Biota porostów rezerwatu przyrody Diabli Skok koło Szwecji (północno-zachodnia Polska)

Transkrypt

1 ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 67 (1): 55 61, 2011 Biota porostów rezerwatu przyrody Diabli Skok koło Szwecji (północno-zachodnia Polska) The lichen flora of the Diabli Skok nature reserve near Szwecja (north-western Poland) WOJCIECH GRUSZKA Akademia Wychowania Fizycznego Zamiejscowy Wydział Kultury Fizycznej Gorzów Wielkopolski, ul. Estkowskiego 13 Słowa kluczowe: porosty, rezerwat Diabli Skok, źródliska, Pomorze Zachodnie. W pracy przedstawiono wyniki badań lichenologicznych przeprowadzonych w leśnym rezerwacie przyrody Diabli Skok w okolicach Wałcza, około 6 km na północ od miejscowości Szwecja (północno-zachodnia Polska). W rezerwacie znaleziono 56 gatunków porostów, wśród których 22 uwzględniono w Czerwonej liście porostów wymarłych i zagrożonych w Polsce (Cieśliński i in. 2006), jeden jest objęty ochroną częściową, a podlega ochronie ścisłej (Rozporządzenie 2004). Wstęp Diabli Skok jest rezerwatem leśnym podlegającym ochronie częściowej. Został utworzony w 1961 roku (Zarządzenie 1961) w celu ochrony fragmentu lasu z drzewami pomnikowymi porastającego głęboki jar i jego strome zbocza, oraz licznymi źródłami dającymi początek rzece Rurzycy. W 1990 roku jego początkową powierzchnię (11,62 ha) powiększono do 20,98 ha. Na terenie rezerwatu na potrzeby planów ochrony opracowano jedynie rośliny naczyniowe i mszaki (Żukowski 1961, Wojtaszyn 2002), biota porostów zaś nie została do tej pory przebadana. Celem przeprowadzonych w 2009 roku badań, było przedstawienie aktualnej listy gatunków porostów rezerwatu stanowiącej materiał wyjściowy dla przyszłych badań porównawczych. Charakterystyka terenu badań Diabli Skok jest położony około 6 km na północ od wsi Szwecja, przy drodze prowadzącej do Sypniewa. Rezerwat zajmuje jar o bardzo stromych zboczach. Jego południowy kraniec przylega do zasilanego źródliskami jeziora Krąpsko Małe. Na obszarze rezerwatu stwierdzono występowanie kilku zbiorowisk roślinnych m.in.: kontynentalny bór mieszany Querco roboris-pinetum, las mieszany z panującym bukiem Fago-Quercetum petraeae, ols porzeczkowy Ribeso nigri-alnetum, ols torfowcowy Sphagno squarrosi-alnetum, łęg jesionowo-olszowy Fraxino-Alnetum. W płytkich ciekach i strumykach spływających ze źródeł spotykany jest m.in.: zespół źródliskowy z rzeżuchą gorzką i śledzienicą skrętolistną Cardamine amara-chrysosplenium alternifolium. Wzdłuż płytkich strumyków i w ob- 55

2 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 1, 2011 niżeniach terenu występują: szuwar szaleju jadowitego i turzycy nibyciborowatej Cicuto- Caricetum pseudocyperi, szuwar turzycy prosowej Caricetum paniculatae oraz szuwar turzycy błotnej Caricetum acutiformis. Łącznie na florę rezerwatu składa się 285 gatunków roślin w tym: 64 mszaków, 11 paprotników i 210 roślin nasiennych (Wojtaszyn 2002). Materiał i metody Badania przeprowadzono w kwietniu 2009 roku z zastosowaniem metody punktowej. Poszczególne stanowiska wybierano tak, aby uzyskać pełny obraz bioty porostów. Analizowano wszystkie dostępne rodzaje podłoży i siedlisk. Spisywano