Psychologia J Pedagogika

Transkrypt

1 Psychologia J Pedagogika ÊÊ I mm ÉmBI

2 I. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA OKRESU DORASTANIA Kulturowe zróżnicowanie dorastania. Terminologia. Fazy okresu dorastania. Biologiczne i społeczne uwarunkowania. Różnice zależne od pici. Właściwości psychiczne * Gdy patrzymy na okres dorastania z lotu ptaka", nasuwa się nam pytanie: czy można mówić o młodzieży jako o grupie psychologicznie jednolitej? Z obserwacji wiadomo bowiem, że w okresie dorastania dziewczęta i chłopcy różnią się między sobą nic tylko pod względem fizycznego dojrzewania, ale jeszcze bardziej pod względem psychicznym i społecznym. Istotnie, młodzież nie stanowi homogenicznej (jednorodnej) grupy, którą wyróżniają specyficzne ccchy młodzieńczości. Jest to grupa społeczna o dużym indywidualnym zróżnicowaniu. Jednakże psychologia okresu dorastania, pomimo badań prowadzonych w wiciu krajach, wciąż jeszcze nie dysponuje wystarczającą wiedzą dotyczącą tego zróżnicowania. Nic znamy na przykład dokładnie różnic w dorastaniu młodzieży wiejskiej i miejskiej, młodzieży robotniczej i ze środowisk inteligenckich, młodzieży wychowującej się w rodzinie oraz poza nią. Większość rozpowszechnionych poglądów dotyczących młodzieży powstała na podstawie badań miejskiej młodzieży uczącej się. Wiemy, że dorastanie tej młodzieży bywa okresem burzliwych przeżyć i zachowań niezależnie od pewnych odmiennych właściwości każdego kolejnego pokolenia. Właśnie młodzieży uczącej się dotyczy w największym stopniu rozbieżność roli między byciem dzieckiem a osobą dorosłą. 7

3 Z tego też powodu ma ona większą potrzebę przeciwstawiania się dorosłym. W spieraniu i mocowaniu się, w przeżywaniu konfliktów i uczeniu się ich przezwyciężania znajduje szansę bardziej pogłębionego rozwoju własnej osobowości. Z kolei ta 'młodzież miejska, która szybciej kończy naukę szkolną i rozpoczyna pracę zarobkową, tym samym wcześniej podejmując role zawodowe dorosłych, nie przeżywa swojej młodości tak intensywnie i długo jak młodzież ucząca się. Również mniej burzliwe, spokojne wrastanie w społeczność dorosłych cechuje młodzież wiejską, która wcześniej podejmuje rolę dorosłych, chociażby ze względu na swoją wyraźnie określoną pozycję w rodzinie, będącej zarazem zespołem pracowniczym. Jeszcze inne problemy występują u młodzieży, która wprawdzie wcześnie zakończyła swoją edukację, ale nie podjęła ról społecznych dorosłych. Ta młodzież, uwięziona bez perspektyw między dzieciństwem a dorosłością, niejednokrotnie szuka ucieczki od społeczeństwa i od siebie samej. Jest zrozumiałe, że uwagę społeczną, a także uwagę badaczy przyciągają przede wszystkim barwne i zaskakujące często objawy zachowania młodzieży, które są przyczyną trudności i wymagają wychowawczego ustosunkowania się. To wysuwanie na plan pierwszy zagadnień wymagających rozwiązania powoduje, że zwraca się uwagę na objawy kryzysu, mimo że nie występują one u każdego dorastającego i że są cechą tylko jednego z możliwych wzorów dorastania. W istocie dorastanie jest nic tylko w znacznej mierze zróżnicowane indywidualnie, ale nawet gdybyśmy abstrahowali od jego jednostkowego przebiegu, nie możemy ujmować go jako tak jednolitego okresu rozwoju jak poprzednie okresy życia. W dorastaniu można wydzielić dwa podokresy (fazy), dające się teoretycznie wyróżnić ze względu na dominowanie w pierwszym z nich czynników natury biologicznej, a w drugim - czynników kulturowych. I jakkolwiek w rzeczywistości wpływy te wzajemnie się nakładają - przy czym w jednostko- 8

