EFEKTYWNOŚĆ INSTYTUCJONALNYCH FORM POMOCY NA RZECZ MŁODZIEŻY ZAGROŻONEJ WYKLUCZENIEM SPOŁECZNYM. Redakcja naukowa: Zbigniew B. Gaś

Transkrypt

1 EFEKTYWNOŚĆ INSTYTUCJONALNYCH FORM POMOCY NA RZECZ MŁODZIEŻY ZAGROŻONEJ WYKLUCZENIEM SPOŁECZNYM Redakcja naukowa: Zbigniew B. Gaś Pracownia Wydawnicza Fundacji Masz Szansę Lublin 2008

2 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Sektorowy Program Operacyjny Rozwój Zasobów Ludzkich (RZL) poddziałanie: 1.5.a (Wspieranie osób z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym) umowa nr DWF_2_1.5_340 z dnia Recenzenci Prof. dr hab. Barbara Pilecka Prof. dr hab. Mieczysław Radochoński Redakcja Alicja Porzak Adjustacja Danuta Słowikowska Projekt okładki Jerzy Tomala Logo projektu VERTICO Paweł Linka Druk ALF-Graf, Lublin, ul. Kościuszki 4 ISBN Copyright by Fundacja Masz Szansę Pracownia Wydawnicza Fundacji Masz Szansę ul. Beatrycze 15, Lublin Tel./fax: fundacja@maszszanse.info 2

3 CHARAKTERYSTYKA ŚRODOWISKA SCHRONISK DLA NIELETNICH (opr. Robert Porzak) 1. Charakterystyka pracowników merytorycznych Schronisk dla Nieletnich 1-1. Charakterystyka demograficzna pracowników merytorycznych Schronisk dla Nieletnich Charakterystyka funkcjonowania pracowników Schronisk dla Nieletnich została przygotowana na podstawie badania 117 osób, w tym 34 kobiet i 83 mężczyzn. Strukturę demograficzną pracowników objętych badaniami przedstawia tabela 1. Tabela 1 - Charakterystyka demograficzna pracowników merytorycznych SdN Płeć Charakterystyka K M Razem N % N % N % Wiek życia do 25 rż 2 5,9 2 2,4 4 3, , , , , , , , , , , , , , , , ,8 4 4,8 7 6,0 56 i pow 3 8,8 8 9,6 11 9,4 Ogółem , , ,0 Staż w zawodzie brak odpowiedzi 6 17, , ,9 do 1 roku 4 11,8 8 9, ,3 2-3 lata 3 8,8 5 6,0 8 6, ,9 4 4,8 6 5, , , , ,8 9 10, , ,8 9 10, , ,8 5 6,0 8 6,8 26 i pow 4 11,8 8 9, ,3 Ogółem , , ,0 Stanowisko brak odpowiedzi 6 17, , ,5 wychowawca 10 29, , ,7 pedagog / psycholog 8 23,5 1 1,2 9 7,7 dyrektor, kierownik 1 2,9 3 3,6 4 3,4 nauczyciel 8 23, , ,8 inne 1 2, ,9 Ogółem , , ,0 Liczebność grup kobiet i mężczyzn pozwala na odrębny opis płci, jednak szczegółowe oceny poszczególnych zmiennych wykazują niepełność danych zarówno w grupie kobiet, jak i mężczyzn. Taka sytuacja istotnie zmniejsza reprezentatywność opisu w grupie kobiet. W związku

4 z ograniczeniem wiarygodności danych uzyskiwanych w opisie odrębnych grup według płci, zrezygnowano z ich rozdzielania. Wszystkie szczegółowe opisy pracowników Schronisk dotyczą całej grupy, bez podziału na płeć. Względnie najliczniej reprezentowaną grupą są osoby w przedziale wieku lat (19,7%). Ze względu na duże zróżnicowanie wieku osób badanych średni wiek pracowników Schronisk objętych badaniami jest wyższy niż dominanta i wynosi 40,63. Staż pracy wynosi zazwyczaj 6 10 lat (20,5%). Średni staż pracy to 13,13. Wśród badanych przeważają wychowawcy (48,7%) oraz nauczyciele (24,8%). Zwraca uwagę, iż wśród pracowników pełniących rolę pedagogów/psychologów jest tylko jeden mężczyzna Funkcjonowanie osobowościowe pracowników merytorycznych Schronisk dla Nieletnich Wyniki badań pracowników Schronisk przedstawia tabela 2 i wykresy 1 4. Tabela 2 - Charakterystyka osobowościowa pracowników merytorycznych SdN Narzędzie skala Schronisko M SD NEO Neurotyzm 4,29 1,84 NEO Ekstrawersja 5,54 1,75 NEO Otwartość 6,09 1,93 NEO Ugodowość 6,03 1,92 NEO Sumienność 6,37 2,00 KKS Intymność 5,78 2,20 KKS Ekspozycja Społeczna 6,14 1,96 KKS Asertywność 5,83 2,15 KKS Kompetencje Społeczne 5,96 2,08 CISS Styl skoncentrowany na zadaniu 6,37 1,55 CISS Styl skoncentrowany na emocjach 4,41 1,83 CISS Styl skoncentrowany na unikaniu 5,46 1,98 CISS Unikanie - angażowanie się w czynności zastępcze 5,26 1,86 CISS Unikanie - poszukiwanie kontaktów towarzyskich 5,59 1,73 KNS Przekonanie o umiejętności znajdowania rozwiązań 6,08 1,69 KNS Przekonanie o posiadaniu silnej woli 6,63 1,59 KNS Nadzieja na sukces 6,50 1,59 Charakterystyka osobowości pracowników Schronisk ukazuje ich tendencje do stabilnego, spokojnego radzenia sobie ze stresem. Mają dyspozycje do adekwatnej kontroli swoich popędów i przejawiania stabilności emocjonalnej w sytuacjach stresujących. Tendencjom tym towarzyszy skrupulatność i rzetelność w wykonywaniu zadań oraz motywacja do osiągania swoich celów. 160

5 Wykres 1. Wyniki w Inwentarzu Osobowości 10,00 9,00 8,00 7,00 6,00 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 NEO - Neurotyzm NEO - Ekstrawersja NEO - Otwartość NEO - Ugodowość NEO - Sumienność Pracownicy Schronisk przejawiają przeciętny poziom optymizmu życiowego i pogodny nastrój, przy łagodnej rezerwie do sytuacji wymagających szybkiego pogłębiania otwartości w kontaktach interpersonalnych. Są skłonni przejawiać ciekawość i zainteresowania poznawcze, nie rezygnując z przywiązania do swoich poglądów. Wydają się zorientowani bardziej na potrzeby innych ludzi niż na rywalizowanie. Kompetencje społeczne pracowników Schronisk są na poziomie przeciętnym, łagodnie przekraczając średnią. Struktura kompetencji jest zrównoważona. Pracownicy Schronisk wykazują umiejętności warunkujące skuteczność działania w sytuacjach wymagających ekspozycji społecznej. Są w stanie pogłębiać relacje interpersonalne i tworzyć zaangażowane, wymagające otwartości i ujawniania informacji osobistych. Potrafią wyrażać swój punkt widzenia i wywierać wpływ oraz skutecznie chronić się przed naciskami, są jednak w stanie elastycznie reagować na argumenty i zmieniać swoje postępowanie. 161

6 Wykres 2. Wyniki w Kwestionariuszu Kompetencji Społecznych 10,00 9,00 8,00 7,00 6,00 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 KKS - Intymność KKS - Ekspozycja Społeczna KKS - Asertywność KKS - Kompetencje Społeczne Wykres 3. Wyniki w Kwestionariuszu Radzenia sobie w Sytuacjach Stresowych 10,00 9,00 8,00 7,00 6,00 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 CISS - styl skoncentrowany na zadaniu CISS - styl skoncentrowany na emocjach CISS - styl skoncentrowany na unikaniu CISS - unikanie - angażowanie się w czynności zastępcze CISS - unikanie - poszukiwanie kontaktów towarzyskich 162

