Stanowisko Rzecznika Praw Dziecka do rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Druk nr 164)

Transkrypt

1 Stanowisko Rzecznika Praw Dziecka do rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Druk nr 164) Naturalnym środowiskiem rozwoju i dobra dziecka jest rodzina. Z tego względu powinna być ona otoczona niezbędną ochroną i wsparciem. Stosowanie środków interwencji państwa we władzę rodzicielską, prowadzących do odebrania dziecka rodzicom, powinno mieć miejsce w ostateczności, dopiero po zastosowaniu i wykorzystaniu innych, mniej dotkliwych dla dziecka i rodziny środków lub jedynie wtedy, gdy dobro dziecka wymaga podjęcia zdecydowanych i niezwłocznych działań. Chciałbym podkreślić, że ochrona prawa dziecka do wychowania w rodzinie naturalnej jest jednym z priorytetów działalności Rzecznika Praw Dziecka. Umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej jest najdalej idącą ingerencją państwa w życie rodziny i powoduje diametralną zmianę w sytuacji małoletniego. Z tego względu podjęcie takiej decyzji wymaga szczegółowego badania wszystkich okoliczności sprawy, z uwzględnieniem najwyższego nakazu, jakim jest dobro i interes dziecka. Piecza zastępcza, jako środek tymczasowej pomocy rodzinie, powinna być stosowana tylko wtedy, gdy inne działania nie dały pożądanego skutku lub, gdy ze względu na okoliczności, tj. zagrożenie zdrowia i życia dziecka, zachodzi potrzeba niezwłocznego odebrania dziecka z rodziny. Zasada proporcjonalności pieczy zastępczej została wprowadzona do Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego ustawą z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, w pracach nad którą Rzecznik Praw Dziecka aktywnie uczestniczył. Ustawa zawiera cały katalog narzędzi, których stosowanie ma przyczyniać się do ograniczania pozbawiania dzieci możliwości wzrastania w naturalnych warunkach rodziny biologicznej, podkreślając jednocześnie nadrzędność prawa do wychowania w rodzinie naturalnej. Wsparcie rodziny jest możliwe za zgodą rodziny i przy aktywnym 1

2 jej udziale. Realizowane jest przede wszystkim w formie pracy z rodziną dotkniętą dysfunkcją. Zasadnicze znaczenie mają tu praca asystenta rodziny, rodziny wspierające i placówki wsparcia dziennego. Obowiązek wspierania rodziny przewidziany ustawą spoczywa na jednostkach samorządu terytorialnego, oraz na organach administracji rządowej, choć niektóre ze wskazanych ustawą środków wsparcia może także zastosować sąd (art pkt 1 k.r.o.). Obowiązujący przepis art k.r.o. dopuszcza także możliwość umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej w wypadkach nagłych. Od czasu wprowadzenia do systemu prawa przepisu art k.r.o. upłynęły 4 lata. Wydaje się, że to wystarczający okres, aby dokonać analizy praktyki orzeczniczej sądów w tym zakresie. Z przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, norm konstytucyjnych oraz Konwencji o prawach dziecka wynika zasada pomocniczości państwa, uwzgledniająca poszanowanie podmiotowości i autonomii życia rodzinnego oraz że stosowanie środków ingerencji we władzę rodzicielską, skutkujących odebraniem dziecka rodzicom, może mieć miejsce tylko po wykorzystaniu innych, mniej dolegliwych środków lub wtedy, gdy dobro dziecka wymaga podjęcia zdecydowanych i natychmiastowych działań. Dlatego przy wprowadzaniu przepisu art k.r.o. w brzmieniu nadanym ustawą o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej wydawało się, że nie jest konieczne wyrażenie tej zasady expressis verbis w przepisie, że wystarczające będzie pozostawienie swobody sądom poprzez właściwą interpretację obowiązujących przepisów. W wielu sprawach, w których wpłynęła sygnalizacja do Biura Rzecznika Praw Dziecka lub nagłośnionych przez media, w ramach ustawowych kompetencji, Rzecznik Praw Dziecka inicjował postępowania przed sądem, a także przystępował do postępowań już toczących się. Z analizy tych spraw wynika, że niektóre decyzje o umieszczeniu dziecka poza rodziną naturalną, mimo szerokiego wachlarza czynności jakie można podjąć na rzecz 2

3 zabezpieczenia prawa dziecka do wychowania w rodzinie, były przedwczesne, wskazują tym samym na obserwowaną tendencję do stosowania rozwiązań łatwiejszych przed trudniejszymi. Skutkuje to prawdopodobieństwem wyrządzenia krzywdy przede wszystkim dzieciom, a w niektórych przypadkach także ich rodzicom. Niewątpliwie udzielnie skutecznej pomocy rodzinie wiąże się z określonymi trudnościami, jednak właściwą pomocą udzielaną dziecku przez instytucje opiekuńcze powinno być skoncentrowanie działań na usprawnieniu tej sfery funkcjonowania rodziny, która nie pozwala na prawidłowe wypełnianie obowiązków opiekuńczych wobec dzieci. Chciałbym podkreślić, że trafność rozstrzygnięcia sądu opiekuńczego o odebraniu dziecka z rodziny i umieszczeniu w pieczy zastępczej zależy nie tylko od przepisów prawa, ale i od doświadczenia życiowego i zawodowego sędziego, wypracowania przez niego dobrych relacji z osobami i instytucjami działającymi na rzecz rodzin. Brak zaufania do partnerów społecznych, a także występujący czasami po stronie sędziów brak fachowej wiedzy psychologicznej, pedagogicznej, socjalnej czy też medycznej sprawiają, że podejmowane decyzje nie zawsze uwzględniają dobro dziecka. Proponowana nowelizacja art k.r.o., co do zasady, nie zmienia istniejącego stanu prawnego. Jest doprecyzowaniem i zabezpieczeniem właściwego kierunku wykładni istniejących norm prawnych w praktyce orzeczniczej sądów. Na przychylność w ocenie Rzecznika Praw Dziecka - zasługuje także użycie przez projektodawcę warunku poważnego zagrożenia dobra dziecka w przypadku konieczności niezwłocznego zapewnienia dziecku pieczy zastępczej, a także uzupełnienie obowiązującego przepisu o formy ingerencji państwa we władzę rodzicielską, przewidziane w art pkt 1-4 k.r.o., poprzez wyrażenie expressis verbis konieczności wyczerpania możliwości, 3

