RÓŻNORODNOŚĆ GATUNKOWA BIOTY POROSTÓW NA TERENIE REZERWATU NIEBIESKA DOLINA. Społeczne Liceum Ogólnokształcące im. Josepha mgr Paulina Szymon

Transkrypt

1 RÓŻNORODNOŚĆ GATUNKOWA BIOTY POROSTÓW NA TERENIE REZERWATU NIEBIESKA DOLINA Społeczne Liceum Ogólnokształcące im. Josepha mgr Paulina Szymon Conrada Klasa II ZimakGórnisiewicz Społecznego Piekarczyk Towarzystwa Oświatowego w Zakopanem Autor Klasa Opiekun Szkoła 1

2 STRESZCZENIE Porosty są dobrymi biowskaźnikami stanu środowiska i znacząco zwiększają bioróżnorodność ekosystemów. Polska południowa jest nie tylko niezwykle bogata pod tym względem, ale też stosunkowo dobrze przebadana i chroniona. Słabo dotychczas poznane są grzyby zlichenizowane na Zamagurzu Spiskim. Przeprowadzono inwentaryzację lichenobioty na terenie leżącego tam rezerwatu przyrody Niebieska Dolina. Oznaczono 6 gatunków porostów, z czego znajduje się na czerwonej liście roślin i grzybów Polski. Dokonano próby oceny skuteczności rezerwatu jako sposobu ochrony warunków siedliskowych porostów. Zauważono zagrożenie w postaci nowo utworzonej drogi w pobliżu rezerwatu. Zaproponowano sposoby zmniejszenia zagrożenia dla porostów w rezerwacie. WSTĘP Karpaty są terenem bardzo bogatym pod względem zarówno ilości jak i różnorodności gatunkowej porostów. Świadczy o tym fakt, że w Karpatach stanowiących zaledwie % terytorium Polski znaleziono ponad 6% krajowych gatunków porostów (Bielczyk i Kościelniak 009). Ponad 0 publikacji na ten temat i setki prowadzonych w polskich Karpatach od ponad 00 lat badań, świadczą o dobrym poznaniu lichenobioty tego pasma. W Gorcach znaleziono ok. 600 gatunków porostów, w Bieszczadach ok. 40, w Tatrach 963, na Babiej Górze ok. 410, w Beskidzie Sądeckim ok. 40, w rezerwacie Wysokie Skałki w Pieninach 13 (Czarnota 010, Bielczyk i Kościelniak 009, Kiszka 00). Bogactwo gatunków w tych regionach wynika ze specyficznych cech geograficznych i klimatycznych (duża różnorodność siedlisk) oraz biologii porostów, które cechuje zdolność przystosowania się do życia w skrajnych warunkach. Polskie Karpaty to także obszar stosunkowo dobrze chroniony. Jest tu sześć parków narodowych, trzy międzynarodowe rezerwaty biosfery, kilkadziesiąt rezerwatów przyrody, a także liczne parki krajobrazowe i obszary Natura 000. Jednym z takich rezerwatów jest rezerwat fitoceotycznych zbiorowisk leśnych lasów górskich i podgórskich Niebieska Dolina, znajdujący się na Zamagurzu Spiskim obszarze słabo w tym zakresie zbadanym. Celem niniejszej pracy jest podanie szczegółowej charakterystyki lichenobioty naturalnego zespołu buczyny karpackiej, który jest przedmiotem ochrony w rezerwacie przyrody Niebieska Dolina. Praca ta może być jednocześnie punktem odniesienia do dalszych badań monitorujących zmiany w lichenobiocie tego obszaru.