7 Styl radzenia sobie ze stresem jest zorientowany na działanie zadaniowe i redukcję przeżywania emocji. W sytuacjach przeciążenia i napięcia pracownicy Schronisk są skłonni do planowania rozwiązań i poznawczego przekształcenia problemów oraz podejmowania działań ukierunkowanych na zmianę sytuacji. Są zorientowani na unikanie intensywnych reakcji emocjonalnych oraz stonowane wyrażanie emocji negatywnych. W części sytuacji stresujących przejawiają tendencję do unikania doświadczania emocji i konfrontowania się z sytuacją. Tego typu reakcje mogą być związane z ukierunkowaniem zachowań pracowników na poszukiwanie kontaktów towarzyskich umożliwiających odreagowanie emocji. Wykres 4. Wyniki w Kwestionariuszu Nadziei na Sukces 10,00 9,00 8,00 7,00 6,00 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 KNS - Przekonanie o umiejętności znajdowania rozwiązań KNS - Przekonanie o posiadaniu silnej woli KNS - Nadzieja na sukces Poziom optymizmu życiowego pracowników Schronisk jest nieco wyższy niż średni. Wśród pracowników Schronisk przeważa przekonanie o możliwości zrealizowania powziętego planu i zdolność do utrzymania energii do działania pomimo pojawiających się przeszkód i zwątpienia. Tym przeświadczeniom towarzyszy skłonność do spostrzegania siebie jako osoby zdolnej do 163

8 generowania rozwiązań i pomysłów umożliwiających doprowadzenie realizowanych przedsięwzięć do celu. Dyspozycje osobowościowe pracowników Schronisk umożliwiają im pełnienie ról związanych z długotrwałą realizacją zadań w sytuacjach frustrujących i ograniczających repertuar możliwych zachowań. Zasoby kompetencyjne można uznać za adekwatne do potrzeb wynikających z sytuacji zawodowych Funkcjonowanie zawodowe pracowników merytorycznych Schronisk dla Nieletnich Obraz typowego wychowanka stanowi punkt wyjścia do scharakteryzowania funkcjonowania zawodowego pracowników Schronisk. Wyniki Testu Przymiotnikowego ACL-37, dotyczącego opisu typowego wychowanka Schronisk, przedstawia tabela 3. Graficznie obrazuje wyniki wykres 5. Tabela 3 Obraz wychowanka w oczach pracowników merytorycznych SdN Skala M SD Skala M SD No 35,86 5,94 Crs 58,48 9,02 Fav 23,99 8,26 Scn 40,08 7,13 Unfav 83,13 14,38 Scf 33,64 8,14 Com 19,08 11,42 Padj 28,36 9,61 Ach 32,51 9,40 Iss 33,45 8,81 Dom 39,96 6,87 Cps 43,23 6,47 End 25,60 10,45 Mls 25,04 10,71 Ord 30,46 9,03 Mas 43,90 6,55 Int 25,79 9,30 Fem 35,20 7,01 Nur 26,92 8,85 CP 57,57 6,25 Aff 32,02 8,57 Np 29,99 6,98 Het 33,26 7,73 A 31,52 7,09 Exh 58,74 7,47 FC 48,61 6,00 Aut 62,46 9,56 AC 65,92 7,07 Agg 65,32 9,04 A-1 51,58 8,76 Cha 48,57 6,79 A-2 58,46 9,40 Suc 56,65 7,78 A-3 36,86 8,22 Aba 45,35 9,36 A-4 35,88 6,87 Def 36,96 9,23 Obraz wychowanków jest schematyczny, bardzo krytyczny, skonstruowany w oparciu o silne tendencje obronne. Typowy wychowanek jest zdaniem pracowników osobą pozbawioną wrażliwości interpersonalnej i skoncentrowaną na sobie. Działa w sposób chaotyczny, przejawiając 164

9 trudności w budowaniu relacji interpersonalnych. W sytuacjach społecznych jest nieporadny, brak mu spontaniczności. Ma trudności w reagowaniu na sytuacje stresowe. Jest agresywny, silnie dąży do koncentracji na sobie uwagi otoczenia. Ma nikłe poszanowanie dla norm i wartości, jednak z łatwością podlega wpływom i naciskom osób, które spostrzega jako silne i znaczące. W sprzyjających okolicznościach, gdy może czuć się pewnie, ustosunkowuje się krytycznie do innych. Wykres 5. Charakterystyka typowego wychowanka wg pracowników SdN No Unfav Ach End Int Aff Exh Agg Suc Def Scn Padj Cps Mas CP A AC A_2 A_4 Fav Com Dom Ord Nur Het Aut Cha Aba Crs Scf Iss Mls Fem Np FC A_1 A_3 Nie jest w stanie efektywnie podejmować ról liderskich, gdyż ma niewielką odporność na frustracje i niską wiarę we własne możliwości. Nie jest też zdolny do skutecznej kontroli siły i sposobu wyrażania emocji. W momentach wymagających racjonalnego działania przejawia znaczne trudności, wynikające z niskiego poziomu kompetencji analitycznych. Ma też trudności w wyciąganiu logicznych wniosków z sytuacji, w jakich się znajduje. Ogólny obraz wychowanka akcentuje niedojrzałość podopiecznych i konieczność intensywnego poradnictwa profesjonalnego. 165

10 Percepcja wychowanka jako osoby wysoce niesprawnej wiąże się z charakterystyką problemów występujących w środowisku podopiecznych. Wyniki opisu dokonanego przez pracowników przedstawią tabela 4 i wykres 6. Tabela 4 Problemy występujące w środowisku wychowanków SdN Pojawia się Spotykamy się z Wcale się z tym jedynie tym stosunkowo Problemy nie spotykamy sporadycznie często Jest to bardzo poważny problem Nie mamy na ten temat danych N % N % N % N % N % Palenie papierosów 1 0,9 11 9, , ,4 0 0,0 Przestępczość 2 1, , , ,1 4 3,4 Rodzice są niewydolni wychowawczo 0 0,0 2 1, , ,9 2 1,7 Zaniedbywanie szkoły 2 1,7 9 7, , ,1 0 0,0 Nadużywanie alkoholu przez rodzica 0 0,0 3 2, , ,4 3 2,6 Bezrobocie rodzica 0 0,0 2 1, , ,5 3 2,6 Stosowanie przemocy 1 0, , , ,7 0 0,0 Ubóstwo ekonomiczne w rodzinie 0 0,0 4 3, , ,8 3 2,6 Rodzina ma trudne warunki mieszkaniowe 0 0,0 9 7, , ,8 3 2,6 Destrukcyjne spędzanie czasu 8 7, , , ,7 5 4,4 W rodzinie stosowana jest przemoc 0 0, , , ,7 5 4,3 Picie alkoholu 29 25, , , ,2 5 4,3 Używanie narkotyków 15 13, , , ,3 6 5,2 Konflikty rodzica z prawem 1 0,9 11 9, , ,5 6 5,2 Wychowywanie w rodzinie niepełnej 0 0,0 3 2, , ,4 4 3,5 Przestępczość pełnoletniego dziecka 0 0, , , ,8 8 7,0 Wychowywanie w rodzinie wielodzietnej 0 0,0 7 6, , ,7 5 4,3 Przedwczesna aktywność seksualna 6 5, , , , ,3 Bezrobocie pełnoletniego dziecka 0 0, , , , ,3 Uczestnictwo w subkulturach 7 6, , , ,1 9 7,8 Niszczenie mienia placówki 2 1, , , ,4 1 0,9 Alkoholizm pełnoletniego dziecka 0 0, , , , ,8 Poważne problemy zdrowotne w rodzinie 0 0, , , ,2 10 8,6 Narkomania pełnoletniego dziecka 1 0, , , , ,7 Wychowywanie w instytucji 0 0, , ,3 10 8,8 5 4,4 Ucieczki z placówki 13 11, , ,0 8 7,0 2 1,7 Nadużywanie narkotyków przez rodzica 5 4, , ,9 7 6, ,6 Zamieszkiwanie poza rodziną 2 1, , ,2 4 3,5 6 5,2 Praca zarobkowa 15 13, , ,2 3 2, ,3 Żebractwo 31 27, ,7 6 5,2 3 2, ,5 Prostytucja 36 31, ,4 3 2,6 3 2, ,4 Uczestnictwo w sektach religijnych 58 49, ,6 2 1,7 2 1, ,4 Do problemów uznawanych za najpoważniejsze pracownicy Schronisk zaliczają palenie tytoniu i przestępczość wychowanków. Ważnym problemem jest też zdaniem pracowników zaniedbywanie szkoły. Wychowawcy akcentuj dużą rolę trudności rodzinnych, wynikających z 166

