z ó³tymi smugami, o œrednicy 6 8 cm. Owocem jest elipsoidalna, poprzecznie pomarszczona torebka (Kujawa-Pawlaczyk, Pawlaczyk 2001; Piêkoœ-Mirkowa, Mirek 2003; Rutkowski 2004). Kosaciec syberyjski jest geofitem (Rutkowski 2004) wystêpuj¹cym na wilgotnych i œwie ych ³¹kach trzêœlicowych, w zaroœlach wierzbowych, na obrze ach rowów, na torfowiskach niskich w dolinach rzecznych oraz na obrze ach wilgotnych lasów w miejscach otwartych lub czêœciowo ocienionych. Preferuje siedliska œwie e i wilgotne, na glebach yznych i umiarkowanie yznych, semihydrogenicznych i hydrogenicznych (czarnych ziemiach, glebach gruntowoglejowych, murszowych i torfowych), rzadziej na glebach brunatnych i p³owych (Kujawa-Pawlaczyk, Pawlaczyk 2001; Piêkoœ-Mirkowa, Mirek 2003). Jest gatunkiem charakterystycznym dla wilgotnych ³¹k trzêœlicowych ze zwi¹zku Molinion i zespo³u Molinion caeruleae. Sporadycznie mo e wystêpowaæ w mokrej psiarze Nardo-Juncetum squarrosi oraz w zio³oroœlach Filipendulo-Geranietum (Matuszkiewicz 2006; Piêkoœ-Mirkowa, Mirek 2003). 2. Materia³ i metody Stanowisko Iris sibirica zlokalizowano wzglêdem najbli szych miejscowoœci i kwadratu ATPOL (Zaj¹c, Zaj¹c 2001). W terenie wykonano zdjêcie fitosocjologiczne. Zmierzono powierzchnie zajmowane przez kêpy i policzono pêdy kwitn¹ce. Podano przynale noœæ syntaksonomiczn¹ p³atu z udzia³em Iris sibirica (Kossowska, Turzañska 1993; Matuszkiewicz 2006). 3. Charakterystyka stanowiska Nowe stanowisko kosaæca syberyjskiego zosta³o odnalezione w dolinie rzeki Oleœnicy na Dolnym Œl¹sku, na wschód od wsi Brzezinka, na ³¹ce prywatnej w³asnoœci (ryc. 1). Stanowisko po³o one jest na skraju ³¹ki ze zwi¹zku Molinion oraz przy zadrzewieniu z³o onym z olchy czarnej, jesiona wynios³ego oraz brzozy brodawkowatej, w kwadracie ATPOL CE32. Kosaciec syberyjski (ryc. 2) wystêpuje ok. 200 m od drogi asfaltowej i ok. 50 m od grobli stawu hodowlanego.

3 157 Nowe-stanowisko-kosaæca-syberyjskiego-Iris-sibirica-L.-(Iridaceae)-na-Dolnym-Œl¹sku 157 Ryc. 1. Lokalizacja nowego stanowiska kosaæca syberyjskiego (Iris sibirica L.) (wed³ug folderu informacyjnego Nadleœnictwo Oleœnica ) Fig. 1. Location of the Iris sibirica L. new site (according to the booklet Forest district of Oleœnica ) Stanowisko z³o one jest z dwóch kêp wiêkszej o powierzchni 2 m 2 (35 kwitn¹cych pêdów) i mniejszej o powierzchni 1 m 2 (21 kwitn¹cych pêdów). Zdjêcie fitosocjologiczne dokumentuj¹ce stanowisko: data: ; gleba: czarna ziemia w³aœciwa; warstwa a: pokrycie 15%; Alnus glutinosa 2, Betula pendula +, Fraxinus excelsior +; warstwa b: pokrycie 5%; Viburnum opulus 1; warstwa c: pokrycie 95%;

4 158 Piotr-Gorzelak 158 Iris sibirica 3, Carex acutiformis 2, Eupatorium cannabinum 2, Molinia caerulea 2, Aegopodium podagraria 1, Phragmites australis 1, Rubus caesius 1, Calamagrostis arundinacea +, Calystegia sepium +, Cirsium oleraceum +, Deschampsia caespitosa +, Equisetum fluviatile +, Filipendula ulmaria +, Galeopsis tetrahit +, Humulus lupulus +, Lycopus europaeus +, Lysimachia vulgaris +, Poa pratensis +, Urtica dioica +. Ryc. 2. Kosaciec syberyjski (Iris sibirica L.) na nowym stanowisku (fot. P. Gorzelak) Fig. 2. Iris sibirica L. in a new locality (photo by P. Gorzelak) 4. Potencjalne zagro enia i mo liwoœci ochrony stanowiska Omawiane stanowisko Iris sibirica mo e byæ zagro one ze strony kilku czynników, pomimo wystêpowania kosaæca w optymalnym dla niego zbiorowisku. Dwie kêpy kosaæca syberyjskiego, o ma³ej powierzchni (ok. 3 m 2 ), nie stanowi¹ o jego stabilnoœci, a raczej o podatnoœci na dzia³anie negatywnych czynników. Najwiêkszym zagro eniem wydaje siê byæ brak ekstensywnego u ytkowania ³¹ki z kosaæcem i jej zarastanie przez odnowienia naturalne olchy i brzozy oraz akumulacja materii organicznej, ograniczaj¹ca jego ekspansjê (Pender 2003;