4 wym rozwoju siła ich dominacji i czas następowania po sobie są bardzo zróżnicowane - to jednak ogólnie można powiedzieć, że dorastanie zaczyna się w biologii, a kończy w kulturze. Jest zrozumiałe, że biologiczne dojrzewanie, sterowane w głównej mierze genetycznie, jest w swym przebiegu u poszczególnych jednostek bardziej do siebie podobne niż dorastanie kulturowe. W naukach medycznych okres biologicznych przemian organizmu nosi nazwę dojrzewania, przy czym wyodrębnia się jego fazę wstępną, zwaną pokwitaniem. Na określenie jej używa się też terminu faza pubertalna (od łac. pubertas - wiek mężnienia, podrastania); po niej następuje adolescencja (od łac. adolescentia - młodość). W psychologii polskiej najczęściej stosuje się nazwę wiek dorastania, obejmując nią zarówno dojrzewanie biologiczne, jak i związany z nim rozwój psychiczny oraz społeczny. Niektórzy badacze, jak na przykład M. Przetacznik- -Gierowska, widzą konieczność wyodrębnienia dwóch faz, wydzielając średni wiek szkolny, przypadający na okres między 11. a 15. r.ż., i następujące po nim dorastanie. W książce tej terminem dorastanie objęłam wiek od około r.ż. do około r.ż. (przy indywidualnych odchyleniach tak w jedną, jak i w drugą stronę), przy czym okres ten obejmuje dwie fazy, które w przybliżeniu oddziela 16. r.ż. Na przełomowe znaczenie 16. r.ż. (przy indywidualnych odchyleniach) wskazują liczni badacze, między innymi E.H. Erikson. Również w badaniach dotyczących symptomów nerwicowych u młodzieży największe nasilenie neurotyczności przypadało na 16. r.ż., zwłaszcza u chłopców 1. Jest to również czas zwiększonych konfliktów szkolnych. W okresie zwanym dorastaniem człowiek uzyskuje dwie zdolności istotne dla jego dalszego rozwoju: zdolność do dawa- ' I. Obuchowska Dynamika nerwic. Psychologiczne aspekty zaburzeń nerwicowych u dzieci i młodzieży. Wyd. 3. Warszawa PWN 1983.

5 nia nowego życia oraz zdolność do samodzielnego kształtowania życia własnego. Jest wyrazem wzorów kultury, że kolejność uzyskiwania tych zdolności jest właśnie taka, jak to przedstawiono, jakkolwiek korzystniejsza byłaby kolejność odwrotna. Ale współczesne społeczeństwo, stawiając swoim członkom coraz to wyższe wymagania dotyczące ich przygotowania do życia, opóźnia ich dorastanie do samodzielności. Poza tym ogólnie lepsze warunki odżywiania i pielęgnacji rozwijającego się organizmu dziecka, a także inne czynniki powodują, że biologicznie dojrzewa ono z pokolenia na pokolenie nieco szybciej. Zjawisko to nosi nazwę akceleracji rozwoju. Tworzy się więc coraz większa rozbieżność między dojrzewaniem biologicznym a dojrzewaniem psychicznym i społecznym, co przejawia się w fazach okresu dorastania: w fazie burzliwych przemian w organizmie (dotyczących nie tylko dojrzewania płciowego, ale rozwoju całego organizmu), wraz ze wszystkimi tego konsekwencjami psychologicznymi i społecznymi, i w fazie następnej, gdy w biologicznie już dojrzałym organizmie młody człowiek poszukuje siebie w swym wymiarze psychologicznym. Poszukując siebie, dąży do znalezienia miejsca w otaczającym go świecie. Fazy te częściowo nachodzą na siebie, jakkolwiek około 16. r.ż. występuje tzw. kryzys młodzieńczy, charakteryzujący się nasileniem psychicznych trudności dorastania. Sposób pokonywania kryzysu, rozwiązywania przez młodego człowieka pojawiających się wtedy problemów własnej tożsamości determinuje w znacznym stopniu jego dalszy psychiczny rozwój 1. Obok psychologicznego ujmowania dorastania, uwzględniającego zarówno jego biologiczne, jak i społeczne determinanty, istnieją nurty, w których eksponowane jest znaczenie 1 Na zjawisko młodzieńczego kryzysu związanego z poszukiwaniem własnej tożsamości pierwszy zwrócił uwagę E.H. Erikson Childhood and Socicty. New York

