Krajobraz Polski dobrem publicznym potrzeba zmian w zarzàdzaniu krajobrazem

Transkrypt

1 KANCELARIA PREZYDENTA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ BIULETYN FORUM DEBATY PUBLICZNEJ SAMORZĄD TERYTORIALNY DLA POLSKI Krajobraz Polski dobrem publicznym potrzeba zmian w zarzàdzaniu krajobrazem NUMER 34 CZERWIEC 2014

2

3 BIULETYN FORUM DEBATY PUBLICZNEJ Krajobraz Polski dobrem publicznym potrzeba zmian w zarządzaniu krajobrazem Numer 34 Czerwiec 2014

4 Rada programowa: Olgierd Dziekoński, Sekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP (redaktor naczelny) Irena Wóycicka, Podsekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP Maciej Klimczak, Podsekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP Sekretarz redakcji: Anna Jórasz Adres redakcji: Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej ul. Wiejska 10, Warszawa (22) , fax: Projekt graficzny okładki, skład i łamanie: Studio MOT Wydawca: Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej ul. Wiejska 10, Warszawa (22) , fax: Druk, oprawa: Centrum Obsługi KPRP, Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej ul. Wiejska 10, Warszawa Warszawa 2014 Redakcja zastrzega sobie prawo do dokonywania skrótów. Kopiowanie całości bądź części artykułów może odbywać się za zgodą redakcji. Biuletyn zawiera teksty autoryzowane, na podstawie stenogramu z debaty. Treści zawarte w referatach uczestników debaty stanowią wyraz poglądów ich autorów. Opracowanie w formie elektronicznej jest dostępne na oficjalnej stronie internetowej Prezydenta RP (prezydent.pl) w zakładce Forum Debaty Publicznej

5 Spis treści Pytania do Forum Debaty Publicznej Krajobraz Polski dobrem publicznym potrzeba zmian w zarządzaniu krajobrazem...5 Bronisław Komorowski, Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej...6 Olgierd Dziekoński, Sekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP...8 Jerzy Solon, Profesor Nadzwyczajny w Instytucie Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania w Polskiej Akademii Nauk...9 Piotr Sarzyński, Redaktor w Dziale Kultury Tygodnika Polityka...13 Piotr Całbecki, Marszałek Województwa Kujawsko-Pomorskiego...15 Olgierd Dziekoński, Sekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP...18 Sławomir Ratajski, Sekretarz Generalny Polskiego Komitetu do spraw UNESCO...20 Lech Kaczoń, Prezes Izby Gospodarczej Reklamy Zewnętrznej...21 Janusz Sepioł, Senator RP...22 Jerzy Solon, Profesor Nadzwyczajny w Instytucie Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania w Polskiej Akademii Nauk...23 Michał Kiełsznia, Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska...25 Krzysztof A. Worobiec, Prezes Zarządu Stowarzyszenia na rzecz Ochrony Krajobrazu Kulturowego Mazur Sadyba...26 Ewa Malinowska-Grupińska, Przewodnicząca Rady Miasta Stołecznego Warszawy...27 Bartłomiej Kolipiński, Prezes Zarządu Oddziału Warszawskiego Towarzystwa Urbanistów Polskich...28 Jacek Furga, Przedstawiciel Związku Banków Polskich...29 Jeremi Pudliszak, Przedstawiciel Miejskiej Pracowni Urbanistycznej w Poznaniu...30 Piotr Całbecki, Marszałek Województwa Kujawsko-Pomorskiego...31 Aleksandra Stępień, Prezes Stowarzyszenia Miasto Moje a w Nim...32 Piotr Sarzyński, Redaktor w Dziale Kultury Tygodnika Polityka...33 Janusz Sepioł, Senator RP...34 Sławomir Ratajski, Sekretarz Generalny Polskiego Komitetu do spraw UNESCO...35 Krzysztof A. Worobiec, Prezes Zarządu Stowarzyszenia na rzecz Ochrony Krajobrazu Kulturowego Mazur Sadyba...36 Lech Kaczoń, Prezes Izby Gospodarczej Reklamy Zewnętrznej...37 Jerzy Solon, Profesor Nadzwyczajny w Instytucie Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania w Polskiej Akademii Nauk...38 Ewa Malinowska-Grupińska, Przewodnicząca Rady Miasta Stołecznego Warszawy...39 Bartłomiej Kolipiński, Prezes Zarządu Oddziału Warszawskiego Towarzystwa Urbanistów Polskich...40 Bronisław Komorowski, Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej...41

6

7 Pytania do Forum Debaty Publicznej Krajobraz Polski dobrem publicznym potrzeba zmian w zarządzaniu krajobrazem 1. Kto jest głównym odpowiedzialnym za jakość i ład krajobrazu? 2. Jakie czynniki decydują o jakości krajobrazu? 3. Jaka powinna być ingerencja władz w ochronę krajobrazu estetykę budynków i terenów prywatnych?

