MONOGRAFIE PRAWNICZE

Transkrypt

1 MONOGRAFIE PRAWNICZE SPÓŁKA CYWILNA PROBLEMATYKA PODMIOTOWOŚCI PRAWNEJ JAN LIC Wydawnictwo C.H.Beck

2 MONOGRAFIE PRAWNICZE JAN LIC SPÓŁKA CYWILNA PROBLEMATYKA PODMIOTOWOŚCI PRAWNEJ

3 Polecamy nasze publikacje: Krystian Markiewicz ZASADY ORZEKANIA W POSTĘPOWANIU NIEPROCESOWYM Maciej Siwicki CYBERPRZESTĘPCZOŚĆ Joanna Zięba RENTY STRUKTURALNE W USTAWODAWSTWIE ROLNYM Jacek Bąk (red.), Aleksandra Stepanów EUROPEJSKIE PRAWO FINANSOWE Przemysław Feliga STANOWISKO PRAWNE SYNDYKA W PROCESIE DOTYCZĄCYM MASY UPADŁOŚCI Paweł Daniel WSTRZYMANIE WYKONANIA AKTU LUB CZYNNOŚCI W POSTĘPOWANIU SĄDOWOADMINISTRACYJNYM Piotr Horosz WIERZYTELNOŚCI ZABEZPIECZONE PRAWAMI ZASTAWNICZYMI W UPADŁOŚCI Justyna Kurek OCHRONA PRZED NIEZAMÓWIONĄ KORESPONDENCJĄ W KOMUNIKACJI ELEKTRONICZNEJ

4 SPÓŁKA CYWILNA PROBLEMATYKA PODMIOTOWOŚCI PRAWNEJ JAN LIC WYDAWNICTWO C.H.BECK WARSZAWA 2013

5 Wydawca: Natalia Adamczyk Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Wydawnictwo C.H.Beck 2013 Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, Warszawa Skład i łamanie: TimPrint Druk i oprawa: Elpil, Siedlce ISBN ISBN e-book

6 Mojej żonie Małgorzacie i dzieciom Agnieszce i Szymonowi

7

8 Spis treści Wprowadzenie... Wykaz skrótów... XIX XXIII Wykaz literatury... XXXVII Rozdział I. Zagadnienia pojęciowe Uwagi ogólne Podmiotowość prawna... 2 I. Ewolucja pojęcia podmiotowości prawnej Ewolucja pojęcia podmiotowości prawnej w prawie europejskim Ewolucja pojęcia podmiotowości prawnej w prawie polskim 7 II. Spór o trzecią kategorię podmiotów prawa cywilnego... 9 III. Pojęcie podmiotowości prawnej po transformacji ustrojowej IV. Wprowadzenie trzeciej kategorii podmiotowej do Kodeksu cywilnego V. Podmiotowość prawna w projekcie nowego Kodeksu cywilnego VI. Podmiotowość a zdolność prawna VII. Podmiotowość a zdolność do czynności prawnych Problem zależności zdolności czynnej od zdolności biernej Wpływ teorii organów na zdolność do czynności prawnych Koncepcja zdolności do czynności prawnych bez zdolności prawnej VIII. Podmiotowość a zdolność sądowa i procesowa IX. Podmiotowość cywilnoprawna i publicznoprawna X. Podmiotowość a osobowość prawna Jednostka organizacyjna I. Uwagi ogólne II. Realistyczne pojęcie jednostki organizacyjnej III. Normatywne pojęcie jednostki organizacyjnej IV. Ustalenia pojęciowe Pojęcie jednostki organizacyjnej VII

