DZIECKO: PRZEDMIOT OCHRONY CZY PODMIOT PRAWA

Transkrypt

1 DZIECKO: PRZEDMIOT OCHRONY CZY PODMIOT PRAWA Wstęp: W Polsce dzieci stanowią dość liczną grupę. Warto to sobie uświadomić zanim zaczniemy mówić o ich prawach. Uważasię, że o ochronie praw człowieka można mówić, gdy większość szanuje prawa mniejszości. Czy zatem można powiedzieć, że w Polsce przestrzega się praw człowieka uważając, że dzieckototeż człowiek? Wiedza o prawach dziecka, w szczególności prawach cywilnych, budzących najwięcej kontrowersji, jest bardzo ważna, ponieważ stanowią one podstawę podmiotowego traktowania dziecka. Podstawowe akty prawne regulujące prawa dziecka w Polsce: Naczelnym aktem w polskim systemie prawnym jest Konstytucja z 2 kwietnia 1997r. To właśnie ona stanowi podstawowe prawa zarówno naczelnych organów władzy, jak i zwykłych obywateli. Zawiera ona przepisy dotyczące wolności, praw i obowiązków człowieka i obywatela, a więcteż i dziecka. Zapewnia wprost ochronę praw dziecka i stanowi wskazówkę w sposobie traktowania dzieci w każdej sferze ich życia: w rodzinie, szkole, placówkach opiekuńczych, sądzie. Kodeks pracy zabrania zatrudniania dzieci, które nie ukończyły 15 lat. Te, które znajdują się w wieku pomiędzy 15 a 18 rokiem życia, można zatrudnić do pracy tylko w ściśle określonych prawem sytuacjach,tzn.kiedydziecko ukończyło szkołę podstawową a lekarz stwierdził, że dana praca nie zagraża jego zdrowiu. Dziecko, które nie ukończyło18rokużycia i które nie posiada kwalifikacji zawodowych, możezostać zatrudnione w celu przygotowania zawodowego, np. w warsztacie samochodowym, cukierni, piekarni, zakładzie krawieckim, fryzjerskim. Dzieci młodsze można zatrudniać jedynie do lekkich prac sezonowych i dorywczych np. zrywania owoców. Kodeks pracy nie reguluje zagadnień związanych z pracą na wsi bez względu na wiek czy porę roku. Kodeks rodzinny i opiekuńczy jest zbiorem przepisów prawa, regulujących stosunki pomiędzy małżonkami, rodzicami a dziećmi, opiekunami adziećmi. Znajdują się tam podstawowe informacje dotyczące zakresu władzy 1

2 rodzicielskiej oraz materialnych i niematerialnych obowiązków rodziców wobec dzieci. Konwencja Praw Dziecka: Podstawowym dokumentem międzynarodowym dotyczącym praw dziecka jest Konwencja Praw Dziecka uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w 1989 roku, ratyfikowana przez Polskę w 1991 roku. Nazywa się jąświatową konstytucją praw dziecka. Zgodnie z Konwencją dziecko, tzn. osoba mająca mniej niż 18 lat, jest podmiotem praw i wolności, a nie przedmiotem praw innych osób. Konwencja z uwagi na dobro dziecka nakłada na rodziców, wszystkie inne osoby oraz organy władzy państwowej obowiązek kierowania się we wszelkich działaniach troską o najlepiej pojęty jego interes. Konwencjawymagaposzanowaniatożsamości i godności dziecka przez innych członków społeczeństwa, przewiduje obowiązek państwa do zabezpieczenia zdrowotnych i wychowawczo-bytowych potrzeb dziecka. Ratyfikacja Konwencji Praw Dziecka jest tożsama ze zobowiązaniem państwa do zachowania zgodności z nią obowiązujących przepisów i aktualnej polityki społecznej. Konwencja traktuje dziecko jako podmiot praw i wolności, a nie tylko jako przedmiot ochrony. Nikt nie ma zastrzeżeń, że dziecko ma prawo do opieki, ale już niewielu przyznaje mu prawo do samostanowienia. Oczywiste jest, że akty prawne nie zmieniąświadomości społecznej, od której przede wszystkim zależy przestrzeganie postanowień.nadtymmuszą pracować ludzie. Konwencja ustanawia status dziecka oparty na założeniach: Dziecko jest samodzielnym podmiotem. Ze względu na swoją niedojrzałość psychiczną i fizyczną wymaga szczególnej opieki i ochrony prawnej. Dziecko jako istota ludzka wymaga poszanowania jego tożsamości, godności i prywatności. Rodzina jest najlepszym środowiskiem wychowania. Państwo ma wspierać rodzinę aniewyręczać ją w jej funkcjach. Tworząc system ochrony dziecka Konwencja kieruje się następującymi zasadami: Zasada dobra dziecka oznacza, że wszystkie działania podejmowane są w najlepiej pojętym interesie dziecka Zasada równości oznacza, iż wszystkie dzieci niezależnie od koloru skóry, płci, narodowości itp. mają być równe wobec prawa. Zasada poszanowania praw i odpowiedzialności obojga rodziców za rozwój i wychowanie dziecka. Ochronie podlega autonomia rodziny i prawa obojga rodziców do decydowania o sprawach dziecka. Zasada pomocy państwa w zabezpieczaniu odpowiednich warunków socjalnych i zdrowotnych rodziny. 2