11 niewydolności wychowawczej rodziców, nadużywania przez nich alkoholu, bezrobocia oraz przemocy i ubóstwa w rodzinach. Do problemów uznawanych za względnie rzadsze należą problemowe zachowania wychowanków w Schronisku, obejmujące niszczenie mienia placówki czy ucieczki. Wykres 6. Problemy występujące w środowisku wychowanków Palenie papierosów Przestępczość Rodzice są niewydolni wychowawczo Zaniedbywanie szkoły Nadużywanie alkoholu przez rodzica Bezrobocie rodzica Stosowanie przemocy Ubóstwo ekonomiczne w rodzinie Rodzina ma trudne warunki mieszkaniowe Destrukcyjne spędzanie czasu W rodzinie stosowana jest przemoc Picie alkoholu Używanie narkotyków Konflikty rodzica z prawem Wychowywanie w rodzinie niepełnej Przestępczość pełnoletniego dziecka Wychowywanie w rodzinie wielodzietnej Przedwczesna aktywność seksualna Bezrobocie pełnoletniego dziecka Uczestnictwo w subkulturach Niszczenie mienia placówki Alkoholizm pełnoletniego dziecka Poważne problemy zdrowotne w rodzinie Narkomania pełnoletniego dziecka Wychowywanie w instytucji Ucieczki z placówki Nadużywanie narkotyków przez rodzica Zamieszkiwanie poza rodziną Praca zarobkowa Żebractwo Prostytucja Uczestnictwo w sektach religijnych Spotykamy się z tym stosunkowo często Jest to bardzo poważny problem Odczucia pracowników związane ze skutecznością rozwiązywania problemów, jakie napotykają w swoim działaniu, przedstawiają tabela 5 oraz wykres 7. Pracownicy uznają za problemy najskuteczniej rozwiązywane przede wszystkim te, których rozwiązanie można zlikwidować w konsekwencji całodobowego nadzoru, czyli picie alkoholu i stosowanie narkotyków. Do skutecznie rozwiązywanych problemów pracownicy Schronisk zaliczają też te związane z zaniedbywaniem szkoły i destrukcyjnym spędzaniem czasu wolnego. Problemy związane z niszczeniem mienia placówki są rozwiązywane w części placówek, jest jednak znaczna grupa pracowników stwierdzających, iż są one trudne do skutecznego rozwiązania. 167

12 Tabela 5 Skuteczność rozwiązywania problemów występujących w środowisku wychowanków SdN Problemy Problemy najskuteczniej rozwiązywane Problemy najtrudniejsze do rozwiązania N % N % Stosowanie przemocy 23 21, ,3 Palenie papierosów 18 17, ,6 Uczestnictwo w subkulturach 4 3, ,3 Rodzice są niewydolni wychowawczo 1 1, ,4 Niszczenie mienia placówki 20 19, ,5 Zaniedbywanie szkoły 34 32, ,6 Przestępczość 11 10, ,7 Nadużywanie alkoholu przez rodzica 0 0,0 10 9,7 Używanie narkotyków 43 41,0 8 7,8 Ubóstwo ekonomiczne w rodzinie 0 0,0 8 7,8 W rodzinie stosowana jest przemoc 0 0,0 7 6,8 Picie alkoholu 54 51,4 6 5,8 Ucieczki z placówki 48 45,7 6 5,8 Destrukcyjne spędzanie czasu 18 17,1 5 4,9 Współpraca między instytucjami 4 3,8 4 3,9 Prostytucja 1 1,0 3 2,9 Bezrobocie rodzica 0 0,0 3 2,9 Rodzina ma trudne warunki mieszkaniowe 0 0,0 3 2,9 Funkcjonowanie ośrodka 0 0,0 3 2,9 Przedwczesna aktywność seksualna 0 0,0 2 1,9 Konflikty rodzica z prawem 0 0,0 2 1,9 Poważne problemy zdrowotne w rodzinie 0 0,0 2 1,9 Rozwój osobisty wychowanka 1 1,0 2 1,9 Wykorzystywanie seksualne 0 0,0 1 1,0 Zaburzenia intrapsychiczne 0 0,0 1 1,0 Uczestnictwo w sektach religijnych 2 1,9 0 0,0 Żebractwo 1 1,0 0 0,0 Integrowanie grupy 2 1,9 0 0,0 Inne 2 1,9 3 2,9 Problemem, w odniesieniu do którego opinie pracowników na temat skuteczności rozwiązywania są wyraźnie spolaryzowane, jest przestępczość wychowanków, stanowiąca centralny obszar działalności Schronisk. Przestępczość wychowanków uznaje za problem najtrudniejszy tyle samo osób, ile stwierdza, że to problem najskuteczniej rozwiązywany. Do problemów, które zostały wymienione przez pracowników Schronisk jako sprawiające najwięcej trudności, należy stosowanie przemocy. Grupa pracowników Schronisk, która uznaje, że stosowanie przez wychowanków przemocy jest jednym z najtrudniejszych problemów do rozwiązania, obejmuje ponad 57% respondentów. Tylko co piąty pracownik stwierdza, że jest to problem skutecznie rozwiązywany. Podobne są odczucia pracowników w związku z paleniem tytoniu oraz na nieco mniejszą skalę z udziałem wychowanków w subkulturach. 168

13 Problemy, których rozwiązywanie jest zdaniem pracowników Schronisk zupełnie nieefektywne, to, wymieniane wcześniej jako należące do najczęstszych, obciążenia rodzinne, wynikające z nadużywania alkoholu przez rodziców, ubóstwo rodzin oraz niewydolność wychowawcza rodziców. Wykres 7. Poczucie skuteczności pracowników w rozwiązywaniu problemów Stosowanie przemocy Palenie papierosów Uczestnictwo w subkulturach Rodzice są niewydolni wychowawczo Niszczenie mienia placówki Zaniedbywanie szkoły Przestępczość Nadużywanie alkoholu przez rodzica Używanie narkotyków Ubóstwo ekonomiczne w rodzinie W rodzinie stosowana jest przemoc Picie alkoholu Ucieczki z placówki Destrukcyjne spędzanie czasu Współpraca między instytucjami Prostytucja Bezrobocie rodzica Rodzina ma trudne warunki mieszkaniowe Funkcjonowanie ośrodka Przedwczesna aktywność seksualna Konflikty rodzica z prawem Poważne problemy zdrowotne w rodzinie Rozwój osobisty wychowanka Wykorzystywanie seksualne Zaburzenia intrapsychiczne Uczestnictwo w sektach religijnych Żebractwo Integrowanie grupy Problemy najskuteczniej rozwiązywane Problemy najtrudniejsze do rozwiązania Sposobem na rozwiązywanie powyższych problemów mogą być działania psychoedukacyjne dla podopiecznych. Opis zapotrzebowania na działania psychoedukacyjne najbardziej użyteczne zdaniem pracowników w rozwiązywaniu problemów wychowanków przedstawia tabela 6. Graficznie obrazuje je wykres 8. Za najbardziej użyteczne działania psychoedukacyjne pracownicy Schronisk uznają przedsięwzięcia związane z przygotowaniem wychowanków do życia zgodnego z prawem. Znaczenie pozostałych działań jest lokowane na zbliżonym poziomie. Pracownicy Schronisk zaliczają do względnie najmniej ważnych działań edukacyjnych przedsięwzięcia zorientowane na poprawę samooceny wychowanków oraz działania uczące obrony własnych interesów. 169