gatunki, których oznaczenie w terenie nie budziło wątpliwości. Taksony wymagające badań laboratoryjnych zostały zebrane i oznaczane na podstawie klucza Nowaka i Tobolewskiego (1975) oraz opracowania Purvisa i innych (1992). Okazy z rodzaju krużynka Micarea oznaczył dr hab. Paweł Czarnota z Gorczańskiego Parku Narodowego. Z uwagi na brak możliwości weryfikacji zebranego materiału metodą chromatografii cienkowarstwowej (TLC) zastosowano nazewnictwo gatunków z rodzaju liszajec Lepraria sp. oraz misecznica bledsza Lecanora cf. expallens. Nazwy gatunkowe przyjęto za Index Fungorum Gatunki wskaźnikowe niżowych lasów puszczańskich w Polsce podano za opracowaniem Czyżewskiej i Cieślińskiego (2003). Kategorie zagrożenia podano za opracowaniem Cieślińskiego i innych (2006): EN wymierające, VU narażone, NT bliskie zagrożenia. Listę porostów zestawiono w porządku alfabetycznym, przy każdym gatunku podano rodzaj podłoża, na którym wystąpił oraz łączną liczbę stanowisk. Materiał zielnikowy złożono w Zielniku Zakładu Biologii i Ochrony Przyrody ZWKF w Gorzowie Wielkopolskim. Wyniki Na badanym terenie odnotowano występowanie łącznie 56 gatunków porostów na trzech rodzajach podłoży. Najliczniejszą grupę stanowią epifity, co jest konsekwencją leśnego charakteru rezerwatu. Pozostałe taksony występują na murszejącym drewnie, glebie oraz zarówno na korze, jak i na drewnie. Porosty nadrzewne (35 gatunków, z których 19 to epifity wyłączne) zaobserwowano głównie na drzewach porastających zbocza jaru oraz przy ścieżce biegnącej jego skrajem, co wynika z korzystniejszych warunków świetlnych panujących w tych miejscach. Forofitem o najbogatszej lichenobiocie jest buk zwyczajny Fagus sylvatica, na którego korze znaleziono 24 gatunki porostów, w tym 13 wyłącznie na tym gatunku drzewa. Mniej epifitów występuje na korze grabu pospolitego Carpinus betulus (10 gatunków), leszczyny pospolitej Corylus avellana (2 gatunki) oraz dębu szypułkowego Quercus robur (5 gatunków). Biota porostów sosny zwyczajnej Pinus sylvestris nie jest bogata i stanowią ją w całości gatunki pospolite w całym kraju. Najpospolitszymi gatunkami na całym badanym terenie są: paznokietnik ostrygowy Hypocenomyce scalaris, misecznica proszkowata Lecanora conizaeoides i liszajec Lepraria sp. Cztery gatunki: kropnica różowa Bacidia rosella, pałecznik brązowy Calicium salicinum, otwornica półkulista Pertusaria hemisphaerica i brodaczka kępkowa Usnea hirta występują tylko na jednym stanowisku. Porosty epiksyliczne (18 gatunków) stanowią liczną grupę z powodu znacznych ilości drewna w różnym stopniu rozkładu (murszejące pniaki, leżące pnie i gałęzie oraz pozbawione kory drewno pni stojących). Do najpospolitszych na obszarze badań należą: chrobotek palczasty Cladonia digitata, chrobotek strzępiasty C. fimbriata i szarek pogięty Trapeliopsis flexuosa. Z drewnem związane są gatunki wymierające (trzonecznica siarkowa Chaenotheca brachypoda, trzonecznica brunatnawa C. brunneola, pismaczek pęcherzyko- 56