3 Postanowienia Konwencji dotyczą dziecka urodzonego, które nie ukończyło 18 roku życia. Nie różnicuje się uprawnień wzależności od wieku, ale używa się sformułowania stosownie do wieku. Katalog praw przyznanych dziecku w Konwencji obejmuje prawa: cywilne, socjalne, kulturalne i polityczne. Nie przyznaje się praw ekonomicznych wychodzączzałożenia, że dziecko powinno uczyć się,aniepracować. Prawa i wolności osobiste: Prawo do życia i rozwoju Prawodotożsamości i identyczności (nazwisko, imię, obywatelstwo, wiedza o własnym pochodzeniu, prawo do wolności, godności, szacunku, nietykalności osobistej) Prawodoswobodymyśli, sumienia i wyznania Prawodowyrażania własnych poglądów i występowania w sprawach dziecko dotyczących, w postępowaniu administracyjnym i sądowym Prawo do wychowywania w rodzinie i kontaktów z rodzicami w przypadku rozłączenia z nimi Prawodowolności od przemocy fizycznej lub psychicznej, wyzysku, nadużyć seksualnych i wszelkiego okrucieństwa Prawo nierekrutowania do wojska poniżej 15 roku życia Prawa socjalne: Prawo do odpowiedniego standardu życia Prawo do ochrony zdrowia Prawo do zabezpieczenia socjalnego Prawo do wypoczynku i czasu wolnego Prawa kulturalne: Prawo do nauki (bezpłatna i obowiązkowa w zakresie szkoły podstawowej) Prawo do korzystania z dóbr kultury Prawo do informacji Prawodoznajomości swoich praw Prawa polityczne: Prawo stowarzyszania się i zgromadzeń w celach pokojowych Ponadto Konwencja przyznaje szczególne prawa do ochrony osób upośledzonych i niepełnosprawnych. W przypadku pozbawienia dziecka środowiska rodzinnego przewidziane jest zabezpieczenie środowiska zastępczego, w tym umożliwienie adopcji. Podkreślone są prawa uchodźców i mniejszości etnicznych do zachowania własnej kultury, religii i języka, a także 3