14 Tabela 6 Zapotrzebowanie na działania psychoedukacyjne dla wychowanków w ocenie pracowników SdN Obszary M SD Życie zgodne z prawem 6,50 1,11 Odpowiedzialne życie rodzinne 5,90 1,26 Wzbogacanie systemu wartości 5,87 1,23 Przeciwstawianie się presji rówieśniczej 5,82 1,33 Zaradność na rynku pracy 5,72 1,33 Uczenie się zachowywania abstynencji 5,70 1,44 Dokonywanie konstruktywnych wyborów 5,70 1,21 Rozwiązywanie trudności osobistych 5,67 1,23 Porozumiewanie się z dorosłymi 5,60 1,22 Nabywanie optymizmu życiowego 5,43 1,33 Pogłębienie znajomości samego siebie 5,37 1,28 Poprawa samooceny wychowanków 4,89 1,53 Umiejętności obrony własnych interesów 4,72 1,47 Wykres 8. Ocena zapotrzebowania na działania psychoedukacyjne dla wychowanków przez pracowników SdN życie zgodne z prawem odpowiedzialne życie rodzinne wzbogacanie systemu wartości przeciwstawianie się presji rówieśniczej zaradność na rynku pracy dokonywanie konstruktywnych wyborów uczenie się zachowywania abstynencji rozwiązywanie trudności osobistych porozumiewanie się z dorosłymi nabywanie optymizmu życiowego pogłębienie znajomości samego siebie poprawa samooceny wychowanków umiejętności obrony własnych interesów Formy pracy, uznawane przez personel Schronisk za najskuteczniejsze w postępowaniu z wychowankami dysfunkcjonalnymi, opisują tabela 7 i wykres 9. Skuteczność poszczególnych form pracy w ocenie personelu jest powiązana z rodzajem problemów u wychowanków. Za 170

15 najbardziej użyteczne formy pracy z wychowankiem przejawiającym różnorodne zaburzenia pracownicy Schronisk uznają kary i pozbawianie przywilejów. Tabela 7 Najskuteczniejsze sposoby postępowania z wychowankiem w ocenie pracowników SdN Lekceważenie zasad Odurzanie Przemoc Sposoby postępowania współżycia Łamanie prawa N % N % N % N % Kara/pozbawienie przywilejów 8 7, , , ,0 Informowanie/uświadomienie 48 44, , , ,6 Rozmowa wychowawcza 19 17, , , ,4 Terapia specjalistyczna 45 42, ,6 5 5,0 5 5,3 Ograniczanie możliwości/dostępu 33 30, , , ,7 Uczenie umiejętności 6 5, , ,8 9 9,6 Zwiększenie dyscypliny 5 4, , , ,2 Organizowanie czasu wolnego 7 6,5 9 8, ,9 5 5,3 Wykorzystanie wpływu grupy 1 0,9 7 6, ,9 2 2,1 Osobisty przykład 6 5,6 3 2,8 8 7,9 3 3,2 Nagroda za zmianę zachowania 4 3,7 3 2,8 5 5,0 2 2,1 Naprawianie szkód/krzywd 0 0,0 3 2,8 2 2,0 8 8,5 Porada specjalisty 8 7,5 3 2,8 0 0,0 1 1,1 Stosowanie przepisów KK 1 0,9 2 1,9 1 1,0 6 6,4 Zaangażowanie rodziców 2 1,9 0 0,0 4 4,0 4 4,3 Umieszczenie w placówce res. 2 1,9 1 0,9 1 1,0 3 3,2 Wykres 9. Najskuteczniejsze sposoby postępowania w ocenie pracowników SdN Kara/pozbawienie przywilejów Informowanie/uświadomienie Rozmowa wychowawcza Terapia specjalistyczna Ograniczanie możliwości/dostępu Uczenie umiejętności Zwiększenie dyscypliny Organizowanie czasu wolnego Wykorzystanie wpływu grupy Osobisty przykład Nagroda za zmianę zachowania Naprawianie szkód/krzywd Porada specjalisty Stosowanie przepisów KK Zaangażowanie rodziców Umieszczenie w placówce res odurzanie przemoc lekceważenie zasad współżycia łamanie prawa Karanie jest uważane za najskuteczniejsze w postępowaniu z wychowankami łamiącymi prawo i stosującymi przemoc. Względnie najmniejszą skuteczność tej formy oddziaływań kadra 171

16 Schronisk widzi w pracy z osobami odurzającymi się. W oddziaływaniu na odurzających się podopiecznych najskuteczniejsze jest, zdaniem personelu Schronisk, informowanie i uświadamianie. Względnie często wymienianą formą skutecznego postępowania przy odurzaniu się wychowanków jest też terapia specjalistyczna i ograniczanie dostępu do środków psychoaktywnych. Osoby łamiące zasady współżycia również powinny być, zdaniem personelu, karane oraz informowane, ale też uczone umiejętności. Co ciekawe, za najmniej skuteczne pracownicy uznają umieszczenie w placówce resocjalizacyjnej Zapotrzebowanie na rozwój zawodowy pracowników merytorycznych Schronisk dla Nieletnich Warunki zwiększania skuteczności resocjalizacji postulowane przez pracowników Schronisk przedstawią tabela 8 i wykres 10. Tabela 8 Warunki zwiększania skuteczności resocjalizacji w ocenie pracowników SdN Potrzebne dla skuteczniejszego oddziaływania. Warunki N % brak odpowiedzi 31 26,5 współpraca z innymi wychowawcami 30 25,6 zaangażowanie rodziców 26 22,2 indywidualizacja oddziaływań 26 22,2 nowe metody pracy 20 17,1 lepsze wyposażenie warsztatu pracy 16 13,7 bogatszy system nagród i kar 16 13,7 zmiany metod wychowawczych 11 9,4 poszerzenie wiedzy 9 7,7 doskonalenie siebie 9 7,7 zmiany przepisów 9 7,7 udział w szkoleniach 8 6,8 wymiana informacji o wychowanku 7 6 poprawa zarobków 6 5,1 możliwość wydalenia/przekazania wychowanka 5 4,3 brak potrzeb 4 3,4 pomoc specjalistów 4 3,4 rozwijanie umiejętności 4 3,4 poprawa warunków lokalowych 4 3,4 dostęp do literatury fachowej 1 0,9 inne 2 1,7 razem ,0 172

17 Niemal 30% pracowników nie określa żadnych czynników sprzyjających zwiększaniu skuteczności resocjalizacji (brak odpowiedzi lub brak potrzeb). Większość osób, które proponują konkretne rozwiązania, skupia się na doskonaleniu współpracy z innymi wychowawcami (25,6%). Istotne w odbiorze pracowników jest też zaangażowanie rodziców i indywidualizacja oddziaływań stosowanych wobec podopiecznych. Opanowanie nowych metod pracy uznaje za ważne 17,1% pracowników Schronisk. Warunkiem zwiększania skuteczności jest też wprowadzenie bogatszego systemu nagród i kar oraz lepsze wyposażenie warsztatu pracy. Zmianę metod pracy wychowawczej postuluje co dziesiąty pracownik. Do dróg usprawniania resocjalizacji najrzadziej wskazywanych jako ważne przez pracowników Schronisk należy dostęp do literatury fachowej, wymieniony tylko przez jedną osobę. Za mało istotne pracownicy uznali też zwiększenie możliwości korzystania z pomocy specjalistów oraz doskonalenie własnych umiejętności. Wyniki te rodzą poważne wątpliwości co do możliwości szerszego wdrożenia informacji zawartych w niniejszym opracowaniu. Wykres 10. Warunki zwiększania skuteczności oddziaływań Brak odpowiedzi Współpraca z innymi wychowawcami Zaangażowanie rodziców Indywidualizacja oddziaływań Nowe metody pracy Bogatszy system nagród i kar Lepsze wyposażenie warsztatu pracy Zmiany metod wychowawczych Zmiany przepisów Poszerzenie wiedzy Doskonalenie siebie Udział w szkoleniach Wymiana informacji o wychowanku Poprawa zarobków Możliwość wydalenia/przekazania wychowanka Poprawa warunków lokalowych Rozwijanie umiejętności Brak potrzeb Pomoc specjalistów Inne Dostęp do literatury fachowej 0,0% 2,0% 4,0% 6,0% 8,0% 10,0% 12,0% (odsetek wszystkich odpowiedzi) 173