3 MATERIAŁ I METODY Rezerwat Niebieska Dolina jest położony między wsiami Łapszanka i Kacwin przy granicy ze Słowacją i obejmuje obszar źródliskowy Kacwińskiego Potoku. Rezerwat został utworzony w 1963 r., i obecnie zajmuje obszar,03 ha. Znajduje się tu naturalny fragment żyznej buczyny karpackiej, z licznym starodrzewem bukowym (wiek najstarszych buków szacuje się Ryc. 1: Mapa rezerwatu Niebieska na ponad 00 lat) przeplatanym równie Dolina z naniesionymi sektorami wiekowymi jodłami (Rąkowski i in. i stanowiskami 00). Badano północną część rezerwatu. Badania przeprowadzono w dniach: 1, 13, 14, 16, 4 sierpnia 01 roku. Przy użyciu wolnego i otwartego oprogramowania geoinformacyjnego Qgis wyznaczono 6 sektorów o powierzchni do 0,ha. W każdym sektorze zbadano od 3 do 8 stanowisk. Podczas poruszania się po rezerwacie korzystano z programu nawigacyjnego MyTrails, który pozwalał na precyzyjne określenie współrzędnych GPS każdego stanowiska i ustalenie, w którym sektorze się ono znajduje. Obserwacje prowadzono tylko w dni słoneczne i suche, ponieważ plechy niektórych porostów zmieniają barwę pod wpływem wilgoci. Badano występowanie porostów epifitycznych i epiksylicznych brano pod uwagę typ stanowiska, a w przypadku drzew żywych dokonywano pomiaru obwodu pnia na wysokości pierśnicy (130cm). Porosty obserwowano gołym okiem i za pomocą lupy. Oznaczano je in situ za pomocą atlasów i kluczy (Wójciak 010; Kościelniak 010) oraz, Ryc.. Reakcja barwna gdy oznaczenie na miejscu potrzebowało weryfi- Hypogymnia physodes z 0% kacji, ex situ. Oznaczanie poza obszarem wodnym roztworem KOH rezerwatu przeprowadzano korzystając z reakcji barwnych kwasów porostowych z 0% roztworami wodorotlenku potasu (KOH) oraz podchlorynu wapnia (Ca(ClO)). Badania metodą analityczno-chemiczną prowadzono tylko wówczas, gdy obserwacja makroskopowa pozwalała na stwierdzenie, że gatunek nie jest chroniony. 3

4 Porosty (łac. Lichenes) są organizmami tworzonymi przez dwa komponenty: glon fotobiont (zielenice lub sinice) oraz grzyb mykobiont (należący najczęściej do workowców). Plechy porostów tworzą różne formy: skorupiastą, łuseczkowatą, listkowatą krzaczkowatą oraz dwupostaciową (Kościelniak 010). Porosty rozmnażają się bezpłciowo poprzez soralia i izydia, a także płciowo za pomocą owocników (apotecja i perytecja). Charakterystyczną cechą porostów jest obecność substancji zwanych kwasami porostowymi. Każdy gatunek porostu ma inną kombinację tych związków, co umożliwia precyzyjne oznaczanie gatunków za pomocą chromatografii cienkowarstwowej lub reakcji barwnych. Porosty odgrywają ważną rolę w ekosystemach. Są organizmami pionierskimi. Są bardzo wrażliwe na zanieczyszczenia antropogeniczne. Najmniej odporne są porosty krzaczkowate, a najbardziej skorupiaste. Ta cecha porostów jest wykorzystywana do określania stopnia zanieczyszczenia środowiska służy temu 10-o stopniowa skala lichenoindykacyjna (Kościelniak 010). WYNIKI Łącznie zbadano 138 stanowisk (93 buki, 33 jodły, 11 martwych pni) położonych na terenie rezerwatu. Zaobserwowano porosty o każdej morfologii plechy. Ryc. 3. Odsetek plech o danej morfologii wraz ze zdjęciami przykładowych przedstawicieli plechy skorupiaste (1 gatunków) plechy krzaczkowate (3 gatunki) plechy łuseczkowate (1 gatunek) plechy listkowate (3 gatunki) plechy dwupostaciowe (4 gatunki) Cladonia coccifera 10,91% 11,0% Parmeliopsis ambigua 4,11% 3,40% 0,4% Graphis scripta Hypocenomyce scalaris Usnea sublforidana 4