6 bądź czynników biologicznych, bądź kulturowych. Do przedstawicieli nurtu pierwszego można na przykład zaliczyć autora pierwszej monografii o wieku dorastania G.S. Halla (1904) oraz A. Busemanna, Ch. Biihler, A. Gesella, a także S. Balcya. Wybitnym przedstawicielem nurtu drugiego jest światowej sławy polski socjolog J. Chałasiński, który sformułował tezę: Młodość to nie jest naturalny stan fizjologiczny i hormonalny, Iccz element kultury,»instytucja społeczna«. Młodość, podobnie jak mądrość, płeć i uroda, są społecznymi wyobrażeniami, społecznymi wartościami, które kształtują się rozmaicie, zależnie od struktury i kultury społeczeństwa" 1. Współcześnie nie ujmuje się zagadnienia młodości tak skrajnie, a źródeł kryzysu młodzieńczego poszukuje się łącznic w społeczeństwie i w kształtującej się pod jego wpływem, ale także pod wpływem czynników biologicznych, osobowości. Przy rozważaniu zagadnień dorastania na uwagę zasługują różnice związane z płcią, a mianowicie szybsze dojrzewanie organizmów żeńskich. Ta czasowa przewaga dziewcząt nad chłopcami, jaka występuje w pierwszej fazie dorastania, powoduje niejednokrotnie wygórowane oczekiwania co do dalszego rozwoju dziewcząt oraz nadmiernie krytyczny stosunek do chłopców, zwłaszcza tam, gdzie są oni na co dzień porównywani z dziewczętami (np. w szkole). Chłopcy, instynktownie broniąc się przed tak niesprawiedliwym porównaniem, szukają potwierdzenia własnej wartości na różne sposoby, co nie zawsze jest społecznie pożądane. Ich dorastanie jest więc bardziej burzliwe, gdyż nie tylko ich skok pokwitaniowy jest intensywniejszy, ale i o społeczne uznanie muszą walczyć na dwóch frontach - przeciw hegemonii dorosłych i przeciw lepszym" od nich dziewczętom. Liczne problemy wychowawcze, jakie wtedy sprawiają chłopcy, wydają się mieć swoje źródło w tym podwójnym przeciwstawianiu się. 1 J. Chałasiński Społeczeństwo i wychowanie. Wyd. 3. Warszawa PWN 1969, s

7 Pierwsza faza dorastania, bardziej biologiczna, niezależnie od różnic związanych z płcią charakteryzuje się ogólnym niezrównoważeniem emocjonalnym, wyrażającym się w nadmiernej pobudliwości. Dorastający stają się drażliwi, niespokojni ruchowo, dziewczęta często mają złe humory, są nadąsane, płaczliwe; chłopcy bywają agresywni, miewają wybuchy złości. Zarówno dziewczęta, jak i chłopców cechuje zmienność motywacji. Dorastający już nie przyjmują bezkrytycznie informacji 0 świecie zewnętrznym, jakie podają im dorośli, lecz bacznie je rozważają, oceniają i selekcjonują. Wzrost krytycyzmu nie wynika z niechęci do dorosłych ani ze złej woli dorastających. To rozwinęły się możliwości ich umysłu, zwiększyła się reaktywność uczuć, a działania nabrały perspektywy pod wpływem zarówno czynników pochodzących z wewnątrz organizmu, jak 1 środowiskowych, do których zaliczamy przede wszystkim możliwości intelektualnego kształcenia się. Niezrównoważenie młodzieży w pierwszej fazie dorastania przejawia się w pewnej anarchii życia psychicznego, w chaosie przeżyć i działań, w szybko po sobie następujących stanach: energii i lenistwa, radości i smutku, brawury i nieśmiałości, towarzyskości i pragnienia samotności. Młodzież znajduje się w stanie wewnętrznego konfliktu pomiędzy potrzebą bycia dorosłym i samodzielnym a pragnieniem zachowania przywilejów dziecka. Jej wiek psychiczny" (według określenia D. Winnicotta) zmienia się niekiedy z dnia na dzień. Konflikt pogłębiają dorośli wypowiadaniem opinii w rodzaju:,już jesteś dosyć dorosły, żeby tego nie robić" oraz:, jeszcze nie jesteś dość dorosły, żeby to robić". Kim więc jestem?" - zadają pytanie dorastający. Poszukiwanie własnej tożsamości, wokół której zdaniem wielu badaczy skupiają się problemy psychiczne w tym wieku, odbywa się chaotycznie, metodą prób i błędów, nie zawsze w sposób uświadomiony. Intensywność poszukiwania samego siebie jest różna, a i sposoby odmienne. Dziewczęta często pi- 12