9 VIII Spis treści 2. Jednostka organizacyjna a stosunek prawny Wspólnota prawna I. Ewolucja pojęcia wspólnoty II. Historyczne korzenie wspólnot prawnych III. Wspólnoty prawne w czasach nowożytnych IV. Pojęcie wspólnoty prawnej Pojęcie wspólnoty prawnej w poglądach doktryny Wspólnoty społeczne a wspólnoty prawne Wspólny majątek jako kryterium wyodrębnienia wspólnot prawnych V. Rodzaje wspólnot prawnych ze względu na więź majątkową Wspólnoty współwłaścicieli swobodnie rozporządzających udziałami Wspólnoty współwłaścicieli o ograniczonym prawie rozporządzania udziałami Wspólnoty połączone współwłasnością łączną VI. Niemajątkowe płaszczyzny więzi wspólnotowej Rozdział II. Spółki prywatne i spółki handlowe na przestrzeni dziejów Początki spółki w czasach starożytnych I. Uwagi ogólne II. Spółka staroasyryjska III. Spółka starobabilońska IV. Spółka grecka Spółka w prawie rzymskim I. Geneza II. Wczesne formy spółki konsensualnej III. Klasyczna spółka konsensualna Zawiązanie spółki i jej ustrój majątkowy Prowadzenie spraw spółki i jej reprezentowanie Udział w zyskach i w stratach Odpowiedzialność w stosunkach zewnętrznych i wewnętrznych Ustanie spółki IV. Spółki publiczne V. Spółka w ustawodawstwie justyniańskim Spółka w średniowieczu I. Dalsza ewolucja rzymskiej spółki prywatnej II. Początki spółek handlowych III. Dorobek doktryny i sądów kupieckich

10 Spis treści 4. Spółka w czasach nowożytnych I. Spółka w Europie do czasu wielkich kodyfikacji II. Spółka we Francji III. Spółka w Niemczech IV. Spółka w Anglii Rozwój spółek handlowych Rozdział III. Status spółki cywilnej na tle prawa obcego Niemcy I. Geneza i źródła prawa II. Charakterystyka ogólna III. Ewolucja poglądów Uwagi ogólne Teoria jedności osobowej Teoria podzielonej współwłasności Teoria niepodzielnego współuprawnienia Teoria funkcjonalna Teorie podmiotowości prawnej spółki jako takiej Teoria grupy Teoria personifikacji podmiotu prawa Teorie zbliżające spółkę cywilną do osoby prawnej IV. Konstrukcja wspólności do niepodzielnej ręki Uwagi ogólne Wspólność a współwłasność w częściach ułamkowych Udziały we wspólności Cechy wspólności Konstrukcja wspólności w spółce cywilnej w ocenie doktryny V. Konstrukcja odpowiedzialności za zobowiązania Uwagi ogólne Teoria identyczności Teoria podwójnego zobowiązania Teoria akcesoryjna VI. Zdolność sądowa VII. Zmiany w regulacjach prawnych VIII. Zmiany w orzecznictwie sądowym IX. Historyczny wyrok Trybunału Federalnego Treść wyroku i główne tezy uzasadnienia Uzasadnienie X. Współczesny stan poglądów doktryny IX

11 Spis treści 1. Ocena wyroku Trybunału Federalnego Poglądy na status spółki cywilnej XI. Aktualny status spółki cywilnej w prawie niemieckim Zdolność sądowa i upadłościowa Zdolność do posiadania oznaczeń Zdolność wieczystoksięgowa Zdolność członkowska i udziałowa Zdolność wekslowa, czekowa i zdolność do posiadania rachunku bankowego Zdolność do posiadania statusu pracodawcy Zdolność do rejestracji i posiadania znaku towarowego Zdolność spadkowa Zdolność w sferze prawa publicznego XII. Spółka cywilna a osobowe spółki handlowe Szwajcaria I. Geneza i źródła prawa II. Charakterystyka ogólna III. Stosunki wewnętrzne IV. Stosunki zewnętrzne V. Spółka prosta jako wspólnota do niepodzielnej ręki VI. Ewolucja poglądów VII. Spółka prosta a osobowe spółki handlowe VIII. Spółka prosta prowadząca działalność gospodarczą Austria I. Geneza i źródła prawa II. Charakterystyka ogólna III. Stosunki wewnętrzne IV. Stosunki zewnętrzne V. Konstrukcja cywilnej spółki zarobkowej jako formy przejściowej VI. Podmiotowość osobowych spółek handlowych VII. Spółka cywilna a osobowe spółki handlowe Francja I. Spółka cywilna Źródła prawa i zasady ogólne Stosunki wewnętrzne Stosunki zewnętrzne Zmiany podmiotowe i rozwiązanie spółki II. Spółka udziałowa i spółka faktyczna Źródła prawa i zasady ogólne X

