Nowe stanowisko skrzypu pstrego Equisetum variegatum Schleich. (Equisetaceae) w Gdañsku

Transkrypt

1 Nowe stanowisko skrzypu pstrego Equisetum variegatum Schleich. (Equisetaceae) w Gdañsku A new locality of variegated horsetail Equisetum variegatum Schleich. (Equisetaceae) in Gdañsk SEBASTIAN NOWAKOWSKI, PIOTR TUKA O* Katedra Taksonomii Roœlin i Ochrony Przyrody, Uniwersytet Gdañski, Al. Legionów 9, Gdañsk, sebastian.nowakowski@op.pl, *piotr@tukallo.info (do korespondencji) ABSTRACT: A new locality of Equisetum variegatum Schleich. was discovered during inspection of Gdañsk-Kokoszki railway station in 2010 (ATPOL square CA59d). Population of Equisetum variegatum consists of 13 small to medium sized aggregations, dispersed along partially waterlogged rail tracks, in the NE part of the station. New locality is briefly described and its probable origin is also discussed. KEY WORDS: Equisetum variegatum, variegated horsetail, new locality, railway station, Gdañsk-Kokoszki, human influence Skrzyp pstry Equisetum variegatum Schleich. [Hippochaete variegata (Schleich. ex F. Weber & D. Mohr) Bruhin] jest chamefitem zielnym, o wysokoœci (40) cm (wyj¹tkowo do 80). Odznacza siê cienkimi, w¹t³ymi pêdami o gruboœci do 1,5 (3) mm, z kana³em powietrznym zajmuj¹cym ok. 1/4 1/3 przekroju. Pêdy zimozielone, z regu³y dwuletnie (cecha odró niaj¹ca od podobnego pokrojowo E. ramosissimum). Charakterystyczne dla gatunku s¹ dwa rzêdy brodawek, rozdzielaj¹cych rynienkowate, p³askie eberka (zwykle w liczbie 4-12) oraz pochwy rozszerzaj¹ce siê dzwonkowato ku górze (wa na cecha odró niaj¹ca E. variegatum od E. xtrachyodon). Pochwy przewa nie z czarnym pierœcieniem u do³u. Z¹bki pochew trwa³e, z regu³y czarne, z szerokimi, bia³awo obrze onymi nasadami, które zwê aj¹ siê w nitkowate i ³atwo odpadaj¹ce wierzcho³ki. K³osy zarod- nionoœne s¹ niewielkie (5-10 mm d³.), spiczaste, zbudowane z nieregularnie szeœciok¹tnych tarczek z zarodniami na spodniej stronie. Okres zarodnikowania NOWAKOWSKI S., TUKA O P Nowe stanowisko skrzypu pstrego Equisetum variegatum Schleich. (Equisetaceae) w Gdañsku. Acta Bot. Cassub. 10:

2 140 Sebastian Nowakowski, Piotr Tuka³³o przypada na maj-wrzesieñ, dojrza³a zarodnia otwiera siê pod³u n¹ szczelin¹, uwalniaj¹c izospory (por. Paw³owski 1956; Garcke 1972; Szafer i in. 1986; Rutkowski 2008). W Europie obserwowano trzy mieszañce E. variegatum, mianowicie z E. hyemale E. xtrachyodon (A. Braun) Koch, z E. ramosissimum E. xmeridionale (Milde) Chiov. i z E. arvense E. xhybridum Huter. Skrzyp pstry jest gatunkiem rodzimym dla pó³kuli pó³nocnej, stanowi¹cym element holarktyczny i podelement cyrkumborealny (Zaj¹c, Zaj¹c 2009), a w niektórych ujêciach podelement arktyczno-alpejski, grupa zasiêgowa amfi- -arktyczno-alpejska (Zaj¹c 1996). W Polsce uwa any jest za gatunek górski, schodz¹cy na ni (Zaj¹c 1996), jego stanowiska koncentruj¹ siê na po³udniu i wschodzie kraju, natomiast na pó³nocy oraz na zachód od Wis³y jest znacznie rzadszy (Zaj¹c, Zaj¹c 2001). Uchodzi równie za relikt glacjalny, przywi¹zany do torfowisk wêglanowych (Fija³kowski 1959a, b). Wed³ug Czubiñskiego (1950) czêœciej ni w innych regionach kraju mo na go spotkaæ na Pomorzu. Gatunek ten wystêpuje na mokrych piaskach, torfowiskach niskich i przejœciowych, ods³oniêtych brzegach rzek i zbiorników wodnych, preferuj¹c siedliska o odczynie obojêtnym do lekko zasadowego, w warunkach umiarkowanego oœwietlenia (por. Zarzycki i in. 2002). Niekiedy stwierdza siê go na siedliskach antropogenicznych, m.in. na terenie Górnego Œl¹ska, sk¹d zosta³ opisany jako jeden z gatunków pionierskich na wilgotnych wyrobiskach po eksploatacji piasku i wiru, których dalsza sukcesja prowadzi do rozwoju m³ak niskoturzycowych z klasy Scheuchzerio-Caricetea fuscae (Czylok 1997). W okresie do 1945 roku by³ notowany w granicach Pomorza Gdañskiego na 11 stanowiskach (Abromeit i in ). W okresie powojennym nowych stanowisk E. variegatum odnotowano stosunkowo niewiele, zarówno w tym regionie (Schwarz 1967; Markowski, Szlachetko 1993), jak i na Pomorzu Zachodnim (Latowski 1974). Skrzyp pstry zosta³ objêty ochron¹ œcis³¹ w 2004 r. (Rozporz¹dzenie 2004). Na Pomorzu Zachodnim, w Wielkopolsce i na Pomorzu Gdañskim jest uznany za gatunek z wysok¹ kategori¹ zagro enia (E lub EN) ( ukowski, Jackowiak 1995; Markowski, Buliñski 2004), w skali kraju nie jest jednak uwa any za gatunek zagro ony (por. Zarzycki, Szel¹g 2006), mimo tendencji do utraty stanowisk oraz zmniejszaj¹cej siê liczebnoœci (por. Zarzycki i in. 2002). Nowe stanowisko Equisetum variegatum odnaleziono w trakcie wizytacji stacji kolejowej Gdañsk-Kokoszki (ATPOL CA59d) w marcu 2010, dok³adniejsze badania przeprowadzono w czerwcu i sierpniu 2010 oraz w lipcu Stanowisko zlokalizowane jest na pó³nocno-wschodnim skraju stacji, nieopodal wiaduktu w ci¹gu ulicy Nowatorów (ryc. 1), w wykopie przecinaj¹cym wa³ moreny dennej zbudowany z glin zwa³owych (por. Kroczka 1976). W dolnej czêœci wykopu wystêpuj¹ liczne wysiêki, a obecne tu rowy odwadniaj¹ce, przebiegaj¹ce wzd³u zboczy, w wiêkszoœci s¹ niedro ne (por. Wciorka 1972). Siedlisko w obrêbie stanowiska charakteryzuje siê wysokim poziomem wód gruntowych, z licznymi podtopieniami na miêdzytorzu oraz fragmentach torów stacyjnych.

3 Nowe stanowisko skrzypu pstrego Equisetum variegatum Schleich Ryc. 1. Lokalizacja stanowiska Equisetum variegatum Schleich. na terenie stacji kolejowej Gdañsk-Kokoszki i jej najbli szej okolicy 1 zabudowa mieszkalna i us³ugowa, 2 tereny przemys³owe, 3 lasy, 4 tory kolejowe Fig. 1. Location of the new site of Equisetum variegatum Schleich within area of Gdañsk- Kokoszki railway station and its closest surrondings 1 housing of Gdañsk-Kokoszki, 2 industrial areas, 3 forested areas, 4 railway tracks Na terenie stanowiska skrzyp pstry tworzy 13 skupieñ. Przyjmuj¹ one postaæ zwartych p³atów, przerastaj¹cych warstwê t³ucznia na obrze ach torów stacyjnych (ryc. 2a), b¹dÿ luÿnych skupieñ rozproszonych na miêdzytorzach, gdzie E. variegatum towarzysz¹ m.in. Carex praecox, Festuca pratensis, F. rubra, Poa subcaerulea i Calamagrostis epigejos. Powierzchnia skupieñ waha siê od (1,7) 2,52 m 2 w przypadku najmniejszego do 23,8 (25) m 2 w przypadku najwiêkszego z nich. Miejscami skupienia skrzypu pstrego granicz¹ z agregacjami E. fluviatile i E. palustre. Okazy ze stanowiska maj¹ sztywne pêdy o gruboœci 0,9-2,0 (œrednio 1,3) mm (ryc. 2c) i wysokoœci (œrednio 26) cm. Pêdy te charakteryzuj¹ siê niebiesko-