4 mówi się o szczególnym traktowaniu nieletnich, którzy popadli w konflikt z prawem (prawo do obrony, zakaz stosowania kary śmierci i dożywotniego więzienia). O przestrzeganiu praw dziecka w Polsce: W Polsce prawa dziecka są nadal w świadomości społecznej spychane na dalsze miejsce. Wyjątek stanowi w ostatnich latach prawo do życia dziecka poczętego. W obecnej chwili istnieje coraz więcej instytucji chroniących praw dzieci, ale problem nieprzestrzegania tych praw jest nadal aktualny. Łamanie praw przejawia się przede wszystkim w: Stosowaniu wobec dzieci różnych form przemocy przy milczącej społecznej akceptacji (zjawisko to stale się nasila) Nadużywanie władzy dorosłych wobec dzieci (łamanie tajemnicy dziecięcej korespondencji, podporządkowanie dziecka dorosłemu, tajemnica adopcji, system ograniczania, zawieszania i pozbawiania władzy rodzicielskiej, pedofilia). Zaniedbywaniu obowiązków wobec dzieci (domy dziecka, rodziny zastępcze, Pogotowia Opiekuńcze, Specjalne Ośrodki Wychowawcze, prawo do opieki medycznej, śmiertelność noworodków, różnego rodzaju niepełnosprawności, nałogi itp.). a) Prawa dziecka w szkole: Artykuł 26 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka mówi: Każdy człowiek ma prawo do nauki. Nauka jest bezpłatna, przynajmniej na stopniu podstawowym. Nauka podstawowa jest obowiązkowa. Oświata techniczna i zawodowa jest powszechnie dostępna, a studia wyższe są dostępne dla wszystkich na zasadzie równości w zależności od zalet osobistych. W Konwencji podkreśla się, że realizacja prawa dziecka do nauki musi respektować zasadę równych szans. Niestety już w momencie startu szkolnego ujawniają się różnice szans edukacyjnych. Począwszy od pierwszych klas szkół podstawowych, dzieci ze środowisk uboższych kulturowo otrzymują gorsze oceny i przez nauczycieli postrzegane są jako mniej zdolne. Okazuje się, że jednolita w założeniu, mająca egalitaryzująco wpływać na dalsze kariery edukacyjne uczniów szkoła podstawowa, w praktyce spełnia decydującą o dalszych losach życiowych jednostki funkcję selekcyjną. Przy czym zróżnicowanietomawyraźnie socjogenny charakter. Stopniowo zlikwidowane zostały w szkołach gabinety lekarskie i stomatologiczne. Wiążesię to z przenoszeniem opieki i profilaktyki medycznej ze szkół do przychodni opieki medycznej. Czy w ten sposób efektywniej będzie 4

5 realizowany artykuł 24 pkt 1 Konwencji o Prawach Dziecka, który mówi o rozwoju profilaktyki w zakresie opieki zdrowotnej? Szczególne znaczenie mają dwa zapisy Konwencji, a mianowicie artykuł 16, który mówi: Żadne dziecko nie będzie podlegało arbitralnej lub bezprawnej ingerencji w sferę jego życia prywatnego, rodzinnego lub domowego czy w korespondencję ani bezprawnym zamachom na jego honor i reputację. Ta ogólna zasada w odniesieniu do szkoły sformułowana jest w artykule 28, w którym mowa o tym, aby dyscyplina szkolna była stosowana w sposób zgodny z ludzką godnością dziecka. Sprawa ta znalazła również odzwierciedlenie w Kodeksie Ucznia, w którym napisano, żeuczeń ma prawo do poszanowania godności własnej w sprawach osobistych, rodzinnych i koleżeńskich. Normy prawne chronią więc ucznia. Klimat wychowawczy w szkołach powoduje jednak, żeakurattezapisysą najczęściej łamanym przez nauczycieli prawem. I to na ogół łamanym bezkarnie. Uczniowie opisują następująco: Praw ucznia na ogół się w szkole nie przestrzega, bo uczniowie przypominają onichnakażdej lekcji. Dotyczy to najczęściej tego, aby jednego dnia nie było dwóch klasówek. ( ) Jeśli chodzi o stosunki między nauczycielami a uczniami, to uważam, że na układy nie ma rady i nigdy uczeń z nauczycielem nie wygra. Nawet gdyby próbował odwołać się do Kodeksu Ucznia. Efekt takiego odwołania byłby taki, żenastępnego dnia czy tygodnia dostałby banię. Bo nauczyciel zawsze by mu udowodnił, że czegoś nie umie i wobec tego na dwóję zasługuje. Ile razy mówimy, że istnieje przecież Kodeks Ucznia, to pani mówi nam, że jest to Kodeks ucznia, a nie nauczyciela. Nauczyciele mają podobno własne przepisy, inne. Jak to naprawdę jest? Czy mamy w ogóle jakieś prawa? Nagminną praktyką poniżania godności ucznia jest: mściwość,złośliwość, wyśmiewanie uczniów, brak wyrozumiałości, stawianie niesprawiedliwych ocen, faworyzowanie jednych a gnębienie innych uczniów, krzykliwość, zmienność wpostępowaniu. Tylko 21% nauczycieli uważastosowaniekar cielesnych wobec dzieci za zbyteczne. Oznacza to, że blisko 80% nauczycieli wjakimś stopniu akceptuje stosowanie tego typu kar w szkole. Tylko 11% uczniów uważa, iż szkoła stwarza możliwości dyskusji na różne interesujące tematy. Najczęściej nagradzane w szkole jest sumienne wypełnianie wszystkich obowiązków i działalność w organizacjach uczniowskich, najrzadziej zaś odwaga w głoszeniu własnych przekonań. Nauczyciele preferują uczniów, którzy nie zadają kłopotliwych pytań. W związku z tym dwie trzecie uczniów idzie do szkoły z obojętnością izmęczeniem, połowa-ze znudzeniem i strachem, jedna trzecia-z rezygnacją, jedna czwarta-ze złością,jednapiąta-ze strachem. 5