12 Spis treści 2. Stosunki wewnętrzne Stosunki zewnętrzne Zmiany podmiotowe i rozwiązanie spółki III. Spółka cywilna a osobowe spółki handlowe IV. Uwagi porównawcze Wielka Brytania I. Źródła prawa i systematyka spółek II. Charakterystyka ogólna III. Majątek spółki IV. Stosunki wewnętrzne V. Stosunki zewnętrzne VI. Zmiany podmiotowe i rozwiązanie spółki VII. Spółka zwykła w Szkocji VIII. Problem podmiotowości prawnej spółki zwykłej Poglądy doktryny i stanowisko judykatury Próba reformy angielskiego prawa spółek Podmiotowość spółki cywilnej w innych wybranych krajach I. Uwagi ogólne II. Stany Zjednoczone III. Holandia IV. Włochy V. Inne kraje europejskie Status spółki cywilnej w prawie Unii Europejskiej I. Uwagi ogólne II. Spółka cywilna w pierwotnych źródłach prawa unijnego III. Realizacja zasady swobody przedsiębiorczości IV. Tworzenie podmiotów transgranicznych Rozdział IV. Problematyka podmiotowości spółki cywilnej w prawie polskim na tle historycznym Spółka cywilna w okresie obowiązywania praw dzielnicowych I. Uwagi ogólne II. Była dzielnica pruska III. Była dzielnica austriacka IV. Byłe Królestwo Polskie V. Ziemie byłego zaboru rosyjskiego Spółka cywilna w Kodeksie zobowiązań I. Uwagi ogólne II. Spółka jako umowa III. Problem osobowości prawnej spółki XI

13 XII Spis treści IV. Problem podmiotowości prawnej spółki V. Problem ustroju majątkowego spółki VI. Problem dwuznaczności regulacji prawnej spółki Spółka cywilna na tle konstrukcji spółki jawnej w Kodeksie handlowym I. Podobieństwa i różnice regulacji prawnej spółki cywilnej i spółki jawnej II. Podmiotowość spółki cywilnej i spółki jawnej w poglądach doktryny Spółka cywilna w okresie powojennym do 1965 r Wnioski Rozdział V. Typy spółek cywilnych Spółka wewnętrzna i zewnętrzna I. Poglądy doktryny i orzecznictwa II. Konstrukcja prawna III. Spółka cicha na tle konstrukcji spółki wewnętrznej Spółka zwykła i spółka prowadząca działalność gospodarczą I. Uwagi ogólne II. Spółka zwykła III. Spółka prowadząca działalność gospodarczą Szczególne podtypy spółki cywilnej I. Uwagi ogólne II. Konsorcjum III. Syndykat IV. Pool V. Klub inwestorów Wnioski Rozdział VI. Spółka cywilna jako instytucja prawa prywatnego Uwagi ogólne Spółka cywilna jako zobowiązanie I. Ewolucja poglądów II. Stanowisko judykatury III. Umowa spółki IV. Spółka jako zobowiązanie V. Zobowiązania powstające w wyniku zawarcia umowy spółki Uwagi ogólne Współdziałanie jako świadczenie Dochodzenie roszczeń o wykonanie obowiązku współdziałania

14 Spis treści 4. Zobowiązania do współdziałania jako zobowiązania sui generis Podmioty stosunków zobowiązaniowych Konstrukcja zobowiązania wielostronnego Konstrukcja zobowiązań dwustronnych Analogia do zobowiązań powstających w spółkach handlowych Wzajemność stosunków zobowiązaniowych Spółka cywilna jako jednostka organizacyjna I. Uwagi ogólne II. Ewolucja poglądów III. Stanowisko judykatury IV. Umowa spółki jako umowa założycielska V. Konstrukcja prawna spółki jako jednostki organizacyjnej VI. Argumenty systemowe i logiczne Wnioski Rozdział VII. Spółka cywilna jako wspólnota prawna Uwagi ogólne Spółka cywilna jako wspólnota celu I. Pojęcie celu gospodarczego II. Wspólnota celu III. Realizacja celu gospodarczego IV. Wspólnota celu a problem podmiotowości spółki cywilnej Spółka cywilna jako wspólnota działań I. Prowadzenie spraw spółki i jej reprezentowanie II. Teorie reprezentacji Konstrukcja przedstawicielstwa ustawowego Negatywne skutki przyjęcia konstrukcji przedstawicielstwa ustawowego Teoria organów jako alternatywa konstrukcji przedstawicielstwa Wybór teorii reprezentacji w spółce cywilnej III. Wspólnota działań a problem podmiotowości spółki cywilnej Spółka cywilna jako wspólnota majątkowa I. Współwłasność łączna Ustalenia pojęciowe Współwłasność łączna a współwłasność w częściach ułamkowych Umowne oznaczenie udziałów we współwłasności Cechy współwłasności łącznej XIII