4 142 Sebastian Nowakowski, Piotr Tuka³³o zielonym zabarwieniem i zaopatrzone s¹ w dzwonkowato rozszerzaj¹ce siê pochwy z wyraÿnym czarnym pierœcieniem i czarnymi z¹bkami o szerokim, bia³awym, b³oniastym obrze eniu i szydlastych, wyraÿnie odgiêtych wierzcho³kach (ryc. 2b i c). Kana³ powietrzny na przekroju zajmuje 1/3 pêdu. K³osy zarodnionoœne osi¹gaj¹ d³ugoœæ od 0,9 do 1,2 (œrednio 0,7) cm (ryc. 2b). Gatunek ten nie by³ dot¹d notowany we florze stacji Gdañsk-Kokoszki (por. Wciorka 1972). Jedn¹ z prawdopodobnych przyczyn powstania na tym terenie Ryc. 2. Siedlisko oraz wybrane cechy morfologiczne E. variegatum na stanowisku w obrêbie stacji Gdañsk-Kokoszki. a jedna z kêp skrzypu pstrego w obrêbie rozjazdu na stacji kolejowej Gdañsk-Kokoszki; b k³osy zarodnionoœne (fragment); c pêdy (fragment) Fig. 2. Habitat and details of morphological features of E. variegatum on Gdañsk-Kokoszki rail station. a one of the E. variegatum aggregation growing on the junction within Gdañsk-Kokoszki station; b cones (detail); c stems (detail)

5 Nowe stanowisko skrzypu pstrego Equisetum variegatum Schleich warunków korzystnych dla rozwoju E. variegatum by³o zaniechanie u ytkowania linii kolejowej Gdynia Kokoszki, co nast¹pi³o po roku Nie bez znaczenia pozostaje równie sama budowa torowiska kolejowego. Warstwa podsypki (t³ucznia), która na liniach znaczenia lokalnego i stacjach nie przekracza cm gruboœci, posadowiona jest na warstwie filtracyjnej podtorza o œredniej gruboœci cm, wykonanej zazwyczaj z drobnoziarnistego piasku. Taka budowa nawierzchni kolejowej, wraz z odpowiednim wyprofilowaniem podtorza, ma umo liwiæ szybki sp³yw wód opadowych (Batko 1986; Basiewicz i in. 2003). W omawianym przypadku, przy utrudnionym odp³ywie wód gruntowych, warstwa filtracyjna podtorza, jak i wzbogacona o materiê organiczn¹ podsypka, pozostaj¹ trwale nas¹czone wod¹, co z kolei sprzyja pojawieniu siê gatunków zwi¹zanych z siedliskami silnie uwilgotnionymi. Dowodem zaistnienia tutaj takiego procesu jest stwierdzenie w otoczeniu agregacji skrzypa pstrego gatunków takich jak: Agrostis canina, Alisma plantago-aquatica, Carex disticha, Eleocharis palustris, Glyceria fluitans, czy Lysimachia vulgaris i Typha latifolia. Pojawienie siê E. variegatum we florze stacji Gdañsk-Kokoszki nast¹pi³o przypuszczalnie stosunkowo niedawno. Stanowisko to ma charakter antropogeniczny. Co istotne, na terenie Gdañska skrzyp pstry by³ ju podawany z siedlisk antropogenicznych (terenów portowych) przez Schwarz (1967), choæ w tym wypadku bez wskazania dok³adnej lokalizacji jego stanowisk. Ochrona nowego stanowiska jest problematyczna w zwi¹zku z planowanym uruchomieniem Pomorskiej Kolei Metropolitalnej i rewitalizacj¹ ca³ej linii kolejowej do Starej Pi³y. Realizacja tej inwestycji prawdopodobnie poci¹gnie za sob¹ jego zniszczenie. Podziêkowania Autorzy sk³adaj¹ podziêkowania za cenne uwagi dr Ryszardowi Markowskiemu i dr Micha³owi Buliñskiemu. Dokumentacja fotograficzna ze stanowiska znajduje siê w zbiorach autorów, czêœæ materia³ów zielnikowych z³o ono w herbarium Katedry Taksonomii Roœlin i Ochrony Przyrody UG. Literatura ABROMEIT J., NEUHOFF W., STEFFEN H Flora von Ost- und Westpreussen. Kommissionsverlag Gräfe und Unzer, Berlin Königsberg, 1248 ss. BASIEWICZ T., RUDZIÑSKI L., JACYNA M Linie kolejowe. Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa. 196 ss. + 8 wk. BATKO M Drogi Kolejowe. Wydawnictwa Komunikacji i ¹cznoœci, Warszawa. 245 ss. CZUBIÑSKI Z Zagadnienia geobotaniczne Pomorza. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., 2(4): , PTPN. Poznañ.