5 Podczas badań oznaczono 06 plech porostów 6 gatunków, w tym 1 - Usnea subfloridana pod ścisłą ochroną. Stwierdzono również obecność porostów, które na polskiej czerwonej liście porostów (Cieśliński i in. 006) zaliczane są do kategorii: NT (gatunki niższego ryzyka, ale bliskie zagrożenia) Graphis scripta, Arthothelium ruanum, Evernia prunastri, VU (gatunki narażone) Buelia discformis, Pyrenula nitida, Pertusaria pertusa, EN (gatunki zagrożone) Usnea subfloridana. Tabela 1: Lista gatunków porostów występujących w rezerwacie "Niebieska Dolina". Kolorem oznaczono częstość występowania poszczególnych taksonów. Lp. Nazwa polska Liszajec Rozsypek srebrzysty Pustułka pęcherzykowata Misecznica brązowa Literak właściwy Chrobotek szydlasty Misecznica bledsza Brunatka miseczkowata Otocznica lśniąca Paznokietnik ostrygowaty Chrobotek strzępiasty Mąklik otrębiasty Plamiec jasny Otwornica gorzka Trzonecznica czarnoowocnikowa Otwornica dziurawa Misecznica grabowa Przylepka okopcona Plamnica promienista Brunatka szarozielona Mąkla tarniowa Płaskotka rozlana Chrobotek koralkowy Chrobotek nieregularny Brodaczka kędzierzawa Szadziec ciemnozielony Liczba stanowisk Lepraria Sp. 13 Phlyctis argena Hypogymnia physodes 69 Lecanora pulicaris 68 Graphis scripta Cladonia coniocraea Lecanora expallens 39 Buelia discformis 38 Pyrenula nitida 3 Hypocenomyce scalaris 9 Cladonia fimbriata 1 Pseudevernia furfuracea 1 Arthothelium ruanum 13 Pertusaria amara 11 Chaenotheca ferruginea 10 Pertusaria pertusa 8 Lecanora carpinea Melanelixia fuliginosa Arthonia radiata 6 Buelia griseovirens Evernia prunastri Parmeliopsis ambigua Cladonia coccifera Cladonia ramulosa Usnea subfloridana Scoliciosporum chlorococcum 1 Nazwa łacińska

6 DYSKUSJA Położenie rezerwatu z dala od źródeł zanieczyszczeń pozwala wysunąć hipotezę, że w rezerwacie Niebieska Dolina będzie dużo gatunków porostów, szczególnie tych o plesze krzaczkowatej i listkowatej. Tymczasem znaleziono tylko 3 gatunki o plesze krzaczkowatej i tyleż o plesze listkowatej. Analiza lichenoindykacyjna wskazuje na to, że prawie cały teren rezerwatu ma 6. stopień skali porostowej (powietrze mało zanieczyszczone, strefa lekko osłabionej wegetacji), a miejscami. stopień (powietrze nieznacznie zanieczyszczone, strefa normalnej wegetacji) (Kościelniak 010). Świadczy o tym występowanie na terenie całego rezerwatu literaka właściwego (Graphis scripta), zdrowych plech mąklika otrębiastego (Pseudoevernia furfuracea) oraz punktowo brodaczki kędzierzawej (Usnea subfloridana). Co zatem jest przyczyną stosunkowo małej różnorodności gatunkowej porostów w rezerwacie? Moim zdaniem jest kilka uzupełniających się wyjaśnień tego zjawiska. Pierwsze to brak różnorodności siedlisk. Znalezione gatunki porostów są wyłącznie związane z drewnem (epifity i epiksyle). Nie znaleziono ani porostów epilitycznych, ani epigeicznych, ani ściśle epibryofitycznych (rosnących na mchach i innych częściach roślin zielnych). Dzieje się tak dlatego, że nie ma rumowisk skalnych, na których mogłyby rosnąć porosty naskalne, a ziemię pokrywa gruba warstwa liści bukowych uniemożliwiających rozwój porostów naziemnych oraz mchów stanowiących podłoże dla porostów epibryofitycznych. Dodatkowo las w rezerwacie składa się wyłącznie z buków i jodeł. Kora buka jest bardzo gładka, szczególnie u młodszych osobników, co utrudnia porostowi przyczepienie się do niej. Na bukach znaleziono gatunki porostów. Kora jodły jest znacznie bardziej spękana i porosty mogą się do niej łatwo przyczepić, ma jednak kwaśny odczyn i mocno się łuszczy, co nie sprzyja rozwojowi porostów. Na jodłach znaleziono 8 gatunków porostów, z kolei na martwym drewnie. Ostatnim czynnikiem jest światło niezbędne fotobiontowi do przeprowadzania fotosyntezy. Drzewa w rezerwacie rosną w dużym zacienieniu i mogą tam rosnąć tylko odporne na niedobór światła porosty. Gatunki z rodzaju Usnea i Evernia znaleziono tylko na bukach nasłonecznionych, rosnących na polanach powstałych po niedawnym upadku innego dużego buka. Większa część gatunków, bo aż 0, co stanowi 6,9% znalezionych taksonów preferowała specyficzny rodzaj siedliska, a 6 czyli 3,1% gatunków rosło na różnych siedliskach. Pomimo stosunkowo małego zróżnicowania gatunkowego badanego obszaru, warto zwrócić uwagę na to, że znalazły się tam 3 gatunki narażone na wymarcie i 1 zagrożony. Świadczy to nie tylko o nieznacznym stopniu zanieczyszczenia powietrza, ale także o tym, że rezerwat spełnia swoje zadanie i chroni to naturalne zbiorowisko leśne. Dodatkową ochronę stanowi otulina rezerwatu, która jest w stanie równie pierwotnym jak sam rezerwat. Choć ochrona obszarowa jest najważniejsza, ponieważ pozwala na zachowanie odpowiadających porostom warunków siedliskowych, to równie ważna jest ochrona gatunkowa. Lichenolodzy zwracają uwagę, że dotychczasowa ochrona prawna porostów jest zbyt słaba, a lista gatunków z czerwonej listy uznanych za wymarłe i regionalnie wymarłe systematycznie się wydłuża (w latach za wymarłe w Polsce uznano 8 gatunki) (Fałtynowicz 006). Jeszcze przed październikiem 014 roku wśród oznaczonych na terenie rezerwatu gatunków porostów były 4 gatunki ściśle chronione (Usnea subfloridana, Pseudoevernia furfuracea, Melanelixia 6