5 159 Nowe-stanowisko-kosaæca-syberyjskiego-Iris-sibirica-L.-(Iridaceae)-na-Dolnym-Œl¹sku 159 Za³uski 2007). Tendencja do rozbudowy i tworzenia nowych stawów hodowlanych równie mo e wp³ywaæ na ywotnoœæ tego gatunku, je eli nie bezpoœrednio, to poœrednio, poprzez zmianê stosunków wodnych w dolinie rzeki Oleœnicy. Nie mo na pomin¹æ tak e antropopresji ze strony okolicznej ludnoœci oraz turystyki. Penetracja terenu przez turystów, pocz¹wszy od wiosny a do póÿnej jesieni, jest bardzo du a i mo e stanowiæ powa ne zagro enie dla tak atrakcyjnego gatunku. Odkryte stanowisko kosaæca syberyjskiego le y na terenie projektowanego SOO Natura 2000 Dolina Oleœnicy i Potoku Boguszyckiego. Fakt ten mo e pomóc w jego ochronie poprzez zwiêkszone dop³aty do ekstensywnego u ytkowania ³¹k, w ramach PROW , na terenach objêtych obszarami Natura Równie szczegó³owa inwentaryzacja chronionych siedlisk oraz opracowanie planu ochrony obszaru mo e przyczyniæ siê do zachowania tego cennego stanowiska (Kujawa-Pawlaczyk, Pawlaczyk 2003; Pender 2003; Stefañska-Krzaczek, K¹cki 2009; Za³uski 2007). Literatura K CKI Z., DAJDOK Z., SZCZÊŒNIAK E Czerwona lista roœlin naczyniowych Dolnego Œl¹ska W: K CKI Z. (red.), Zagro one gatunki flory naczyniowej Dolnego Œl¹ska. Instytut Biologii Roœlin UWr. & PTPP Pro Natura, Wroc³aw, s KOSSOWSKA M., TURZAÑSKA M Inwentaryzacja stanowisk chronionych gatunków roœlin na terenie gminy Oleœnica. Wojewódzki Konserwator Przyrody we Wroc³awiu, Wroc³aw. Mscr. KUJAWA-PAWLACZYK J., PAWLACZYK P Rzadkie i zagro one roœliny naczyniowe lasów Ziemi Lubuskiej i u yc. Wyd. Lubuskiego Klubu Przyrodników, Œwiebodzin, 222 ss. KUJAWA-PAWLACZYK J., PAWLACZYK P Ochrona rzadkich i zagro onych roœlin w lasach. Wyd. Klubu Przyrodników, Œwiebodzin, 118 ss. MATUSZKIEWICZ W Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roœlinnych Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, 537 ss. MITKA J., OKLEJEWICZ K., SZAWCZYK M., PAWELEC J Kosaciec syberyjski. W: MIREK Z., PIÊKOŒ-MIRKOWA H. (red.), Czerwona Ksiêga Karpat Polskich. Roœliny naczyniowe. Instytut Botaniki im. W Szafera PAN & Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków, s PENDER K Zagro one gatunki zbiorowisk trawiastych na Dolnym Œl¹sku W: K CKI Z. (red.), Zagro one gatunki flory naczyniowej Dolnego Œl¹ska. Instytut Biologii Roœlin UWr. & PTPP Pro Natura, Wroc³aw, s PIÊKOŒ-MIRKOWA H., MIREK Z Roœliny chronione. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa, 417 ss. ROZPORZ DZENIE MINISTRA ŒRODOWISKA z dnia 9 lipca 2004 w sprawie okreœlenia gatunków dziko wystêpuj¹cych roœlin objêtych ochron¹. Dz. U Nr 168, poz

6 160 Piotr-Gorzelak 160 RUTKOWSKI L Klucz do oznaczania roœlin naczyniowych Polski ni owej. PWN, Warszawa, 812 ss. STEFAÑSKA-KRZACZEK E., K CKI Z Identyfikacja leœnych siedlisk przyrodniczych Natura 2000 na przyk³adzie Nadleœnictwa Oleœnica Œl¹ska. Leœne Prace Badawcze 70(1): ZAJ C A., ZAJ C M. (red.) Atlas rozmieszczenia roœlin naczyniowych w Polsce. Pracownia Chorologii Komputerowej Instutu Botaniki UJ, Kraków, s ZA USKI T Zagro enie i ochrona zespo³ów trawiastych W: FREY L. (red.), Ksiêga Polskich Traw. Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, Kraków, s ZARZYCKI K., SZEL G Z Czerwona lista roœlin naczyniowych w Polsce. W: MIREK Z., ZARZYCKI K., WOJEWODA W., SZEL G Z. (red.), Czerwona lista roœlin i grzybów Polski. Instytut Botaniki im. W. Szafera, PAN, Kraków, s Summary Iris sibirica is a perennial plant with Euro-Siberian geographical range of distribution. The species appears mainly in the middle part of Lower Silesia and it reaches the lower parts of the mountains, however some of these localities do not find confirmation nowadays (Pender 2003; Zaj¹c i in. 2001). Iris sibirica is a protected and endangered species in Poland (category of threat V vulnerable) as well as in the region of Lower Silesia (category of threat VU vulnerable) (K¹cki i in. 2003; Regulation of the Minister 2004; Zarzycki, Szel¹g 2006). The new locality of Iris sibirica has been found in the valley of Oleœnica river. It is localized to the east of Brzezinka village, on a meadow which is a private property (ATPOL square CE32) (Kossowska, Turzañska 1993; Zaj¹c i in. 2001). Further existence of Iris sibirica on the newly discovered locality can be threatened by many factors, such as changes in the habitats conditions, tourism and low stability of its locality. Iris sibirica is a plant species of high importance. Therefore, actions should be made that aim at its protection and conservation at this particular locality.