6 b) Prawa dziecka w rodzinie. Podpisując Konwencję o Prawach Dziecka ONZ Państwa-Strony uznają, że dziecko dla pełnego rozwoju swojej osobowości powinno wychowywać się w środowisku rodzinnym, w atmosferze szczęścia, miłości i zrozumienia. Rodzice na ogół nie mają wątpliwości, że dzieciom przysługują prawa do opieki, nauki, również zabawy. Niestety najczęściej wymagają bezwzględnego podporządkowania i posłuszeństwa. Powszechnie panuje przekonanie, że dzieci i ryby głosu nie mają, muszą znać swoje miejsce. Często obrażamy dzieci uważając epitetów ty głupku, ty kretynie ( repertuar jest szeroki ), zazwyczaj podniesionym głosem. Dziecko gdy podniesie głos natychmiast usłyszy jak śmiesz mówić do mnie takim tonem, kto Ci pozwolił się tak zwracać do matki. Nie dajemy dzieciom możliwości wyboru nawet w tak błahych sprawach jak sposób ubierania się czy uczesania. Zawsze dla ich dobra (?). Zawsze dlatego, że wiemy lepiej (?). Gdy zagrożone jest dobro dziecka państwo ingeruje we władzę rodzicielską.sąd rodzinny może ograniczyć rodzicom tę władzę lub odebrać. W polskim prawie rodzinnym dziecko stanowi przede wszystkim przedmiot ochrony prawnej. Nie spotyka się sformułowań dziecko ma prawo. Zakłada się, że wszystkie działania muszą być podejmowane zgodnie z dobrem dziecka, są jednak sytuacje, których pojęcie to bywa różnie interpretowane i czasami oznaczać może naruszenie praw dziecka. Przykładem możebyć sytuacja rozwodu rodziców, gdy dziecko praktycznie pozbawione jest możliwości wyboru tego z rodziców, który będzie sprawował nad nim bezpośrednią pieczę (decyzję w tej sprawie podejmuje sąd rodzinny). Dobrem dziecka motywuje się również pozbawienie go prawa do wiedzy o swoim biologicznym pochodzeniu w przypadku adopcji. Generalnie wydaje się, że prawa cywilne przyznane polskiemu dziecku są dalece ograniczone i na ogół zdominowane przez prawo rodziców do sprawowania władzy rodzicielskiej. Faktycznie więc oni decydują o wszystkich sprawach dziecka i faktycznie mogą się nie liczyć z jego zdaniem. Na zakończenie przedstawiamy kilka zaleceń,którenależy potraktować jak swoisty dekalog dla rodziców i wychowawców: Nie upokarzaj dziecka, bo ono tak jak ty ma silne poczucie własnej godności. Staraj się nie stosować takich metod, których sam w dzieciństwie nie akceptowałeś. Pozwalaj dziecku dokonywać wyboru najczęściej jak możesz. Jeżeli zachowałeś się wobec dziecka niewłaściwie, przeproś go i wytłumacz się. Nie bój się utraty autorytetu, dziecko i tak wie kiedy popełniasz błędy. Nigdy nie mów źle o dziecku, w szczególności w obecności innych osób. 6