15 XIV Spis treści II. Przedsiębiorstwo jako przedmiot majątku wspólnego Doktrynalne pojęcie przedsiębiorstwa Normatywne pojęcie przedsiębiorstwa Składniki przedsiębiorstwa jako składniki majątku wspólnego III. Wspólnota zysków i strat IV. Wspólnota majątkowa a problem podmiotowości spółki cywilnej Spółka cywilna jako wspólnota zobowiązań I. Pojęcie długu łącznego uwagi prawnoporównawcze II. Dług i odpowiedzialność w zobowiązaniach wynikających z czynności prawnej III. Konstrukcja długu łącznego IV. Zastosowanie konstrukcji długu łącznego do spółki cywilnej V. Odpowiedzialność za zobowiązania VI. Dług i odpowiedzialność w zobowiązaniach wynikających z ustawy VII. Dług i odpowiedzialność w zobowiązaniach podatkowych VIII. Wspólnota zobowiązań a problem podmiotowości spółki cywilnej Spółka cywilna jako wspólnota osobowa I. Uwagi ogólne II. Wzajemne zaufanie wspólników jako podstawa więzi wspólnotowej III. Trwałość wspólnoty prawnej Pojęcie trwałości wspólnoty Ustąpienie wspólnika Przystąpienie nowego wspólnika Przeniesienie członkostwa Rozwiązanie spółki IV. Wspólnota osobowa a problem podmiotowości spółki cywilnej Wnioski Rozdział VIII. Status podmiotowy spółki cywilnej Status spółki cywilnej w stosunkach cywilnoprawnych i handlowych. 577 I. Spółka cywilna przed transformacją ustrojową II. Spółka cywilna w okresie obowiązywania DziałGospU Ustawowe uznanie podmiotowości gospodarczej spółki cywilnej Stanowisko judykatury i doktryny III. Spółka cywilna po wejściu w życie PrDziałGosp

16 Spis treści IV. Spółka cywilna na tle aktualnie obowiązującej SwobDzGospU V. Spółka cywilna na tle instytucji prawa gospodarczego publicznego i prawa handlowego Nazwa i firma Nazwa w stosunkach prawnopodatkowych (nazwa fakturowa) Siedziba Ewidencja i rejestracja Prokura Forma czynności prawnych Koncesje, zezwolenia i działalność regulowana Rachunek bankowy VI. Spółka cywilna w prawie pracy Spółka cywilna jako pracodawca Skutki uznania zdolności prawnej spółki cywilnej w prawie pracy VII. Spółka cywilna w prawie ubezpieczeń społecznych VIII. Spółka cywilna w prawie wekslowym i czekowym IX. Spółka cywilna w prawie własności przemysłowej i w prawie autorskim Spółka cywilna jako nabywca praw majątkowych Spółka cywilna jako organizacja współtwórców Spółka cywilna w procesie rejestracji oznaczeń geograficznych X. Skutki braku zdolności prawnej spółki w prawie cywilnym Uwagi ogólne Problem czynności prawnych z samym sobą Status spółki cywilnej w prawie cywilnym procesowym I. Ewolucja statusu podmiotowego spółki cywilnej II. Orzecznictwo sądowe po wejściu w życie DziałGospU III. Kontrowersje wokół zdolności sądowej spółki cywilnej IV. Zdolność sądowa spółki cywilnej a sytuacja procesowa wspólników V. Status procesowy spółki cywilnej po wejściu w życie PrDziałGosp Status spółki cywilnej w prawie upadłościowym I. Status spółki cywilnej przed wejściem w życie PrDziałGosp II. Status spółki cywilnej po wejściu w życie PrDziałGosp III. Status spółki cywilnej w PrUpNapr Uwagi ogólne XV