8 BRONISŁAW KOMOROWSKI Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Proszę Państwa! Bardzo serdecznie dziękuję za obecność, za chęć rozmawiania i szukania pomysłów na rozwiązanie paru istotnych kwestii. Dziękuję za gotowość do wspólnej pracy. Przywiązuję bardzo duże znaczenie do efektów pracy w postaci projektu ustawy. Dlaczego? Dlatego, że według mnie, mimo wszystkich zapóźnień Polski i różnego rodzaju kompleksów, frustracji, które przeżywamy jako społeczeństwo, zawsze panowało przekonanie, że krajobraz, natura, przyroda polska pozytywnie nas wyróżniają. Pamiętam rozmowy z czasów, kiedy Polska zamierzała zostać członkiem Unii Europejskiej. Przyjeżdżały wtedy liczne delegacje z zagranicy i czułem absolutny dyskomfort, kiedy słyszałem to, co mówiono. Nam się wtedy wydawało, że powinniśmy być potęgą przemysłową to były jeszcze echa PRL u. Wydawało się nam, że im więcej fabryk, hut, kopalń zostanie zbudowanych, tym Polska będzie bogatsza i lepsza. I nie mogłem zrozumieć tego, co mówiono: waszą wartością jest krajobraz, ogromną wartość stanowią niezurbanizowane, nieuprzemysłowione przestrzenie. Odbierałem to niemalże jako chęć wypchnięcia nas poza obszar rozwoju. Dzisiaj widać, że jest zupełnie inaczej, że w całym wielkim [procesie] rozwoju gospodarczego Polski nie we wszystkich obszarach i nie zawsze potrafiliśmy w stopniu wystarczającym chronić wartość ogólnonarodową, jaką jest krajobraz, jaką jest natura. Bardzo znacząco rozbudowaliśmy wrażliwość ekologiczną, ale jeśli chodzi o ochronę krajobrazu jako wartości wspólnej, to wydaje się, że jesteśmy dopiero na wstępnym etapie budowania nie tylko wrażliwości, ale również aktywności, która by pozwoliła na wypracowanie rozwiązań systemowych. Rozwiązań chroniących [krajobraz] w możliwie maksymalnym stopniu, z uwzględnieniem tego, o czym jest mowa w Konstytucji że trzeba zapewnić ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju. A więc jednak rozwoju Według mnie, jesteśmy dopiero na wstępnym etapie działań, które mogą skutecznie zabezpieczyć krajobraz przed dewastacją. Nie wszystko da się uchronić, ale zawsze można próbować chronić przed nadmierną, nieuzasadnioną dewastacją i środowisko, i krajobraz. Niewątpliwie ceną, którą przyszło nam zapłacić za przyspieszony rozwój infrastrukturalny, są głębokie straty w obszarze krajobrazu. Nie wszystkie problemy da się rozwiązać, ale warto zacząć coś robić. Nie prowadzić już tylko i wyłącznie debat, ale zaproponować konkretne rozwiązania. Według mnie, brakuje narzędzi regulujących nowe kwestie, które pojawiły się w ramach rozwoju i które w istotny sposób wpływają na krajobraz. Mam na myśli kwestie rozproszonych reklam, a także pojawiających się dominant, na przykład słynnych, często bulwersujących, ale też dających jakąś nadzieję wiatraków produkujących energię elektryczną. Chciałbym przypomnieć, że dwa lata temu odbyło się tutaj, w Pałacu Prezydenckim, Forum Debaty Publicznej poświęcone ochronie krajobrazu przyrodniczego i kulturowego, głównie z udziałem przedstawicieli samorządu terytorialnego. Dwa lata to naprawdę dużo czasu. I przyznam, że z pewnym niepokojem skonstatowałem to, że pod wieloma względami jesteśmy na etapie tych samych deklaracji padających ze strony różnych środowisk parlamentarnych albo innych, które mówiły, że coś zrobią. Według mnie, przyrost wartości w postaci rozwiązań prawnych jest od tamtego czasu minimalny a w krajobrazie zmienia się bardzo wiele. 6

9 Chciałbym więc bardzo podziękować Panu Ministrowi Olgierdowi Dziekońskiemu za konsekwencję i konkretną pracę nad wnioskami, które płynęły ze wspomnianego Forum Debaty Publicznej. Cieszę się, że będą mogły być dzisiaj Państwu zaprezentowane i poddane pod debatę, ocenę, także społeczną, założenia projektu i sam projekt ustawy o ochronie krajobrazu. Bardzo serdecznie dziękuję i proszę Pana Ministra o głos. 7

10 OLGIERD DZIEKOŃSKI Sekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP Proszę Państwa, nasza dzisiejsza debata dotyczy problemu krajobrazu i dlatego warto zacząć od diagnozy. Bardzo proszę pana Jerzego Solona, profesora w Instytucie Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania w Polskiej Akademii Nauk, o krótkie wystąpienie dotyczące diagnozy obecnego stanu polskiego krajobrazu. Bardzo proszę. 8