6 144 Sebastian Nowakowski, Piotr Tuka³³o CZYLOK A Pionierskie zbiorowiska ze skrzypem pstrym Equisetum variegatum Schleich. w wyrobiskach po eksploatacji piasku. W: WIKA S., (red.). Roœlinnoœæ obszarów piaszczystych. WBiOŒ, ZJPK, Katowice-D¹browa Górnicza. s FIJA KOWSKI D. 1959a. Szata roœlinna jezior êczyñsko-w³odawskich i przylegaj¹cych do nich torfowisk. Ann. UMCS, ser. B, 14: FIJA KOWSKI D. 1959b. Wykaz rzadszych roœlin Lubelszczyzny. Cz. III. Fragm. Flor. Geobot. Pol. 5(1): GARCKE A Illustrierte Flora von Deutschland und angrenzende Gebiete. Verlag Paul Parey. Berlin und Hamburg, 1627 ss. KROCZKA W Budowa geologiczna zasoby surowców mineralnych. W: MONIAK J., (red.). Studium geograficzno-przyrodnicze i ekonomiczne województwa gdañskiego. GTN, Gdañsk. s LATOWSKI K Interesuj¹ce stanowisko Equisetum variegatum Schleich. na Pomorzu Zachodnim. Fragm. Flor. Geobot. Pol. 20(2): MARKOWSKI R., BULIÑSKI M Gin¹ce i zagro one roœliny naczyniowe Pomorza Gdañskiego. Endangered and threatened vascular plants of gdañskie Pomerania. Acta Bot. Cassub., Monogr. 1: MARKOWSKI R., SZLACHETKO D Materia³y do flory regionu gdañskiego. Czêœæ 1. Zesz. Nauk. UG, Biol. 10: MATUSZKIEWICZ W Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roœlinnych. Polski. Wyd. 3. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 537 ss. PAW OWSKI B Flora Tatr. Roœliny naczyniowe, T. I. PWN, Warszawa, 672 ss. Rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska z dnia 9 lipca 2004 roku w sprawie gatunków dziko wystêpuj¹cych roœlin objêtych ochron¹. Dz.U. Nr 168, poz RUTKOWSKI L Klucz do oznaczania roœlin naczyniowych Polski ni owej. PWN, Warszawa, 812 ss. SCHWARZ Z Badania nad flor¹ synantropijn¹ Gdañska i okolicy. Acta Biol. Med. Soc. Sci. Gedan. 11: SZAFER W., KULCZYÑSKI S., PAW OWSKI B Roœliny polskie. PWN, Warszawa, 1: 1-462, 2: WCIORKA D (mscr). Roœliny synantropijne wybranych odcinków torów kolejowych w Województwie Gdañskim. Praca wykonana w Zak³adzie Botaniki Instytutu Biologii Uniwersytetu Gdañskiego. ZAJ C M Mountain vascular plants in the Polish lowlands. Polish Bot. Stud. 11: ZAJ C A., ZAJ C M. (red.) Atlas rozmieszczenia roœlin naczyniowych w Polsce. Nak³adem Pracowni Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagielloñskiego, Kraków, xiii ZAJ C M., ZAJ C A., Elementy geograficzne rodzimej flory Polski. The geographical elements of native flora of Poland. Nak³adem Pracowni Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagielloñskiego, Kraków, 86 ss. ZARZYCKI K., TRZCIÑSKA-TACIK H., RÓ AÑSKI W., SZEL G Z., WO EK J., KORZENIAK U Ecological indicator values of vascular plants of Poland. Ekologiczne liczby wska- Ÿnikowe roœlin naczyniowych Polski. W: MIREK Z. (red.), Biodiversity of Poland. Ró - norodnoœæ biologiczna Polski. Instytut Botaniki im. W. Szafera, PAN, Kraków. 163 ss. ZARZYCKI K., SZEL G Z Red list of vascular plants in Poland. W: MIREK Z., ZARZYCKI K., WOJEWODA W., SZEL G Z. (red.), Red list of plants and fungi in Poland. Instytut Botaniki im. W. Szafera, PAN, Kraków, s

7 Nowe stanowisko skrzypu pstrego Equisetum variegatum Schleich UKOWSKI W., JACKOWIAK B., Lista roœlin naczyniowych gin¹cych i zagro onych na Pomorzu Zachodnim i w Wielkopolsce. W: UKOWSKI W., JACKOWIAK B. (red.), Gin¹ce i zagro one roœliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. Pr. Zak³. Taks. Roœl. UAM 3: 9-96.