8 szą listy, wiersze i pamiętniki, poznając - poprzez ujęcie w słowa - własne nastroje i pragnienia. Chłopcy mniej lub bardziej skrycie obmacują swoje mięśnie, porównują swoje wymiary, wypróbowują swoją sprawność w nie zawsze pożądanych przez dorosłych czynnościach, za to zawsze przyciągających ku nim uwagę. Tak dziewczęta, jak i chłopcy oglądają siebie w lustrze, często się czeszą, wyciskają wągry, a na uwagi matek odpowiadają: to moje ciało". To akceptują siebie, to wpadają w zwątpienie, to poszukują siebie, to znów od siebie uciekają. Faza ta jest okresem intensywnego eksperymentowania ze sobą i z innymi, poszukiwania celów i ich odrzucania. Zbieranie znaczków lub widokówek zostaje zastąpione wycinaniem ilustracji samochodów, twarzy aktorów, kolekcjonowaniem nagrań zespołów muzycznych czy fotografii nagich dziewcząt; różne są tu preferencje zależnie od płci. Potrzeba bycia sobą, posiadania własnej odrębności miesza się z uległością, konformizmem, potrzeba autorytetu - z jego odrzuceniem, a potrzeba wzorów identyfikacyjnych ze stopniowym zmniejszaniem się ich wpływu. Nic więc dziwnego, że powstają różnorodne trudności, z którymi boryka się młodzież, a i rodzicom nie zostają one oszczędzone. Zarówno symptomy nerwicowe, jakie występowały w okresie dzieciństwa, jak i różne problemowe zachowania uwidaczniają się z całą jaskrawością. Można wręcz powiedzieć, że skutki błędów wychowawczych popełnionych przez rodziców w stosunku do dziecka młodszego ujawniają się często dopiero w tej fazie życia. Na różnorodne trudności przeniesione z dzieciństwa nakładają się nowe, a także popełnione przez rodziców kolejne błędy. Druga faza dorastania, rozpoczynająca się zazwyczaj po 16. r.ż., charakteryzuje się poszukiwaniem wyjścia z chaosu przeżyć i działań, stopniowym wyłanianiem się uporządkowania, stawianiem sobie celów i dostosowaniem do nich swojego postępowania. W tej fazie rozwoju dominującą rolę odgrywają procesy intelektualne; procesy biologiczne organizmu są już z reguły ustabilizowane. 13

9 Poszukiwanie własnej tożsamości staje się coraz bardziej świadome, poparte refleksją i werbalizowane. Młodzież stawia sobie pytania dotyczące sensu własnego istnienia i istnienia ludzkiego życia w ogóle. Nic są to jednak problemy egzystencjalne dotyczące własnego życia i śmierci w sensie biologicznym, te są bowiem jeszcze zbyt odległe i pojawiają się w całej swej jaskrawości dopiero podczas kryzysu wieku średniego 1. U młodzieży zagadnienie sensu życia jest zdominowane przez aktualne problemy ogólnoludzkie: problemy wojny i pokoju, wolności i zniewolenia, katastrofy ekologicznej i ucieczki przed nią, stabilizacji społecznej i kryzysów. Młodzież na przykład rozważa, co ważniejsze: życic w pokoju czy wolności, jaka jest społeczna cena rozwoju ekonomicznego, jakie skutki pociąga za sobą degradacja środowiska. Rozważania swoje odnosi do doświadczeń własnych, to rozszerza je na świat cały. I nieraz dołącza się lęk, obawa przed przyszłością, jaka czeka jej pokolenie. Na szczęście nie zawsze jest to lęk popychający do ucieczki, do rezygnacji, do odizolowania się - często staje się on motywem działania, powodem protestu. W pełni protest społeczny każdego dorastającego pokolenia przejawia się dopiero w następnych latach życia zwanych okresem młodzieńczości; przypada na czas pomiędzy 18. a 25. rokiem życia. Lęk przed stawaniem się człowiekiem dorosłym - z nieodwracalnością wielu jego decyzji, z jego brakiem swobody, ponoszeniem odpowiedzialności - powoduje, że niektórzy młodzi w ogóle odrzucają dorosłość jako kategorię psychologiczną i nie chcą się do niej przygotować. Jednak większa część młodych każdego pokolenia nic ucieka przed dorosłością, włączając się w nurt proponowanych przez społeczeństwo działań. Jest to mniej barwna i mniej rzucająca się w oczy część mło- ' Tak zwany kryzys wieku średniego przypada na czterdzieste lata życia i charakteryzuje się niepokojem związanym z uświadomieniem sobie spadku własnych możliwości fizycznych i psychicznych oraz kresem jednostkowego życia. 14

10 dzieży, dlatego nie budzi zazwyczaj większych zainteresowań badawczych. Należy zaznaczyć, żc druga faza okresu dorastania, tak jak pierwsza, może mieć różny przebieg: może być długotrwała i głęboka, gdy problemy egzystencjalne przeorywują świadomość dorastającego człowieka; bywa też wątła, zawężona do pojedynczych pytań egzystencjalnych bądź z powodu ogólnego ubóstwa życia psychicznego, bądź też nadmiernego stłamszenia go przez dorosłych, przyporządkowania wyborów młodzieży ich wyborom. Stłumienie ekspansji rozwojowej dorastającego może być spowodowane zarówno przez rodziców, jak i przez nauczycieli. U jednych i drugich są to często postawy wynikające bardziej z niezrozumienia ich skutków niż ze świadomego lekceważenia autonomii młodzieży. Oczywiście życie psychiczne młodego człowieka może również ulec stłumieniu wskutek panującej ideologii, zniewalającej indywidualność i wolność wyborów. Młodzież znajduje - przynajmniej tymczasowo - sens własnego istnienia. Jego realizacja wraz z nieodłącznym rozczarowaniem i zwątpieniem, z walką o utrzymanie własnej drogi wyboru i z poszukiwaniem dróg nowych przypada na lata dalsze.