4 z jakich sąd opiekuńczy powinien skorzystać, zanim zdecyduje o umieszczeniu dziecka w pieczy zastępczej. Odnosząc się do projektowanego 2 art k.r.o. chciałbym zaznaczyć, że z prowadzonych w Biurze Rzecznika Praw Dziecka spraw wynika, iż problemy materialne rodziny bywają jednym z elementów decydujących o konieczności odseparowania dziecka od rodziców biologicznych. Nie mogę potwierdzić jednak, żeby ubóstwo było jedyną przesłanką ingerencji sądu we władzę rodzicielską. Także z informacji o wynikach kontroli Najwyższej Izby Kontroli Działania organów administracji publicznej e sytuacji zagrożenia odebrania dzieci rodzicom z listopada 2015 r. (Nr ewid. 45/2015/P/15/075/LKI) wynika, że udzielana przez ośrodki pomocy społecznej pomoc często okazywała się nieskuteczna, co powodowało odebranie zgodnie z decyzją sądu dzieci z rodzin biologicznych i umieszczenie ich w pieczy zastępczej. Wpływ na taki stan miało, m.in. zbyt późne identyfikowanie rodzin, wieloproblemowość i niechęć współpracy rodzin dysfunkcyjnych z ośrodkami, nieobejmowanie pomocą przez asystenta rodziny i wykonywanie pracy z tymi rodzinami przez pracowników socjalnych, którzy jednocześnie współpracowali z kilkudziesięcioma innymi rodzinami z różnego rodzaju problemami, a także zbyt mała liczba placówek wsparcia dziennego oraz brak rodzin wspierających. Przyczynami umieszczania dzieci w pieczy zastępczej z powodu niewłaściwego wypełniania przez rodziców funkcji opiekuńczo-wychowawczych było najczęściej uzależnienie od alkoholu jednego lub obojga rodziców (62% zbadanych przez NIK spraw), bezrobocie (24% zbadanych spraw), problemy zdrowotne (20% zbadanych spraw), ubóstwo (15% zbadanych spraw) i przemoc w rodzinie (11% zbadanych spraw), przy czym te negatywne zjawiska kumulowały się. 4

5 Rzecznik Praw Dziecka po zbadaniu 33 postępowań wskazanych przez NIK, w wyniku których dzieci umieszczone zostały w pieczy zastępczej, nie stwierdził nieprawidłowości w prowadzeniu tych postępowań. W analizowanych przez Rzecznika Praw Dziecka sprawach do najczęściej występujących w rodzinie problemów lub czynników skutkujących koniecznością ingerencji sądu w rodzinę należały: choroba alkoholowa rodziców (52% analizowanych przypadków); zaniedbania opiekuńczo-wychowawcze, w tym zdrowotne i higieniczne (39% analizowanych przypadków); przemoc, w tym przemoc fizyczna, psychiczna i seksualna (36% analizowanych przypadków), trudna sytuacja materialna rodziny (21% analizowanych przypadków); brak odpowiedniego nadzoru ze strony rodziców (18% analizowanych przypadków); zaburzenia psychiczne rodziców (12% analizowanych przypadków) i pozostawienie dziecka pod opieką innego członka rodziny lub w szpitalu (27% analizowanych przypadków). Wymaga podkreślenia, że wymienione problemy i czynniki nie występowały samodzielnie. W 88% zbadanych przypadków wspólnie występowały co najmniej trzy z podanych problemów, a w 36% zbadanych przypadków co najmniej pięć z podanych problemów. Rzecznik Praw Dziecka nie stwierdził przypadków, aby okolicznością główną lub wyłączną, skutkującą wydaniem orzeczenia o umieszczeniu dziecka w pieczy zastępczej była trudna sytuacja materialna rodziny. Przypadków odebrania dziecka rodzicom i umieszczenia w pieczy zastępczej z powodu ubóstwa rodziny nie można jednak wykluczyć. Oczywistym jest fakt, że w sytuacjach zagrożenia życia bądź zdrowia dziecka umieszczenie w pieczy zastępczej jest środkiem koniecznym do zabezpieczenia dobra dziecka, jednak, w przekonaniu Rzecznika Praw Dziecka, nie można utożsamiać sytuacji finansowej rodziny z bezpośrednim zagrożeniem dla sytuacji opiekuńczo wychowawczej dziecka. Z całą stanowczością należy podkreślić, że czasowa niewydolność wychowawcza rodziców, spowodowana niezaradnością finansową i ubóstwem rodziny, nie może skutkować decyzją 5

6 o odebraniu dziecka rodzicom. Zakaz umieszczania w pieczy zastępczej wyłącznie z powodu ubóstwa jest gwarancją, że dzieci nie będą odbierane rodzicom ze względu na złą sytuację materialną rodziny. Przepis ten postrzegam także jako dodatkowe zabezpieczenie dobra dzieci z rodzin uboższych, rodzi bowiem obowiązek państwa udzielania rodzinie pomocy dla usunięcia takiego stanu i poprawy jej statusu materialnego. 6