18 Dokonana przez pracowników Schronisk ocena własnych kompetencji w płaszczyźnie osobistej i zawodowej oraz zapotrzebowania na rozwój profesjonalny jest przedstawiona w tabeli 9. Wyniki obrazuje wykres 11. Pracownicy Schronisk oceniają swoje zasoby osobiste i umiejętności wysoko. Ocena płaszczyzny osobistej i kompetencyjnej jest zrównoważona. Tabela 9 Ocena posiadanych kompetencji i zapotrzebowanie na rozwój pracowników SdN Skale Charakterystyka Funkcjonowania Profesjonalnego Zapotrzebowanie na Rozwój Profesjonalny Porównanie Korelacje M SD M SD t p.i. r p.i. Cechy - pozytywne nastawienie 7,90 1,31 6,54 2,52 5,187 0,000 0,024 0,802 - wzrost i rozwój osobisty 7,78 1,49 6,85 2,34 4,212 0,000 0,276 0,003 - autonomia 8,15 1,48 6,26 2,65 7,146 0,000 0,188 0,047 - adekwatne spostrzeganie rzeczywistości 8,02 1,49 6,55 2,46 5,689 0,000 0,144 0,130 - kompetencja w działaniu 8,40 1,34 6,62 2,76 6,336 0,000 0,072 0,448 - pozytywne relacje interpersonalne 8,34 1,32 6,46 2,77 6,569 0,000 0,030 0,749 Kompetencje - interpretacyjne 7,88 1,38 6,73 2,41 4,789 0,000 0,156 0,098 - moralne 8,46 1,16 6,21 2,65 8,265 0,000-0,004 0,970 - komunikacyjne 8,44 1,26 6,42 2,54 7,937 0,000 0,113 0,232 - postulacyjne 7,89 1,30 6,45 2,49 5,627 0,000 0,070 0,458 - metodyczne 8,11 1,28 6,46 2,46 6,448 0,000 0,024 0,801 - realizacyjne 8,10 1,52 6,47 2,61 5,846 0,000 0,048 0,610 Wykres 11. Wyniki w skalach CFP i ZRP pracowników 10,00 9,00 8,00 7,00 6,00 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 Cechy - pozytywne nastawienie - wzrost i rozwój osobisty - autonomia - adekwatne spostrzeganie rzeczywistości - kompetencja w działaniu - pozytywne relacje interpersonalne Kompetencje - interpretacyjne - moralne - komunikacyjne - postulacyjne - metodyczne - realizacyjne Charakterystyka Funkcjonowania Profesjonalnego Zapotrzebowanie na Rozwój Profesjonalny Względnie najwyżej pracownicy Schronisk oceniają posiadane kompetencje moralne i komunikacyjne. Do najniżej ocenianych należą pozytywne nastawienie oraz dążenie do wzrostu 174

19 i rozwoju. Zapotrzebowanie na rozwój profesjonalny lokuje się poniżej poziomu posiadanych kompetencji, ale powyżej środka skali. Ocena zapotrzebowania na rozwój w większości analizowanych wymiarów nie wiąże się istotnie z oceną posiadanych kompetencji. Taka sytuacja wskazuje na konieczność poprzedzenia procesu doskonalenia zawodowego pracowników Schronisk gruntowną weryfikacją źródeł motywacji do rozwoju, zwłaszcza w wymiarze profesjonalnym. Szczegółowa charakterystyka nasilenia motywacji do rozwoju pracowników Schronisk jest przedstawiona w tabeli 10 i na wykresie 12. Kadra merytoryczna Schronisk w większości przejawia zainteresowania rozwojem na poziomie przeciętnym. Osoby wysoko zmotywowane do rozwoju, wybierające w dziesięciopunktowej skali zapotrzebowania punkty , stanowią około 43% badanej grupy. Można przypuszczać, że grupa ta, posiadając czytelną motywację do działań rozwojowych, byłaby w stanie dokonywać zmiany swojego funkcjonowania nawet przy braku wsparcia ze strony pozostałej większości personelu. Tabela 10 Zapotrzebowanie na rozwój profesjonalny pracowników SdN Skale % % % % % % % % % % C-PN 1,8 3,5 14,9 4,4 7,9 10,5 13,2 20,2 10,5 13,2 C-WRO - 3,5 7,9 7,0 12,3 9,6 14,0 17,5 12,3 15,8 C-AUT 3,5 5,3 10,5 10,5 12,3 5,3 12,3 14,9 14,0 11,4 C-ASR 2,7 2,7 10,7 7,1 9,8 9,8 14,3 17,9 14,3 10,7 C-KWD 2,7 6,2 9,7 8,8 11,5 2,7 9,7 13,3 19,5 15,9 C-PRI 1,8 8,0 11,5 8,8 8,8 7,1 8,0 14,2 15,9 15,9 K-I 1,8 3,5 6,1 8,8 11,4 10,5 13,2 20,2 8,8 15,8 K-M 3,5 9,7 4,4 8,8 15,0 7,1 16,8 8,0 15,0 11,5 K-K 2,7 4,4 9,7 9,7 11,5 8,8 8,8 17,7 17,7 8,8 K-P 3,5 3,5 7,0 8,8 13,2 13,2 10,5 14,9 14,0 11,4 K-M 4,4 1,8 5,3 14,9 9,6 8,8 13,2 17,5 15,8 8,8 K-R 5,3 2,6 9,6 7,9 8,8 10,5 10,5 17,5 16,7 10,5 Podsumowując charakterystykę psychospołeczną pracowników Schronisk dla Nieletnich można zauważyć istotne prawidłowości. Wśród pracowników przeważają mężczyźni, jednak kadra psychologiczna, to głównie kobiety. Właściwości osobowościowe pracowników wskazują na stabilność i odporność na sytuacje stresujące, skrupulatność i rzetelność oraz motywację do osiągania celów. Poziom kompetencji społecznych jest przeciętny. Natomiast poziom optymizmu życiowego jest nieco wyższy, niż średni. 175

20 Wykres 12 Zapotrzebowanie na rozwój profesjonalny pracowników 100% 80% 60% 40% 20% 0% C-PN C-WRO C-AUT C-ASR C-KWD C-PRI K-I K-M K-K K-P K-M K-R Obraz wychowanka formułowany przez pracowników SdN jest wysoce krytyczny. Pracownicy uznają za główne problemy wychowanków palenie tytoniu, przestępczość, zaniedbywanie szkoły i problemy rodzinne. Za efektywnie rozwiązywane uznają problemy picia alkoholu i stosowania narkotyków. Natomiast najwięcej trudności sprawia im przemoc wśród wychowanków oraz palenie tytoniu. Za najskuteczniejsze sposoby przeciwdziałania problemom i wspomagania resocjalizacji wychowanków pracownicy Schronisk uważają karanie i pozbawianie przywilejów, a wobec osób odurzających się informowanie oraz uświadamianie i terapię. Za najmniej skuteczne pracownicy SdN uznają umieszczenie w placówce resocjalizacyjnej. Zwiększanie skuteczności resocjalizacji może być zdaniem pracowników SdN osiągnięte dzięki lepszej współpracy między wychowawcami, większemu zaangażowaniu rodziców i indywidualizacji oddziaływań wobec podopiecznych. Za najmniej pożyteczne pracownicy uznają sięganie do literatury fachowej. Ogólne poczucie własnych kompetencji jest wśród pracowników SdN wysokie. Zapotrzebowanie na rozwój jest przeciętne i nie ma związku z oceną posiadanych kompetencji. 176