11 JERZY SOLON Profesor Nadzwyczajny w Instytucie Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania w Polskiej Akademii Nauk 1. Definicja krajobrazu, zakres i treść pojęcia Przy tworzeniu nowych regulacji prawnych dotyczących ochrony i kształtowania krajobrazu konieczne będzie odwołanie się do definicji krajobrazu zapisanej w EUROPEJSKIEJ KONWENCJI KRAJOBRAZO- WEJ, sporządzonej we Florencji dnia 20 października 2000 r. (Dz. U. z dnia 29 stycznia 2006 r.). Zgodnie z Artykułem 1 tej konwencji: krajobraz znaczy obszar, postrzegany przez ludzi, którego charakter jest wynikiem działania i interakcji czynników przyrodniczych i/lub ludzkich. Definicja ta krótka i na pierwszy rzut oka nieskomplikowana niesie w sobie wiele treści: a) Krajobraz znaczy obszar z jednej strony oznacza to wycinek przestrzeni (w domyśle rozsądnie duży) i byt realny. A zatem krajobrazem nie jest ani wrażenie wewnętrzne, ani wyobrażenie o tym jak powinno być, a z drugiej strony krajobrazem nie jest pojedynczy obiekt taki jak np. ulica, pałac, założenie parkowe, pojedyncze jezioro itp. W ten sposób definicja odwołuje się do geograficznego ujęcia krajobrazu, i implikuje że każdy fragment powierzchni ziemi należy do jakiejś jednostki krajobrazowej. b) Krajobraz obszar postrzegany (ang. perceived) przez ludzi, co oznacza podejście fizjonomiczno estetyczne, w którym określa się cechy widokowe krajobrazu. Jest to ujęcie najłatwiej zrozumiałe dla przeciętnego obywatela, często też błędnie uważane za jedyne, niestety jednak, ze szkodą dla rzeczywistej ochrony i poprawnego kształtowania oraz użytkowania przestrzeni geograficznej. c) Charakter krajobrazu jest wynikiem działania i interakcji czynników przyrodniczych. Z tego stwierdzenia wynika, że definiowanie i analiza krajobrazu koresponduje z podejściami: geograficznym, geochemicznym, geobotanicznym oraz zoo ekologicznym, a składniki abiotyczne (takie jak ukształtowanie terenu, podłoże geologiczne, gleby, stosunki wodne) oraz składniki biotyczne (fauna, flora oraz ekosystemy) muszą być brane pod uwagę przy delimitacji jednostek krajobrazowych i definiowaniu kryteriów ochrony krajobrazu. d) jednocześnie Charakter krajobrazu jest wynikiem działania i interakcji czynników ludzkich. To stwierdzenie podkreśla aspekty historyczne, kulturowe i użytkowe krajobrazu, rozpatrywane najczęściej na gruncie geografii człowieka, architektury krajobrazu i planowania przestrzennego. Jak wynika z powyższego przeglądu, prawna (wynikająca z konwencji krajobrazowej) definicja krajobrazu niesie w sobie bogatą i zróżnicowaną treść, którą można dalej dowolnie uszczegóławiać. Na potrzeby przyszłych prac legislacyjnych należy jednak podkreślić, że zasady ochrony i kształtowania krajobrazu muszą uwzględniać jednocześnie aspekt antropogeniczny (obejmujący elementy krajobrazu wyróżniane, grupowane i analizowane jako obiekty mające znaczenie dla życia ludzkiego i społeczeństwa), aspekt abiotyczny (dotyczący obiektów i relacji przestrzennych oraz funkcjonowania elementów i komponentów wyróżnionych na podstawie ich charakterystyki abiotycznej) i aspekt biotyczny (w którym punktem centralnym są określone grupy organizmów oraz całe ekosystemy). Wszystkie te aspekty są ze sobą powiązane i równie ważne. Ponadto, przyszłe rozwiązania prawne powinny traktować krajobraz jednocześnie jako: 1. zestaw obiektów fizycznych, ich agregacji, konfiguracji i podsystemów (abiotycznych, biotycznych, antropogenicznych); 2. system powiązanych ze sobą procesów (ekologicznych, geomorfologicznych, biogeochemicz- 9