7 fuliginosa, Parmeliopsis ambigua) i jeden częściowo chroniony (Evernia prunastri). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 014 r. w sprawie ochrony gatunkowej grzybów zmniejszyło liczbę gatunków chronionych w rezerwacie do zaledwie jednego. Niepokój budzi świeżo wybudowana droga leśna otaczająca badany obszar. Znacznie ułatwia ona dotarcie do tego terenu nie tylko pieszym i rowerzystom, ale także pojazdom spalinowym, takim jak quady czy ciągniki. Brakuje też wyraźnych oznakowań granic rezerwatu i informacji na jego temat, a biegnący w pobliży szlak turystyczny nie zawsze jest precyzyjnie oznakowany. Wskazane byłoby także podniesienie świadomości mieszkańców pobliskich miejscowości, ponieważ takie miejsca jak rezerwat Niebieska Dolina coraz częściej cierpią w wyniku ekspansywnej gospodarki leśnej człowieka, a niezwykle ważne jest zachowanie ich w równie pierwotnej formie jak dawniej. PIŚMIENNICTWO 1. Bielczyk U., Kościelniak R. (009) Lichenologiczne walory Karpat Roczniki Bieszczadzkie 1: 9-. Czarnota P. (010) Krytyczna lista porostów i grzybów naporostowych Gorców Ochrona Beskidów Zachodnich 3: Czarnota P. (008) Porosty i grzyby naporostowe północnej części grupy Lubania w Gorcach Ochrona Beskidów Zachodnich : Fałtynowicz W. (006) Porosty w lasach Polski znaczenie, zagrożenie, ochrona Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej 14: Kiszka J. Porosty Lichenes rezerwatu Wysokie Skałki w Małych Pieninach (Karpaty Zachodnie) Chrońmy Przyrodę Ojczystą 3: Kossowska M. (014) Atlas porostów Karkonoszy Karkonoski Park Narodowy, Jelenia Góra. Kościelniak R. (010) Tajemniczy świat porostów Bieszczadzkiego Parku Narodowego Bieszczadzki Park Narodowy 8. Lipnicki L., Wójciak H. (199) Porosty. Klucz atlas do oznaczania najpospolitszych gatunków WSiP, Warszawa 9. Osyczka P., Kozik J., Kościelniak R. (010) Porosty z rodzaju Lepraria (Stereocaulaceae, zlichenizowane Ascomycota) w Pienińskim Parku Narodowym Pieniny Przyroda i Człowiek 11: Rąkowski G., Walczak M., Smogorzewska M. (00) Rezerwaty przyrody w Polsce Południowej Dział Wydawnictw Instytutu Ochrony Środowiska, Warszawa 11.Wójciak H. (010) Porosty, mszaki, paprotniki MULTICO, Warszawa