17 XVI Spis treści 2. Pojęcie niewypłacalności dłużnika w odniesieniu do spółki cywilnej Status spółki cywilnej we wstępnych etapach postępowania Skutki ogłoszenia upadłości wspólnika spółki cywilnej Inne negatywne skutki braku zdolności upadłościowej spółki cywilnej Status spółki cywilnej w procesach transformacji I. Przekształcenie spółki cywilnej w spółki handlowe Pojęcie przekształcenia Przekształcenie spółki cywilnej przed nowelizacją KSH w 2003 r Przekształcenie spółki cywilnej po nowelizacji KSH w 2003 r Zniesienie obowiązkowego przekształcenia spółki cywilnej 690 II. Zasada sukcesji uniwersalnej i zasada kontynuacji w przekształceniu spółki cywilnej Problemy wykładni przepisów o przekształceniu Spółka cywilna jako zobowiązanie zastosowanie zasady kontynuacji Spółka cywilna jako zobowiązanie zastosowanie zasady sukcesji uniwersalnej Spółka cywilna jako jednostka organizacyjna zastosowanie zasady kontynuacji Spółka cywilna jako jednostka organizacyjna zastosowanie zasady sukcesji uniwersalnej Status spółki cywilnej w ustawodawstwie publicznoprawnym I. Uwagi ogólne II. Spółka cywilna w prawie podatkowym Spółka cywilna w ewidencji podatkowej Spółka cywilna jako podatnik VAT i podatnik podatku akcyzowego Spółka cywilna w innych podatkach niemajątkowych Spółka cywilna w podatkach majątkowych Spółka cywilna w podatku dochodowym Spółka cywilna jako strona postępowania podatkowego i płatnik podatku Wnioski III. Spółka cywilna w prawie bilansowym IV. Spółka cywilna w przepisach o statystyce publicznej V. Spółka cywilna w prawie rolnym

18 Spis treści 1. Spółka cywilna jako producent rolny i przedsiębiorca Status spółki cywilnej w prawie rolnym w orzecznictwie NSA VI. Spółka cywilna w przepisach o pomocy publicznej VII. Spółka cywilna w prawie zamówień publicznych VIII. Spółka cywilna w prawie ochrony konkurencji IX. Spółka cywilna w prawie dewizowym X. Spółka cywilna w prawie celnym XI. Spółka cywilna w wybranych działach gospodarki Spółka cywilna w budownictwie Spółka cywilna w geodezji i kartografii Spółka cywilna w transporcie drogowym Spółka cywilna w transporcie morskim i lotniczym Spółka cywilna w usługach pocztowych i w telekomunikacji Spółka cywilna w energetyce Spółka cywilna w ochronie osób i mienia Spółka cywilna w innych sferach gospodarki Spółka cywilna w prawie zrzeszeń gospodarczych XII. Spółka cywilna w postępowaniu administracyjnym XIII. Spółka cywilna w postępowaniu sądowoadministracyjnym XIV. Spółka cywilna w prawie karnym Status spółki cywilnej na tle praktyki obrotu Wnioski Rozdział IX. Podmiotowość prawna spółki cywilnej stanowisko własne Przesłanki ustanowienia pełnej podmiotowości prawnej spółki I. Uwagi ogólne II. Przesłanki konstrukcyjne III. Przesłanki prawnoporównawcze i historyczne IV. Przesłanki wynikające z prawa unijnego V. Przesłanki wynikające z podmiotowości spółki de lege lata VI. Przesłanki wynikające z negatywnych skutków braku podmiotowości prawnej VII. Podsumowanie Koncepcje rozwiązania problemu podmiotowości spółki I. Uwagi ogólne II. Koncepcja przyznania statusu przedsiębiorcy bez uznania zdolności prawnej XVII