12 nych, ekonomicznych, społecznych i innych) integrujących różne obiekty fizyczne; 3. zbiór rzeczywistych i potencjalnych usług dla różnych grup użytkowników; 4. zbiór bodźców, oddziaływujących na zmysły użytkownika, wynikających m.in. z fizjonomii i funkcjonowania krajobrazu; 5. zbiór wartości przyrodniczych, społecznych, ekonomicznych, materialnych, duchowych, historycznych i innych, które najczęściej mają znaczenie względne, gdyż można je określić jedynie przy porównaniu z innymi obiektami lub przyjętymi skalami. Powyższe, kompleksowe rozumienie krajobrazu obejmuje swoim zakresem wszystkie wymienione wcześniej ujęcia, umożliwia sformułowanie mierzal nych kryteriów jakości krajobrazu, oraz rozróżnia obiekty mające byt materialny, ich cechy oraz ich funkcje i użyteczność. Należy tu podkreślić, że dwie pierwsze kategorie mają charakter obiektywny, istniejący niezależnie od woli, poglądów i nastawienia odbiorcy (użytkownika); natomiast trzy pozostałe mają charakter względny, zależny od możliwości percepcji, potrzeb, kontekstu kulturowego, warunków ekonomicznych i preferencji użytkownika. Takie rozróżnienie także będzie niezbędne w przyszłych regulacjach prawnych dotyczących krajobrazu. 2. Niezbędny zakres danych o krajobrazie Racjonalna ochrona i kształtowanie krajobrazu wymaga odpowiedniej wiedzy i kryteriów, na podstawie których można podejmować odpowiednie działania. Przede wszystkim niezbędna jest wiedza o zróżnicowaniu typologicznym i granicach poszczególnych krajobrazów, a następnie o ich składzie czyli kompozycji, o sposobach rozmieszczenia w przestrzeni części składowych (elementów przestrzennych) czyli konfiguracji krajobrazu. Kolejnym składnikiem naszej wiedzy wymaganym przez konwencję jest zestaw cech charakterystycznych krajobrazów na różnych poziomach szczegółowości przestrzennej (hierarchiach przestrzennych). Biorąc pod uwagę trzy kategorie składników krajobrazu, tzn. abiotyczne, biotyczne i antropogeniczne można ogólnie stwierdzić, że: w odniesieniu do zróżnicowania abiotycznego nasza wiedza jest wystarczająca na wszystkich poziomach szczegółowości przestrzennej; niezbędna jest jednak odpowiednia synteza dla potrzeb planowania ochrony krajobrazu. w odniesieniu do zróżnicowania biotycznego dysponujemy wiedzą wystarczającą na średnich i małoskalowych poziomach szczegółowości przestrzennej, natomiast niezbędne są uzupełnienia w skalach szczegółowych (w obrębie gmin) oraz synteza dla potrzeb planowania ochrony krajobrazu. w odniesieniu do zróżnicowania antropogenicznego nasza wiedza jest fragmentaryczna pod względem terytorialnym i tematycznym, co wymaga nowego zdefiniowania zakresu niezbędnych danych w różnych skalach przestrzennych, zbioru tych danych i ich syntezy. Z powyższego wynika, że przyszłe regulacje prawne dotyczące ochrony krajobrazu, zarówno na poziomie ustawy jak i aktów wykonawczych do niej, będą musiały między innymi sprecyzować zakres niezbędnej wiedzy o krajobrazach, w tym także kryteria wyróżniania granic, sposób opisu kompozycji i konfiguracji, a także wprowadzić zasady hierarchicznej typologii krajobrazów. 3. Ocena stanu wybranych typów krajobrazu Wyczerpujące omówienie stanu wybranych typów krajobrazu znacznie przekracza dzisiejsze możliwości. Dlatego też, na potrzeby tej wypowiedzi przyjęto bardzo uproszczoną klasyfikację krajobrazów, grupowanych przede wszystkim (ale nie wyłącznie) według kryteriów funkcjonalnych. Jednocześnie główne problemy dotyczące stanu i jakości tych typów krajobrazu zostały tylko wstępnie zasygnalizowane w sposób zgeneralizowany, bez uwzględnienia zróżnicowania regionalnego i bez analizy przyczyn takiego stanu rzeczy. W przypadku krajobrazów silnie zurbanizowanych (wielkomiejskich, miejskich i małomiasteczkowych) założenia urbanistyczne, kompozycja i konfiguracja są w większości co najmniej poprawne, natomiast głównym problemem jest niska estetyka jednostek architektoniczno krajobrazowych i wnętrz krajobrazowych. Dotyczy to zarówno elementów trwałych 10