3 W. Gruszka Biota porostów rezerwatu Diabli Skok Szwecja / / Sypniewo waty Opegrapha vermicellifera) oraz chronione (popielak pylasty Imshaugia aleurites, tarczownica skalna Parmelia saxatilis, pawężnica łuseczkowata Peltigera praetextata, płucnik modry Platismatia glauca, mąklik otrębiasty Pseudevernia furfuracea). Porosty naziemne (3 gatunki z rodzaju chrobotek Cladonia) występują jedynie na zboczach jaru w północno-zachodnim krańcu rezerwatu w miejscach pozbawionych pokrywy roślinnej oraz na poboczu ścieżki dydaktycznej w południowo-wschodniej części rezerwatu. 16 gatunków stanowią porosty stwierdzone zarówno na korze krzew, jak i drewnie. Pod względem morfologicznym dominują porosty o plechach skorupiastych (31 gatunków). Pozostałe grupy morfologiczne, tj. krzaczkowate i listkowate, są reprezentowane odpowiednio przez 13 i gatunków. Na terenie rezerwatu występują 22 taksony uwzględnione w Czerwonej liście gatunków porostów wymarłych i zagrożonych w Polsce według Cieślińskiego i innych (2006) w tym: 4 gatunki w kategorii EN (kropnica różowa, trzonecznica siarkowa, trzonecznica brunatnawa, pismaczek pęcherzykowaty), 11 gatunków w kategorii VU i 7 gatunków w kategorii NT. Ścisłej ochronie prawnej podlega gatunków, a jeden częściowej (Rozporządzenie 2004). Położenie niektórych stanowisk gatunków chronionych oraz z czerwonej listy przedstawiono na rycinie 1. Cztery spośród stwierdzonych na terenie rezerwatu gatunków, tzn.: trzonecznica siarkowa, trzonecznica brunatnawa, pismaczek pęcherzykowaty i otwornica półkulista, są wskaźnikami niżowych lasów puszczańskich (Czyżewska, Cieśliński 2003). Wykaz gatunków 1. Brodaczka kępkowa Usnea hirta (L.) Weber ex F.H. Wigg. na korze Fagus sylvatica, kategoria VU, gatunek chroniony, 1 stan.; m jezioro Krąpsko Małe A B C D Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk gatunków porostów chronionych i zagrożonych na terenie rezerwatu Diabli Skok : 1 Bacidia rosella, 2 Calicium abie num, 3 Calicium salicinum, 4 Chaenotheca brachypoda, 5 Chaenotheca brunneola, 6 Chaenotheca furfuracea, 7 Chaenotheca trichialis, 8 Imshaugia aleurites, 9 Opegrapha varia, 10 Opegrapha vermicellifera, 11 Opegrapha vulgata, Pel gera praetextata, 13 Pertusaria hemisphaerica, 14 Pyrenula ni da, 15 Usnea filipendula, 16 Usnea hirta; A granica rezerwatu, B granica otuliny rezerwatu, C teren podmokły, D stanowiska porostów Fig. 1. Occurrence of protected and threatened lichens species in the Diabli Skok reserve: 1 16 la- n names as above; A reserve border, B reserve protec on zone, C waterlogged ground, D locali es of lichens 57

4 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 1, Brodaczka zwyczajna Usnea filipendula Stirt. na korze Fagus sylvatica, kategoria VU, gatunek chroniony, 4 stan.; 3. Chrobotek cienki Cladonia macilenta Hoffm. na drewnie, 4 stan.; 4. Chrobotek otwarty C. cenotea (Ach.) Schaerer na drewnie, 3 stan.; 5. Chrobotek palczasty C. digitata (L.) Hoffm. na korze Pinus sylvestris, na drewnie, stan.; 6. Chrobotek rogokształtny C. subulata (L.) Weber ex F.H. Wigg. na glebie, 2 stan.; 7. Chrobotek rosochaty C. foliacea (Huds.) Willd. na glebie, 2 stan.; 8. Chrobotek strzępiasty C. fimbriata (L.) Fr. na drewnie, 9 stan.; 9. Chrobotek szydlasty C. coniocraea (Flörke) Spreng. na korze Carpinus betulus, na drewnie, 5 stan.; 10. Chrobotek widlasty C. furcata (Huds.) Schrad. na glebie, 2 stan.; 11. Dwojaczek blady Dimerella pineti (Schrad.) Vězda na korze Alnus glutinosa, na drewnie, 3 stan.;. Kropnica różowa Bacidia rosella (Pers.) De Not. na korze Fagus sylvatica, kategoria EN, 1 stan.; 13. Krużynka maleńka Micarea micrococca sensu lato na drewnie, 2 stan.; 14. Krużynka ziarenkowata M. prasina Fr. na drewnie, 2 stan.; 15. Liszajec Lepraria sp. na korze Alnus glutinosa, Carpinus betulus, Fagus sylvatica, Pinus sylvestris, na drewnie, 22 stan.; 16. Literak właściwy Graphis scripta (L.) Ach. na korze Fagus sylvatica, kategoria NT, 8 stan.; 17. Mąkla tarniowa Evernia prunastri (L.) Ach. na korze Fagus sylvatica, na drewnie, kategoria NT, gatunek chroniony, 7 stan.; 18. Mąklik otrębiasty Pseudevernia furfuracea (L.) Zopf na drewnie, gatunek chroniony, 5 stan.; 19. Misecznica bledsza Lecanora cf. expallens Ach. na korze Quercus robur, 3 stan.; 20. Misecznica kasztanowata L. argentata (Ach.) Malme na korze Carpinus betulus, 5 stan.; 21. Misecznica proszkowata L. conizaeoides Nyl. ex Cromb. na korze Carpinus betulus, Corylus avellana, Pinus sylvestris, na drewnie, 25 stan.; 22. Obrost drobny Physcia tenella (Scop.) DC. na korze Fagus sylvatica, na drewnie, 7 stan.; 23. Odnożyca mączysta Ramalina farinacea (L.) Ach. na korze Fagus sylvatica, kategoria VU, gatunek chroniony, 3 stan.; 24. Otocznica lśniąca Pyrenula nitida (Weigel) Ach. na drewnie, kategoria VU, 3 stan.; 25. Otwornica dziurawa Pertusaria pertusa (L.) Tuck. na korze Fagus sylvatica, kategoria VU, 7 stan.; 26. Otwornica gładka P. leioplaca DC. na korze Fagus sylvatica, kategoria NT, 5 stan.; 27. Otwornica gorzka P. amara (Ach.) Nyl. na korze Carpinus betulus, Fagus sylvatica, Quercus robur, 7 stan.; 28. Otwornica półkolista P. hemisphaerica (Flörke) Erichsen na korze Fagus sylvatica, kategoria VU, 1 stan.; 29. Otwornica zwyczajna P. albescens (Huds.) M. Choisy & Werner na korze Fagus sylvatica, 5 stan.; 30. Pałecznik brązowy Calicium salicinum Pers. na korze Fagus sylvatica, kategoria VU, 1 stan.; 31. Pałecznik jodłowy C. abietinum Pers. na drewnie, kategoria VU, 2 stan.; 32. Pawężnica łuseczkowata Peltigera praetextata (Flörke ex Sommerf.) Vain. na drewnie, kategoria VU, gatunek chroniony, 4 stan.; 33. Paznokietnik ostrygowy Hypocenomyce scalaris (Ach. ex Lilj.) M. Choisy na korze Pinus sylvestris, Quercus robur, na drewnie, 23 stan.; 34. Pismaczek pęcherzykowaty Opegra-pha vermicellifera (Kunze) J.R. Laundon na drewnie, kategoria EN, 2 stan.; 35. Pismaczek zmienny O. varia Pers. na korze Fagus sylvatica, na drewnie, kategoria NT, 2 stan.; 36. Pismaczek zwyczajny O. vulgata (Ach.) Ach. na korze Fagus sylvatica, kategoria VU, 3 stan.; 58

5 W. Gruszka Biota porostów rezerwatu Diabli Skok 37. Plamica promienista Arthonia radiata (Pers.) Ach. na korze Fagus sylvatica, 3 stan.; 38. Płaskotka rozlana Parmeliopsis ambigua (Wulfen) Nyl. na korze Carpinus betulus, Fagus sylvatica, gatunek chroniony, 5 stan.; 39. Płucnica zielonawa Tuckermannopsis chlorophylla (Willd.) Hale na korze Fagus sylvatica, na drewnie, kategoria VU, gatunek chroniony, 11 stan.; 40. Płucnik modry Platismatia glauca (L.) W.L. Culb. & C.F. Culb. na