21 2. Struktura wewnętrzna grupy pracowników merytorycznych Schronisk dla Nieletnich W procedurze hierarchicznej analizy skupień przeprowadzonej na wynikach testów osobowości, przyporządkowano pracowników Schronisk do dwóch grup. Grupa pierwsza składała się z 60 osób, w skład grupy drugiej weszło 51 osób. Pozostałe osoby zostały wyłączone z analiz z powodu niekompletnego wypełnienia testów, których wyniki były podstawą klasyfikacji. Struktura płci, wieku i stażu pracy osób zakwalifikowanych do poszczególnych grup jest jednorodna i nie różni się od ogólnych charakterystyk grupy pracowników Schronisk objętych badaniami. Opis dotyczy wymiarów, w których wystąpiły istotne różnice między grupami. Charakterystykę właściwości osobowościowych pracowników Schronisk zakwalifikowanych do poszczególnych grup przedstawia tabela 11. Graficznie wyniki obrazują wykresy Ze względu na zastosowanie procedury doboru opartej na właściwościach osobowościowych, w większości wymiarów występują między wyodrębnionymi grupami różnice istotne statystycznie. Tabela 11 Właściwości osobowości pracowników SdN Grupa Porównanie Narzędzie skala 1 2 t p.i. M SD M SD NEO Neurotyzm 5,07 1,67 3,29 1,53 5,803 0,000 NEO Ekstrawersja 4,50 1,47 6,69 1,29-8,270 0,000 NEO Otwartość 5,48 2,07 6,76 1,58-3,612 0,000 NEO Ugodowość 5,67 1,96 6,59 1,69-2,627 0,010 NEO Sumienność 5,35 1,79 7,63 1,57-7,050 0,000 KKS Intymność 4,95 2,09 6,86 1,87-5,087 0,000 KKS Ekspozycja Społeczna 5,13 1,53 7,47 1,54-7,982 0,000 KKS Asertywność 4,82 1,91 7,14 1,55-6,950 0,000 KKS Kompetencje Społeczne 4,88 1,65 7,39 1,59-8,127 0,000 CISS Styl skoncentrowany na zadaniu 5,77 1,44 7,02 1,38-4,655 0,000 CISS Styl skoncentrowany na emocjach 5,32 1,62 3,35 1,49 6,592 0,000 CISS Styl skoncentrowany na unikaniu 5,27 1,92 5,65 2,06-1,006 0,317 CISS Unikanie - angażowanie się w czynności zastępcze 5,23 1,89 5,25 1,84-0,061 0,952 CISS Unikanie - poszukiwanie kontaktów towarzyskich 5,15 1,63 6,08 1,72-2,913 0,004 KNS Przekonanie o umiejętności znajdowania rozwiązań 5,52 1,56 6,72 1,58-3,975 0,000 KNS Przekonanie o posiadaniu silnej woli 5,74 1,28 7,64 1,27-7,709 0,000 KNS Nadzieja na sukces 5,74 1,36 7,36 1,31-6,287 0,

22 Pracownicy zakwalifikowani do grupy pierwszej przejawiają w funkcjonowaniu osobowościowym przeciętne tendencje do działania w sposób zrównoważony, bez nadmiernego dążenia do ekspozycji społecznej czy emocjonalności. Pracownicy Schronisk przyporządkowani do grupy drugiej przejawiają dużą stabilność emocjonalną i spokój w relacjach z ludźmi, cechuje ich wysoka odporność na sytuacje stresowe. Wykazują wyraźne skłonności do przestrzegania procedur i trzymania się ustalonych norm i zasad. Przejawiają naturalność w relacjach interpersonalnych, są gotowi do podejmowania działań wymagających ekspozycji społecznej. Są to osoby ciekawe świata i otwarte na doświadczenia, skłonne orientować swoje działania na potrzeby innych ludzi. Wykres 13. Wyniki w Inwentarzu Osobowości 10,00 9,00 Grupa 1 2 8,00 7,00 6,00 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 NEO - Neurotyzm NEO - Ekstrawersja NEO - Otwartość NEO - Ugodowość NEO - Sumienność Pracownicy zakwalifikowani do grupy pierwszej przejawiają przeciętny, zrównoważony poziom kompetencji społecznych. Osoby zakwalifikowane do grupy drugiej posiadają podwyższone dyspozycje do nawiązywania relacji interpersonalnych zarówno w sytuacjach wymagających ekspozycji społecznej i asertywności, jak i w relacjach osobistych, skłaniających do pogłębiania otwartości. 178

23 Wykres 14. Wyniki w Kwestionariuszu Kompetencji Społecznych 10,00 9,00 Grupa 1 2 8,00 7,00 6,00 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 KKS - Intymność KKS - Ekspozycja Społeczna KKS - Asertywność KKS - Kompetencje Społeczne Wykres 15. Wyniki w Kwestionariuszu Radzenia sobie w Sytuacjach Stresowych 10,00 9,00 Grupa 1 2 8,00 7,00 6,00 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 CISS - styl skoncentrowany na zadaniu CISS - styl skoncentrowany na emocjach CISS - styl skoncentrowany na unikaniu CISS - unikanie - angażowanie się w czynności zastępcze CISS - unikanie - poszukiwanie kontaktów towarzyskich Pracownicy zakwalifikowani do grupy pierwszej radzą sobie ze stresem, korzystając z różnych strategii z podobną częstotliwością. Pracownicy Schronisk zakwalifikowani do grupy drugiej radzą sobie z sytuacjami stresującymi przede wszystkim poprzez efektywne uruchamianie 179

24 działań zmierzających do rozwiązania lub usunięcia problemu. Są też skłonni do znacznego zredukowania reakcji emocjonalnej na stres, skupiając się na działaniu. Częściej niż osoby z grupy pierwszej stosują jako formę reakcji unikowej zaangażowanie w kontakty towarzyskie. Wykres 16. Wyniki w Kwestionariuszu Nadziei na Sukces 10,00 9,00 Grupa 1 2 8,00 7,00 6,00 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 KNS - Przekonanie o umiejętności znajdowania rozwiązań KNS - Przekonanie o posiadaniu silnej woli KNS - Nadzieja na sukces Doświadczając przeciwności i niepowodzeń, pracownicy z grupy pierwszej reagują w sposób zrównoważony, zależny od sytuacji. Pracownicy zakwalifikowani do grupy drugiej działają w sposób znacznie bardziej nastawiony na osiągnięcie celu mimo przeciwności. Są oni zdecydowanie bardziej skłonni spostrzegać siebie jako osoby potrafiące znajdować właściwe rozwiązania. Obraz typowego podopiecznego, formułowany przez pracowników Schronisk objętych kategoryzacją, jest jednorodny, między grupami nie ma istotnych różnic. Pracownicy z grupy drugiej istotnie częściej podkreślają występowanie wśród wychowanków jako istotnego problemu picia alkoholu (chi=10,271; p.i.=0,036). Za trudne do rozwiązania istotnie częściej uznają problemy wynikające z ubóstwa rodzin pochodzenia wychowanków (chi=5,994; p.i.=0,014). Pozostałe problemy uznają za trudne z nieco mniejszą częstością niż osoby z grupy pierwszej, jednak różnice nie są istotne statystycznie. 180