13 (niedopasowane do siebie budynki pod względem stylu i kolorystyki) jak i przede wszystkim elementów nietrwałych, takich jak znaki, szyldy i reklamy. W przypadku krajobrazów podmiejskich głównym problemem jest występujący co raz częściej brak ładu przestrzennego, co powoduje chaos przestrzenny pod względem strukturalnym, funkcjonalnym i użytkowym. Przejawem tego nasilającego się zjawiska jest tzw. urban sprawl, czyli rozlewanie się zabudowy miejskiej na strefy podmiejskie, a jest to konsekwencją nieprzestrzegania wytycznych studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego w gminach, braku planów miejscowych i nadmiernym wydawaniem decyzji o ustaleniu warunków zabudowy. Stan krajobrazów wiejskich należy rozpatrywać w dwóch oddzielnych aspektach. Po pierwsze jako przestrzeń produkcyjna i przestrzeń życia ludzi i po drugie jako historycznie ukształtowany układ o znaczeniu kulturowym. W pierwszym przypadku problemem jest ochrona różnorodności biologicznej na obszarach wiejskich i zapewnienie rozwoju zrównoważonego tych obszarów. Troska o te zagadnienia jest deklarowana powszechnie, natomiast praktyka w zakresie optymalizacji kompozycji i konfiguracji pozostawia wiele do życzenia. W drugim przypadku jest rzeczą oczywistą, że historyczne układy wiejskie ulegają zmianie, a chronione specjalnie są jedynie niewielkie fragmenty struktury osadniczej (w zasadzie bez ochrony tradycyjnej struktury rozłogu polnego). Tu ocena dzisiejszej sytuacji i zachodzących procesów jest niejednoznaczna. Trudno mianowicie stwierdzić, że wszystkie historyczne układy wiejskie powinny być zachowanie, brak jest jednak kryteriów ocenowych, przydatnych przy wyborze obszarów wymagających specjalnego traktowania. Poza wyżej wymienionymi typami krajobrazów warto dodatkowo zwrócić uwagę na dwie kategorie, wyróżniane według innych kryteriów, czyli na krajobrazy dolin dużych rzek oraz krajobrazy związane z regionami atrakcyjnymi turystycznie. Jeśli chodzi o krajobrazy dolin dużych rzek, to głównym problemem jest chaos strukturalny i brak wyraźnie sprecyzowanych priorytetów w zagospodarowaniu przestrzennym. Powoduje to liczne konflikty między wymaganiami ochrony przeciwpowodziowej, ochrony przyrody i poprawą warunków osadniczych. jest chaos strukturalny. W przypadku krajobrazów regionów atrakcyjnych turystycznie jak w soczewce skupiają się prawie wszystkie kategorie konfliktów i innych zjawisk negatywnych co związane jest z jednej strony z bardzo silną konkurencją o przestrzeń między różnymi grupami użytkowników, a z drugiej z brakiem zdefiniowania cech charakterystycznych krajobrazu i wyboru tego zestawu cech (właściwości), które bezwzględnie powinny być zachowane (chronione). 4. Główne postulaty na przyszłość Wzrost świadomości społeczeństwa, wymogi międzynarodowe oraz dzisiejszy zły stan ochrony krajobrazu wymaga w najbliższej przyszłości podjęcia daleko idących prac legislacyjnych. Dobrze, że skromne kroki w tym kierunku są już podejmowane, ale takie postępowanie krok po kroku wydaje się niewystarczające. Zdaniem wielu specjalistów zajmujących się zagadnieniami krajobrazowymi niezbędna jest nowa kompleksowa regulacja prawna, dająca w rezultacie nową ustawę (dotyczącą tematycznie ochrony przestrzeni geograficznej) oraz zmiany w co najmniej 20 innych ustawach. Niewątpliwie jednym z najważniejszych elementów nowej ustawy powinien być dobrze skonstruowany słownik pojęć, w tym operacyjna definicja krajobrazu oraz dobrze, jednoznacznie sprecyzowane cele i narzędzia ochrony krajobrazu. Jest to zagadnienie tym bardziej warte podkreślenia, gdyż przykładowo, w obecnie obowiązującej i wielokrotnie nowelizowanej ustawie o ochronie przyrody zarówno słownik pojęć jak i cele i narzędzia są sformułowane w sposób logicznie i merytorycznie wadliwy. Nowe regulacje prawne muszą przewidzieć sposób wykonania hierarchicznego katalogu krajobrazów Polski oraz kryteria wyróżniania i sposób zestawiania ich cech charakterystycznych. Tu należy bardzo jasno postawić jedną kwestię: we wszystkich etapach prac legislacyjnych oraz przy tworzeniu instrukcji i innych dokumentów wykonawczych niezbędny jest udział fachowców zajmujących 11

14 się krajobrazem. Powinno to być konsorcjum obejmujące fachowców powołanych/wybieranych/wskazanych przez Polską Asocjację Ekologii Krajobrazu (PAEK), Komisję Krajobrazu Kulturowego Polskiego Towarzystwa Geograficznego (KKK PTG) oraz Towarzystwo Urbanistów Polskich (TUP). Oddanie tych zagadnień w ręce administracji wspieranej przez firmę wybraną w drodze przetargu przyniesie rezultaty co najmniej wątpliwe, a nawet może bardzo szkodliwe. Dotyczy to m.in. zagadnień związanych z tzw. audytem krajobrazowym, przewidywanym do wykonania przez władze administracyjne poziomu wojewódzkiego w ciągu kilku najbliższych lat. 12