7 Nie mów zrobisz to, bo ja tak chcę - jeżeli musisz czegoś zabronić zawsze to uzasadnij. Jeśli wydajesz polecenia dziecku, staraj się nie stać nad nim i mówić z góry swego autorytetu. Nie musisz być za wszelką cenę konsekwentny, nie musisz być w zgodzie z innym dorosłym przeciwko dziecku, jeżeli wiesz, że on nie miał racji. Gdy nie wiesz jak postąpić,pomyśl jak ty poczułbyś się będąc dzieckiem. Staraj się być czasem adwokatem własnego dziecka. c) Prawa osób niepełnosprawnych. Konwencja Praw Dziecka wiele miejsca poświęca dzieciom niepełnosprawnym. Na szczególną uwagę zasługuje art. 23: 1. Państwa Strony uznają, że dziecko psychicznie lub fizycznie niepełnosprawne powinno mieć zapewnioną pełnię normalnego życia w warunkach gwarantujących godność,umożliwiających osiągnięcie niezależności oraz ułatwiających aktywne uczestnictwo dziecka w życiu społeczeństwa. 2. Państwa Strony uznają prawo dziecka niepełnosprawnego do szczególnej troski i będą sprzyjały oraz zapewniały rozszerzanie pomocy udzielanej uprawnionym do niej dzieciom oraz osobom odpowiedzialnym za opiekę nad nimi. Pomoc taka będzie udzielana na wniosek tych osób i stosowna do warunków dziecka oraz sytuacji rodziców. 3. Uznając szczególne potrzeby dziecka niepełnosprawnego pomoc będzie udzielana bezpłatnie tam, gdzie jest to możliwe, z uwzględnieniem zasobów finansowych rodziców i ma zapewnić, aby niepełnosprawne dziecko posiadało skuteczny dostępdooświaty, nauki, opieki zdrowotnej, opieki rehabilitacyjnej, przygotowania zawodowego oraz możliwości rekreacyjnych, realizowany w sposób prowadzący do osiągnięcia przez dziecko jak najwyższego stopnia zintegrowaniazespołeczeństwem oraz osobistego rozwoju, w tym jego rozwoju kulturalnego i duchowego. 4. Państwa Strony będą sprzyjać wymianie odpowiednich informacji w zakresie profilaktyki zdrowotnej oraz leczenia medycznego, psychologicznego i funkcjonalnego dzieci niepełnosprawnych, w tym rozpowszechnianiu i umożliwianiu dostępu do informacji dotyczących metod rehabilitacji oraz kształcenia i przygotowania zawodowego. Obok wyżej wymienionych dokumentów dotyczących praw i wolności wszystkich dzieci oraz ich ochrony spłeczność międzynarodowa wypracowała wiele aktów prawnych dotyczących bezpośrednio osób niepełnosprawnych. 7

8 W 1975 r. Zgromadzenie ONZ uchwaliło Deklaracje Praw Osób Niepełnosprawnych, adresowaną do wszystkich niepełnosprawnych bez względu na jakiekolwiek występujące między nimi różnice. W deklaracji tej ludziom niepełnosprawnym przyznano takie same prawa jak i wszystkim pełnosprawnym w tym samym wieku, a zwłaszcza prawo do poszanowania i godności. Przyznano im również prawo do udziału we wszystkich dziedzinach życia społecznego, zadeklarowana wszechstronną pomoc uwzględniającich specyficzne warunki fizyczne i psychiczne. Cel ten przyświecał również przyjętym przez ONZ w 1993 r. Podstawowym Zasadom Dotyczącym Wyrównywania Możliwości Rozwojowych Osób Niepełnosprawnych. Zrównanie możliwości oznacza proces, poprzez który różne systemy społeczne i środowiskowe takie jak usługi, informacja i dokumentacja są dostępne wszystkim, zwłaszcza osobom niepełnosprawnym. Osoby niepełnosprawne uzyskując równe prawa, powinny mieć także równe obowiązki. Literatura: 1. Czyż E., /red./, Dziecko i jego prawa, Biblioteka Komitetu Ochrony Praw Dziecka, Warszawa Rosa R., /red./, Prawa i wolności człowieka w edukacji, Akademia Podlaska, Siedlce Zmarzlik J, Piwnik E., Dziecko pod parasolem prawa. Poradnik dla osób pomagających dzieciom, Fundacja Dzieci Niczyje, Warszawa Opracowała: Bożena Tryboń 8