25 Za działania najbardziej potrzebne wychowankom pracownicy z grupy drugiej uznają istotnie częściej pogłębienie samoświadomości wychowanków (t=2,60; p.i.=0,011), umiejętność obrony własnych interesów (t=2,22; p.i.=0,029) oraz przeciwstawiania się presji rówieśniczej (t=2,25; p.i.=0,027). Wśród skutecznych sposobów postępowania z wychowankiem dysfunkcjonalnym uzależnionym od środków psychoaktywnych pracownicy z grupy drugiej częściej, niż pracownicy zakwalifikowani do grupy pierwszej, wymieniają terapię specjalistyczną (chi=6,019; p.i.=0,014). W postępowaniu z wychowankiem naruszającym zasady częściej uznają skuteczność organizowania czasu wolnego (chi=4,573; p.i.=0,032). Natomiast za warunek zwiększania skuteczności postępowania resocjalizacyjnego częściej uznają możliwość wydalenia wychowanka z zakładu lub przekazania do innej placówki (chi=6,160; p.i.=0,013). Tabela 12 i wykres 17 przedstawiają samoocenę pracowników, dotyczącą posiadanych kompetencji. Wszystkie kompetencje osobiste i zawodowe pracownicy z grupy drugiej opisują jako posiadane w istotnie większym stopniu niż w grupie pracowników z grupy pierwszej. Ocena własnych kompetencji jest zrównoważona. Struktura kompetencji jest różna. Pracownicy z grupy pierwszej najwyżej oceniają kompetencje moralne i komunikacyjne. Natomiast pracownicy z drugiej grupy oceniają najwyżej swoje kompetencje do działania zadaniowego i kompetencje moralne. Tabela 12 - Charakterystyka funkcjonowania profesjonalnego pracowników SdN Grupa Skala 1 2 M SD M SD t Porównanie Cechy - pozytywne nastawienie 7,53 1,16 8,48 1,15-4,293 0,000 - wzrost i rozwój osobisty 7,25 1,42 8,54 1,13-5,163 0,000 - autonomia 7,69 1,50 8,82 1,00-4,660 0,000 - adekwatne spostrzeganie rzeczywistości 7,39 1,46 8,82 1,00-6,022 0,000 - kompetencja w działaniu 7,90 1,27 9,10 0,97-5,468 0,000 - pozytywne relacje interpersonalne 8,03 1,35 8,82 0,90-3,625 0,000 Kompetencje - interpretacyjne 7,37 1,39 8,58 0,97-5,318 0,000 - moralne 8,08 1,12 9,00 0,86-4,727 0,000 - komunikacyjne 8,03 1,31 8,98 0,96-4,229 0,000 - postulacyjne 7,36 1,30 8,54 0,95-5,483 0,000 - metodyczne 7,59 1,30 8,74 0,96-5,271 0,000 - realizacyjne 7,73 1,46 8,58 1,47-3,021 0,003 p.i. 181

26 Wykres 17. Charakterystyka Funkcjonowania Profesjonalnego 10 9 Grupa C-PN C- C-AUT C-ASR C-KWD C-PRI WRO K-I K-MOR K-K K-P K-MET K-R Mimo, że ocena własnych kompetencji i dyspozycji przez pracowników z drugiej grupy znajduje się na istotnie wyższym poziomie zapotrzebowanie na działania rozwojowe jest w obydwu grupach we wszystkich wymiarach jednorodne. 182

27 3. Charakterystyka środowiska wychowanków Schronisk dla Nieletnich Analiza funkcjonowania podopiecznych Schronisk dla Nieletnich została przygotowana w oparciu o badania 635 osób, w tym 371 nowicjuszy i 264 absolwentów. Wiek objętych badaniami wychowanków Schronisk przedstawiają tabela 13 i wykres 18. Wykształcenie wychowanków Schronisk obrazuje tabela 14, graficznie przedstawia dane wykres 19. Wśród wychowanków przeważali chłopcy. W grupie nowicjuszy chłopcy stanowili 90,6%, w grupie absolwentów 92,8%. Według płci skład grup był jednorodny (chi=0,992; p.i.=0,319). Liczba dziewcząt w grupie absolwentów wynosiła 19, co nie pozwalało na dokonanie reprezentatywnych opisów. Szczegółowe oceny poszczególnych wymiarów objętych analizą w grupie nowicjuszy, gdzie było 35 dziewcząt, wykazały częściową niepełność danych, co w wielu wymiarach dodatkowo zmniejszało liczebność opisywanej grupy nowicjuszek poniżej progu reprezentatywności. W związku z ograniczeniami wiarygodności danych o dziewczętach zrezygnowano zatem z odrębnej charakterystyki grup według płci. Wszystkie dalsze opisy wychowanków Schronisk dotyczą całej grupy, bez podziału na płeć. Tabela 13 - Wiek wychowanków SdN Kategoria podopiecznych Wiek nowicjusze absolwenci Razem N % N % N % Wiek 14, ,9 20 7,6 42 6,6 (w 15, , , ,0 latach) 16, , , ,3 17, , , ,1 18, ,7 11 4,2 21 3,3 19,00 2 0,5 2 0,8 4 0,6 Razem , , ,0 Średnie wieku M SD M SD M SD 16,41 0,86 16,58 1,02 16,48 0,93 Objęte badaniami osoby trafiające do Schronisk to przede wszystkim 16-latkowie, stanowiący 49,9% grupy nowicjuszy. Osoby w przedziale lat stanowiły 90,8% nowicjuszy, średnia wieku 16,37. Wśród absolwentów osoby w wieku lat stanowiły 87,5% grupy, 183

28 średnia wieku 16,56. Absolwenci byli istotnie starsi niż nowicjusze (t= -2,531; p.i=0,012). Czas pobytu nowicjuszy w Schronisku wynosił 1,8 miesiąca, absolwentów 7,5 miesiąca. Wykres 18. Wiek badanych wychowanków 50,0% kategoria podopiecznych nowicjusze absolwenci 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% 0,0% Wiek (w latach) Tabela 14 - Wykształcenie wychowanków SdN Ostatnia ukończona klasa Wykształcenie Kategoria podopiecznych nowicjusze absolwenci Razem N % N % N % SP-1 0 0,0 1 0,4 1 0,2 SP-3 1 0,3 4 1,7 5 0,9 SP-4 9 2,7 4 1,7 13 2,3 SP ,1 16 6,7 30 5,2 SP , , ,2 SP-8 0 0,0 1 0,4 1 0,2 gimn , , ,7 gimn , , ,8 gimn , , ,7 ponadgimn-1 5 1,5 5 2,1 10 1,7 ponadgimn-2 0 0,0 1 0,4 1 0,2 Razem , , ,0 Wychowankowie trafiający do Schronisk ukończyli zwykle pierwszą klasę gimnazjum (29,7%) lub szóstą klasę szkoły podstawowej. Grupa absolwentów nie różniła się w wymiarze 184

29 wykształcenia od grupy nowicjuszy (chi=16,934; p.i=0,076). Kierunek różnic wskazuje jednak na występowanie nieco wyższego wśród absolwentów odsetka osób, które osiągnęły etap końcowych klas gimnazjów. Wykres 19. Wykształcenie wychowanków 40,0% 30,0% 20,0% Ostatnia ukończona klasa SP-1 SP-2 SP-3 SP-4 SP-5 SP-6 SP-7 SP-8 Gimn-1 Gimn-2 Gimn-3 Ponadgimn-1 Ponadgimn-2 Ponadgimn-3 Ponadgimn-4 10,0% 0,0% nowicjusze absolwenci kategoria podopiecznych Poziom wykształcenia podopiecznych Schronisk dla Nieletnich był obniżony w odniesieniu do ich poziomu wiekowego. Mimo średniej wiekowej na poziomie szkoły ponadgimnazjalnej absolwenci pierwszych klas takich szkół to pojedyncze osoby w całej badanej próbie. Dane o miejscowości stałego zamieszkania wychowanków Schronisk dla Nieletnich zawiera tabela 15. Podopieczni Schronisk dla Nieletnich wywodzili się zwykle z dużych miast. Miejscowości małe, o niższym poziomie anonimowości, są reprezentowane znacznie rzadziej. Struktura miejscowości pochodzenia nowicjuszy i absolwentów jest jednorodna (chi=3,593; p.i.=0,309). Struktura miejsca zamieszkania podopiecznych SdN nie jest reprezentatywna dla struktury demograficznej społeczeństwa polskiego (61,4% miasta 38,6% wieś). 185