15 PIOTR SARZYŃSKI Redaktor w Dziale Kultury Tygodnika Polityka Czuję się zaszczycony, a także podbudowany tym, że Głowa Państwa chce rozmawiać o problemach, które politycy, szczególnie ci najwyżsi rangą, dotychczas nie za bardzo chcieli poruszać. Ja przynajmniej takich dyskusji z ostatnich dwudziestu lat pamiętam niewiele. Krajobraz Polski głównym przegranym polskiej transformacji tak brzmi temat mojego wystąpienia i wobec tak określonego tematu nie mogę zacząć inaczej jak od cytatu z mojego redakcyjnego kolegi Andrzeja Mleczki. Jest taki rysunek, na którym przedstawiony jest jeden rodak mówiący do drugiego: Morze, góry, pola, lasy. Panie, jaki to mógłby być piękny kraj. Niestety mamy jeszcze miasteczka, miasta i wsie, i robimy wszystko, by je nieodwołalnie oszpecić. Transformacja ustrojowa rzeczywiście budziła nadzieję na wyrwanie nas z szarzyzny PRL, nadzieję na zachodnią jakość przestrzeni publicznej. Wszyscy mieliśmy nadzieję nie tylko na to, że będziemy wygodniej mieszkać, jeździć lepszymi samochodami, mieć ciekawszą, lepiej płatną pracę i cieszyć się wolnością. Mieliśmy też nadzieję na to, że nasze otoczenie będzie coraz bardziej kwitnące i piękne. Można zapytać: co się stało? Stała się rzecz dziwna. Otóż ze starego ustroju odrzuciliśmy to, co było w nim dobre, niezłe, czyli na przykład planowanie, urbanistyczną kontrolę, nie najgorszą dbałość o harmonijny rozwój miast. Co zachowaliśmy? To, co najgorsze filozofię, że to, co publiczne, nie jest moje i nic mnie nie obchodzi, obojętność na bylejakość, na brud, na prowizorkę. W przypadku nowego ustroju jest podobnie. Nie przejęliśmy zachodniego szacunku dla przestrzeni publicznej i imperatywu, że trzeba rozwijać w społeczeństwie coś, co można nazwać dobrym gustem czy poczuciem estetyki. A co przejęliśmy? Złudne przekonanie, że wszystko wyreguluje wolny rynek, że wolność jest wartością najwyższą, również w odniesieniu do kreowania krajobrazu. Przejęliśmy gust nie z wielkomiejskich standardów Austrii czy Wielkiej Brytanii, ale z kiczowatej kultury masowej amerykańskiej prowincji. Niestety, przez minione dwie dekady szeroko rozumiana władza zrobiła niewiele czy zgoła nic, by naprawić to, co zaczęło się tak dramatycznie sypać. Efekty? Wystarczy rozejrzeć się dookoła. Lista grzechów polskiej urbanistyki i architektury jest długa jak opera Wagnera. Na temat tych grzechów na pewno mądrzej mogą wypowiedzieć się lepsi ode mnie eksperci architekci, urbaniści. Ja spojrzę na omawianą kwestię jako tropiciel piękna i brzydoty. Otóż: jeśli do faktu fatalnie i na dziko rozwijających się miast dodamy tandetną architekturę, jeśli dodamy też nasz brak gustu i naszą obojętność na estetykę rzeczy drobnych, jeśli dodamy bezczelność deweloperów a to są chyba jedyni, którzy nie mogą mówić o przegranej efekciarstwo inwestorów i ślepotę władz, to dopiero wtedy obraz będzie pełny i, niestety, bardzo smutny. Czy jest to przegrana nieodwołalna? W jakimś stopniu tak. Nie da się bowiem zburzyć domów, osiedli, centrów handlowych, które rażą nasze oczy. Możemy jednak powstrzymać postępującą coraz szybciej degradację i możemy to zrobić na trzy sposoby, w trzech obszarach. Po pierwsze, poprzez stanowienie mądrego prawa i konsekwentne wymaganie jego przestrzegania to jest ten element, który dzisiaj, na dzisiejszym spotkaniu jest najważniejszy. Po drugie, poprzez nieszczędzenie nakładów tam, gdzie bez nich nie da się niczego zrobić. Chodzi tu na przykład o rewaloryzację miejskiej tkanki. Wreszcie, po trzecie, ale nie najmniej ważne, poprzez konsekwentną edukację, poprzez uczenie niekoniecznie rozumienia architektury czy urbanistyki, ale po prostu wrażliwości na piękno, przede wszystkim w szkołach, bo to młodzież przejmie 13

16 kiedyś odpowiedzialność za kraj. Tam, gdzie się da, warto edukować również dorosłych, szczególnie tych, którzy decydują dziś o obliczu przestrzeni publicznej. Zacząłem cytatem i cytatem zakończę. Niestety będzie to także cytat niewesoły. To cytat stareńki z wielkiego klasyka Williama Szekspira z Makbeta, z rozmowy wiedźm, cytat będący niezłą kwintesencją tego, co się dzieje dziś w Polsce. Co świetne, to szpećmy, co szpetne, tym świećmy. Tylko czy my musimy być jako te wiedźmy makbetowskie? 14