19 Spis treści III. Koncepcja ograniczonej zdolności prawnej bez zniesienia współwłasności łącznej IV. Teorie niemieckie Charakterystyka ogólna Wady i zalety teorii grupy Wady i zalety teorii odrębnego bytu prawnego spółki Próby zastosowania teorii niemieckich w Polsce V. Koncepcja podmiotowości podzielonej i odrębnej podmiotowości spółki Koncepcja podmiotowości podzielonej Koncepcja podmiotowości spółki prowadzącej przedsiębiorstwo VI. Koncepcje przypisania spółce zdolności prawnej Wnioski de lege ferenda I. Uwagi ogólne II. Zakres zdolności prawnej III. Propozycje zmian i uzupełnień w przepisach Uwagi ogólne Propozycja ustanowienia w KC zdolności prawnej spółki Propozycje innych zmian i uzupełnień przepisów KC Zmiany w innych aktach prawnych IV. Zmiany w składzie wspólników wobec zdolności prawnej spółki Ocena ogólna za i przeciw proponowanym zmianom Wnioski końcowe Indeks rzeczowy XVIII

20 Wprowadzenie 1. Konstrukcja prawna spółki cywilnej kształtowała się w toku długiego procesu historycznego sięgającego czasów rzymskich. Ta najprostsza forma współdziałania gospodarczego została przeniesiona do prawa polskiego wraz z pruskim, austriackim i rosyjskim ustawodawstwem dzielnicowym. W Kodeksie zobowiązań regulacja spółki cywilnej zachowała daleko idącą neutralność wobec zróżnicowanych konstrukcji prawnych spółki obowiązujących przed unifikacją prawa zobowiązań. Dopiero Kodeks cywilny przesądził definitywnie przyjęcie modelu germańskiego spółki opartej na ustroju majątkowym wspólności do niepodzielnej ręki, który w prawie polskim zyskał charakter współwłasności łącznej. Po transformacji ustrojowej przyznano spółce cywilnej status przedsiębiorcy, zdolność sądową w sprawach gospodarczych i zdolność upadłościową. Od tego czasu trwa nieustający spór o status podmiotowy tej spółki. Spór ten toczy się w środowisku naukowym, w orzecznictwie sądowym, a także na polu legislacji, gdyż w różnych obszarach prawa status podmiotowy spółki cywilnej jest niejednolity. 2. Problematyka podmiotowości prawnej spółki cywilnej może być rozpatrywana na dwóch płaszczyznach. Pierwsza z nich to płaszczyzna uniwersalna, właściwa dla każdego typu spółki cywilnej, a więc zarówno takiej, która prowadzi działalność gospodarczą, jak i takiej, która realizuje cele gospodarcze o innym charakterze. Na tej płaszczyźnie należy badać wyłącznie prywatnoprawne aspekty konstrukcyjne tej spółki. W związku z tym pytanie o jej podmiotowość prawną to w istocie pytanie o to, czy może ona posiadać zdolność prawną, zdolność sądową i zdolność upadłościową, a więc najistotniejsze zdolności w sferze prawa prywatnego. Odpowiedź na to pytanie uzależniona jest od wyjaśnienia konsekwencji, jakie wypływają z przyjęcia konstrukcji wspólności do niepodzielnej ręki. Druga płaszczyzna badawcza ograniczona jest do spółki cywilnej, która prowadzi działalność gospodarczą. Pojawia się wówczas zagadnienie jej podmiotowości gospodarczej, a więc statusu przedsiębiorcy. Obydwie te płaszczyzny przenikają się wzajemnie, jednak należy pamiętać, że zależność pomiędzy nimi jest de lege lata asymetryczna. Hipotetyczna spółka posiadająca zdolność prawną nie musi mieć statusu przedsiębiorcy, lecz hipotetyczna spółka posiadająca status przedsiębiorcy musi posiadać też zdolność prawną. Ta zależność uzasadnia wniosek, że ilekroć rozpatrywany jest problem przyznania spółce cywilnej statusu przedsiębiorcy, tylekroć domyślnym postulatem jest także przyznanie jej zdolności prawnej. 3. W związku z tak nakreślonymi płaszczyznami rozważań rysuje się kilka alternatywnych rozwiązań problemu podmiotowości spółki cywilnej. Można zmierzać w kierunku rozwiązania o charakterze strukturalnym lub ograniczonym do jednego, dodajmy najważniejszego, aspektu jej działalności, jakim jest prowadzenie działalności gospodarczej, można też proponować wyjścia pośrednie. Rozwiązanie strukturalne jest nierozerwalnie związane z koniecznością ingerencji w ustrój współwłasności łącznej, na którym wspiera XIX