30 Tabela 15 - Miejsce stałego zamieszkania wychowanków SdN Miejsce zamieszkania Miejscowość Kategoria podopiecznych nowicjusze absolwenci Razem N % N % N % wieś 44 13,1 22 9, ,4 miasto do 30 tys mieszkańców 63 18, , ,8 miasto tys mieszkańców 96 28, , ,7 miasto powyżej 100 tys mieszkańców , , ,1 Razem , , ,0 Przewaga mieszkańców dużych miast w grupie osób trafiających do Schronisk potwierdza rolę czynników środowiskowych w powstawaniu patologii społecznych związanych z agresją i przemocą. Duże znaczenie w kształtowaniu tendencji do popełniania czynów przestępczych ma anonimowość i obniżony poziom społecznej kontroli w środowisku dużych miast. Anonimowość sprzyja tendencjom do depersonalizacji innych osób, zwiększając skłonność do traktowania potencjalnych ofiar jako pozbawionych osobowych właściwości i praw. Obniżona kontrola społeczna zmniejsza poczucie zagrożenia konsekwencjami Charakterystyka rodziny pochodzenia wychowanków Dane na temat struktury rodzin pochodzenia wychowanków Schronisk objętych badaniami przedstawia tabela 16. Rodzina pochodzenia wychowanków SdN jest najczęściej niepełna. Brak jednego z rodziców występuje w rodzinach ponad połowy osób badanych. Rzadko zdarza się rekonstrukcja rodziny (6,3%). Znikomy procent osób badanych przebywa w środowiskach r odzin zastępczych. Z rodzin pełnych wywodzi się 42% podopiecznych SdN. Udział rodzin niepełnych w grupie absolwentów Schronisk jest nieco wyższy niż wśród nowicjuszy. Różnice w opisie struktury rodzin pochodzenia między nowicjuszami i absolwentami nie są jednak istotne statystycznie (chi=2,263; p.i.=0,520). 186

31 Tabela 16 - Struktura rodziny pochodzenia wychowanków SdN Charakterystyka Kategoria podopiecznych nowicjusze absolwenci Razem N % N % N % Rodzina pełna , , ,0 niepełna , , ,2 zastępcza 6 2,0 2 1,0 8 1,6 zrekonstruowana 17 5,6 15 7,3 32 6,3 Razem , , ,0 Dane na temat czasu, jaki upłynął od rozpadu rodziny, zawiera tabela 17. W odniesieniu do niemal połowy wychowanków pracownicy Schronisk nie przekazali informacji charakteryzujących upływ czasu od rozpadu rodziny. Ilość informacji na temat sytuacji rodzinnej absolwentów była większa niż w odniesieniu do absolwentów, jednak różnice nie były istotne (chi=6,775; p.i.=0,238). Osoby, których rodziny się rozpadły, doświadczyły takich zdarzeń zwykle w okresie 6 10 lat poprzedzających moment trafienia do Schroniska. Rozpad rodziny następował więc około 6 10 roku życia wychowanków. Jest to początek wieku szkolnego. W ujęciu Eriksona jest to okres rozwiązywania konfliktu między pracowitością a poczuciem niższości. Kryzys rodzinny występujący w tej fazie, a zapewne obejmujący też procesem rozpadu rodziny wcześniejszą fazę zabaw, zaburza rozwój poczucia własnych kompetencji, zmniejsza też orientację na cele, co może prowadzić do doraźności funkcjonowania. Tabela 17 - Upływ czasu od rozpadu rodziny wychowanków SdN Upływ lat Czas Kategoria podopiecznych nowicjusze absolwenci Razem N % N % N % brak odpowiedzi , , ,0 nie występuje 73 19, , ,5 rok 16 4,3 7 2,7 23 3,6 2-5 lat 23 6,2 21 8,0 44 6, lat 35 9, ,2 62 9,8 11 i więcej lat 32 8,6 20 7,6 52 8,2 Razem , , ,0 Tabela 18 zawiera informacje na temat liczby rodzeństwa wychowanków Schronisk. Osoby przebywające w Schroniskach dla nieletnich wywodzą się głównie z rodzin z trójką lub czwórką 187

32 dzieci (27,6%). Znaczny jest też udział rodzin z dwójką dzieci (17,2%) oraz rodzin wielodzietnych (15,9%). Jedynacy występują w badanej grupie sporadycznie. Tabela 18 - Liczba rodzeństwa wychowanków SdN Liczba rodzeństwa Rodzeństwo Kategoria podopiecznych nowicjusze absolwenci Razem N % N % N % brak odpowiedzi , , ,1 jedynak 19 5,1 8 3,0 27 4, , , , , , ,6 4 i więcej 63 17, , ,9 Razem , , ,0 Zwraca uwagę brak informacji na temat liczby rodzeństwa w odniesieniu do ponad 1/3 osób badanych. Co ciekawe, sytuacja braku informacji występowała częściej w odniesieniu do przebywających już zwykle przez pewien czas w Schronisku absolwentów niż w odniesieniu do nowicjuszy. Opis liczby rodzeństwa w grupach nowicjuszy i absolwentów nie różnił się jednak istotnie (chi=4,539; p.i=0,338). Informacje na temat kolejności urodzenia się wychowanków Schronisk zawiera tabela 19. Różnice w kolejności urodzeń między grupą nowicjuszy i absolwentów nie są istotne (chi=2,190; p.i=0,534). Tabela 19 - Kolejność urodzenia się wychowanków SdN Kolejne dziecko Kolejność Kategoria podopiecznych nowicjusze absolwenci Razem N % N % N % pierwsze 91 38, , ,2 drugie 76 32, , ,8 trzecie 43 18, , ,8 czwarte i dalsze 26 11, , ,2 Razem , , ,0 Podopieczni Schronisk są najczęściej pierwszymi lub drugimi dziećmi w rodzinie. Znacznie rzadziej osoby trafiające do Schronisk przyszły na świat jako trzecie i dalsze dzieci w rodzinie. Kolejność urodzenia wskazuje na nieco częstsze, niżby to wynikało z liczebności dzieci w 188

33 rodzinach, występowanie wśród podopiecznych pierwszeństwa urodzenia. Fakt pozostawania dzieckiem najstarszym może być ważnym wyróżnikiem psychologicznym w obrazie siebie. Pierwszeństwo w rodzinie wpływa na wzrost potrzeb przyjmowania w relacjach z rodzeństwem pozycji dominatywnych i liderskich, nie zawsze możliwych do powtórzenia w relacjach poza rodziną pochodzenia. Niezaspokojone potrzeby dominacji prowadzą do kompensacyjnego imponowania rówieśnikom siłą i naruszaniem norm społecznych. Natomiast w relacjach z rodzicami najstarsze dziecko bywa względnie najsilniej obciążone konsekwencjami zmian w sytuacji rodzinnej, wynikających z jego dojrzewania. Może doświadczać większej niż młodsze rodzeństwo ilości sytuacji konfliktowych, wynikających z konieczności adaptowania się systemu rodzinnego do zmieniających się zachowań dojrzewającego dziecka. W psychologicznym bagażu dziecka, inicjującego proces adaptacji systemu rodzinnego do swoich nowych zachowań, utrwala się wówczas doświadczenie powszedniości naruszania norm i przekraczania zakazów. Swoiste wdrożenie w łamanie ograniczeń jest jednym z korelatów ryzyka podejmowania zachowań dysfunkcjonalnych. Charakterystyka wieku matek wychowanków Schronisk jest przedstawiona w tabeli 20. Wiek ojców prezentuje tabela 21. Między nowicjuszami a absolwentami nie ma istotnych różnic (odpowiednio: dla matek chi=2,515; p.i=0,774 oraz dla ojców chi=4,416; p.i.=0,491). Tabela 20 - Wiek matek wychowanków SdN Wiek matki Wiek Kategoria podopiecznych nowicjusze absolwenci Razem N % N % N % do , , , , , , , , , , , , ,9 12 5,0 35 6,1 56 i powyżej 7 2,1 3 1,2 10 1,7 Razem , , ,0 Wiek rodziców osób badanych w Schroniskach jest wysoce zróżnicowany. Najliczniejsza grupa podopiecznych Schronisk ma matki w wieku lat (41,9%). Znaczna jest też reprezentacja matek w wieku do 35 roku życia (15,2%). Względnie duża część wychowanków 189