17 PIOTR CAŁBECKI Marszałek Województwa Kujawsko-Pomorskiego Ktoś za ład przestrzenny musi odpowiadać. Rzeczywiście warto by zastanowić się nad tym, jaką rolę w tym zakresie odgrywa dziś samorząd na różnych stopniach organizacji, a jaką odgrywać powinien. Niestety, pomimo iż ład przestrzenny jest celem samym w sobie, celem najważniejszym w przedmiocie planowania przestrzennego, nie podlega on typowemu planowaniu strategicznemu nie uwzględnia się tegoż tematu na różnych szczeblach planowania wspomnianego przez Pana Prezydenta zrównoważonego rozwoju. Pomija się go, tak jakby on w ogóle nie istniał, dlatego że, jeśli chodzi o problematykę samorządową, kompetencje są skupione na samym dole, czyli w gminach. To gminy mają pełnię władzy w podejmowaniu decyzji lokalizacyjnych. Owszem, samorząd województwa ustawowo opiniuje w różnych zakresach lokalizacje pod warunkiem, że dotyczą one miejscowego planu zagospodarowania. Mówię teraz o dominantach to niedawno się zmieniło, co jest dobrym asumptem do dyskusji na temat dominant. Jeśli chodzi o decyzje o warunkach zabudowy, które, jak wiemy, najczęściej wydawane są na podstawie studiów, to nie wymagają one żadnego przez nas opiniowania. Tak więc rola samorządu województwa w tym zakresie jest iluzoryczna. My odnosimy się do uzgodnień w naprawdę szczątkowych zakresach, wtedy, kiedy mówimy o celu publicznym, parkach krajobrazowych czy ochronie zabytków szczególnej rangi. Odnosimy się też do norm hałasu, które tak naprawdę są określane w raportach oddziaływania, a tutaj twórczość i dowolność interpretacji różnych tak zwanych fachowców, którzy się za tę materię zabierają, jest ogromna. Tak więc mamy dziś bałagan w tym zakresie. 1. Elektrownia wiatrowa jako dominanta krajobrazu 250 m P.K.I.N. Warszawa 237 m 200 m 150 m kw 88 m kw 112 m ANWIL S.A. Włocławek 160 m 100 m 500 kw 46 m 50 m 300 kw 30 m Ratusz Staromiejscki Toruń 40 m Elektrownie wiatrowe funkcjonują na obszarach wiejskich, często mało zurbanizowanych i przekształconych przez działalność człowieka, gdzie są dużo większym dysonansem w przestrzeni niż np. kominy fabryczne, czy dominanty architektoniczne w miastach. 15

18 2. Elektrownie wiatrowe wg ilości instalacji i mocy w województwach Województwa ilość instalacji moc [MW] dolnośląskie 6 62,27 kujawsko-pomorskie ,98 lubelskie 5 2,15 lubuskie 7 56,60 łódzkie ,72 małopolskie 11 2,97 mazowieckie ,70 opolskie 5 84,15 podkarpackie 25 61,99 podlaskie ,40 pomorskie ,48 śląskie 15 9,55 świętokrzyskie 14 6,07 warmińsko-mazurskie ,48 wielkopolskie ,98 zachodniopomorskie ,43 RAZEM ,90 Źródło: URE, data aktualizacji danych: r. Stworzyliśmy w tym względzie własne prawo dotyczące wydawania zgód na budowę wiatraków, a to dlatego, że one strasznie niszczą nam krajobraz. Przedstawiony slajd (slajd 1) pokazuje, jak wielkimi dominantami potrafią być te instalacje w terenie dziewiczym. Porównujemy je na przykład z pałacem kultury czy wysokimi kominami wyrastającymi nagle nad pięknymi terenami dziewiczymi lub rolniczymi. No i staramy się takim rzeczom zapobiec. Dlaczego? W województwie kujawsko pomorskim mamy 214 instalacji i tylko 292 MW wytwarzanej mocy. Proszę zwrócić uwagę na pomorskie: tam jest 29 instalacji i podobna moc wytwarzana (slajd 2). Co to znaczy? System jest rozproszony, jest totalna dowolność w budowaniu tych urządzeń. Tam, gdzie wójt tego chce lub jest lobby twierdzące, że jest taka potrzeba, to wiatraki powstają, bez przemyślenia sytuacji pod jakimkolwiek względem, również krajobrazowym. Tak wygląda strategia, którą przyjęliśmy (slajd 3), choć wiemy, że jest ona nieskuteczna. Ograniczyliśmy nasze decyzje do pewnych obszarów zaznaczyliśmy je tu na żółto i nałożyliśmy rygor dotyczący odległości 1000 m od zabudowy. Ale oczywiście przegrywamy w kolegiach odwoławczych, ponieważ są to tylko nasze zasady, przyjęte przez zarząd województwa, nie są one uznawane przez prawo, nie są prawem lokalnym, więc nie możemy ich stosować. Czyli my jedynie opóźniamy w ten sposób efekty dzikiej polityki, a właściwie braku polityki w tym zakresie. Chcielibyśmy prosić Pana Prezydenta jednocześnie dziękując za obecną inicjatywę aby doprowadził do stworzenia ram prawnych, tak byśmy mogli, jako samorząd, który zajmuje się rozwojem regionu, ze swojego poziomu mieć wpływ na to, gdzie takie instalacje są budowane. I mówimy to w imieniu mieszkańców naszego województwa. 16

19 3. Na podstawie własnych opracowań oraz ekspertyzy Polskiej Akademii Nauk samorząd województwa kujawsko-pomoeskiego wypracował kryteria i zasady lokalizacji elektrowni witrowych Wyłączenie z możliwości lokalizacji elektrowni wiatrowych: wyznaczonych obszarów cennych przyrodniczo, krajobrazowo i gospodarczo, stref buforowych do ochrony przelotów ptaków; ok. 10 km od rzeki Wisły (w obie strony od osi rzeki), ok. 8 km od rzeki: Brdy i Drwęcy (w obie strony od osi rzeki), ok. 6 km od rzeki Noteci i Kanału Bydgoskiego (w obie strony od osi cieków). Dopuszczenie rozwoju energetyki wiatrowej na pozostałym obszarze województwa przy zachowaniu następujących ograniczeń indywidualnych: odległości określanej przez tzw. promień upadku elektrowni wiatrowej (wysokość masztu elektrowni wiatrowej + długość jednej łopaty śmigła) od linii kolejowych, dróg krajowych, wojewódzkich, powiatowych oraz linii elektroenergetycznych wysokich napięć, odległości co najmniej 1000 m od budynków mieszkalnych, w tym budynków mieszkalnych w zabudowie zagrodowej. 17

20 OLGIERD DZIEKOŃSKI Sekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP Proszę Państwa, chciałbym osobiście przedstawić założenia ustawy o zmianie niektórych ustaw w związku z potrzebą wzmocnienia narzędzi ochrony krajobrazu, o czym wspominał przed chwilą Pan Prezydent. Taka regulacja ustawowa powinna zapewnić, po pierwsze, wdrożenie, przynajmniej w części, Europejskiej Konwencji Krajobrazowej, a po drugie, stworzenie sytuacji, w której wskazywana przed chwilą przez Pana Marszałka Całbeckiego nieskuteczność władz samorządowych mogłaby być wyeliminowana, w szczególności w odniesieniu do obiektów, które mają charakter dominant krajobrazowych. Dlatego też założenia projektu zmian w ustawach tu idziemy tropem rozumowania Pana Profesora Solona powinny zapewnić odpowiednie zmiany istniejących ustaw, szczególnie prawa ochrony środowiska czy ustawy o ochronie przyrody. Chodzi tu o kwestię identyfikacji, waloryzacji krajobrazu i określenia zagrożeń, które dotyczą krajobrazów priorytetowych, czyli o wprowadzenie pewnej waloryzacji krajobrazu z wyodrębnieniem krajobrazu priorytetowego. Następnie: wprowadzenie definicji krajobrazu do polskiego porządku prawnego, bo takiej definicji w obecnym porządku nie ma. Następnie: wprowadzenie definicji reklamy, ponieważ, jak się wydaje, reklama jest jednym z elementów, które w sposób istotny wpływają na zanieczyszczenie krajobrazu. I dalej: zaproponowanie takiego instrumentarium prawnego, które sprzyjałoby ochronie krajobrazu. Jeżeli chodzi o definicję krajobrazu, to wydaje się, że definicja stwierdzająca, że krajobraz to postrzegana przez ludzi przestrzeń, zawierająca elementy przyrodnicze lub wytwory cywilizacji, ukształtowana w wyniku działania czynników naturalnych lub działalności człowieka, spełnia wymogi konwencji krajobrazowej i jest zbieżna z takim, powiedziałbym, powszechnym rozumieniem wartości jakości krajobrazu. Taka definicja, co ważne, łączy dwa porządki ustawowe łączy porządek ustawy o ochronie zabytków i ustawy związanej z ochroną środowiska naturalnego, czyli z domeną, która jest przedmiotem zainteresowania ministra środowiska. Takie zintegrowane podejście do krajobrazu odpowiada temu, co rekomenduje konwencja krajobrazowa. Kwestia audytu krajobrazowego. Taki audyt powinien być sporządzany w skali całego województwa na podstawie klasyfikacji, która byłaby przygotowana przez ministra środowiska w porozumieniu z ministrem kultury, i pozwoliłaby na wyodrębnienie tego, co jest szczególnie wartościowe w krajobrazie pozwoliłaby na wskazanie dla takich szczególnie wartościowych obszarów, krajobrazów priorytetowych, zagrożeń oraz propozycji działań, które mogłyby być podejmowane przez samorząd województwa w drodze przepisów prawa miejscowego. Taki audyt krajobrazowy byłby oczywiście finansowany czy też mógłby być finansowany ze środków narodowego funduszu ochrony środowiska, ale byłby zadaniem własnym samorządu województwa. Dla zdefiniowanych priorytetowych obszarów krajobrazowych samorząd województwa mógłby ustanawiać w drodze uchwały podejmowanej przez sejmik pewne szczególne normy dotyczące ładu przestrzennego na przykład maksymalne wysokości zabudowy, charakterystyki obiektów budowlanych, ich kolorystyki, pokrycia dachów tak aby tworzyć pewnego rodzaju normę krajobrazową. Jednak dotyczyłoby to tylko obszarów, które byłyby szczególnie ważne, jeśli chodzi o krajobraz województwa, obszarów priorytetowych. Takie normy mogłyby być wiążące zarówno podczas sporządzania dokumentów planistycznych przez gminy, jak i podczas wydawania poszczególnych, indywidualnych decyzji i zezwoleń. 18