drewnie, gatunek chroniony, 5 stan.; 41. Popielak pylasty Imshaugia aleurites (Ach.) S.L.F. Mey. na drewnie, gatunek chroniony, 2 stan.; 42. Przyklepka okopcona Melanelixia fuliginosa (Fr. ex Duby) O. Blanco, A. Crespo, Divakar, Essl., D. Hawksw. & Lumbsch. na korze Carpinus betulus, Fagus sylvatica, na drewnie, gatunek chroniony, 6 stan.; 43. Pustułka pęcherzykowata Hypogym-nia physodes (L.) Nyl. na korze Carpinus betulus, Corylus avellana, Pinus sylvestris, na drewnie, 15 stan.; 44. Pustułka rurkowata H. tubulosa (Schaer.) Hav. na korze Fagus sylvatica, kategoria NT, gatunek chroniony, 5 stan.; 45. Rozsypek srebrzysty Phlyctis argena (Ach.) Flot. na korze Carpinus betulus, Fagus sylvatica, stan.; 46. Szarek pogięty Trapeliopsis flexuosa (Fr.) Coppins & P. James na drewnie, 10 stan.; 47. Tarczownica bruzdkowana Parmelia sulcata Taylor na korze Carpinus betulus, Fagus sylvatica, na drewnie, 10 stan.; 48. Tarczownica skalna P. saxatilis (L.) Ach. na drewnie, gatunek chroniony, 2 stan.; 49. Trzonecznica brunatnawa Chaeno-theca brunneola (Ach.) Müll. Arg. na drewnie, kategoria EN, 2 stan.; 50. Trzonecznica łuseczkowata C. trichialis (Ach.) Th. Fr. na drewnie, kategoria NT, 2 stan.; 51. Trzonecznica otrębiasta C. furfuracea (L.) Tibell na korze Fagus sylvatica, na drewnie, kategoria NT, 3 stan.; 52. Trzonecznica rdzawa C. ferruginea (Turner ex Sm.) Mig. na korze Quercus robur, na drewnie, 7 stan.; 53. Trzonecznica siarkowa C. brachypoda (Ach.) Tibell na drewnie, kategoria EN, 3 stan.; 54. Trzonecznica żółta C. chrysocephala (Turner ex Ach.) Th. Fr. na korze Alnus glutinosa, 3 stan.; 55. Złotorost ścienny Xanthoria parietina (L.) Beltr. na korze Quercus robur, na drewnie, 4 stan.; 56. Złotorost wieloowocnikowy X. polycarpa (Hoffm.) Rieber na drewnie, 3 stan. Podsumowanie Brak danych porównawczych z przeszłości uniemożliwia określenie dynamiki, zakresu oraz kierunku zmian bioty porostów rezerwatu Diabli Skok. Teren rezerwatu w świetle przeprowadzonych badań stanowi wartościowy obiekt pod kątem lichenologicznym. Do szczególnie cennych gatunków obecnych w rezerwacie należy zaliczyć taksony chronione oraz znajdujące się w Czerwonej liście porostów wymarłych i zagrożonych w Polsce (Cieśliński i in. 2006). Korzystne warunki do ich rozwoju stwarza nagromadzenie starych drzew oraz obecność drewna. Z uwagi na małą liczbę stanowisk i niewielki stopień pokrycia podłoży przez plechy porostów uważanych na niżu za tzw. wskaźniki lasów puszczańskich (Czyżewska, Cieśliński 2003) nie jest możliwe określenie stopnia naturalności badanego terenu. Pomimo obciążenia rezerwatu turystyką pieszą poza wyznaczonymi szlakami, penetracją jego zboczy, źródlisk oraz skraju jaru, nie odnotowano plech wykazujących uszkodzenia mechaniczne. Jednak dalsze nasilenie zjawiska niekontrolowanej presji turystycznej może w przyszłości stać się głównym czynnikiem zagrażającym porostom. Skala zagrożenia ze strony zanieczyszczeń powietrza jest obecnie niewielka. Rezerwat otoczony jest zwartym pierścieniem kom- 59

6 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 1, 2011 świadczyć o niewielkim wpływie spalin samochodowych na stan i kondycję porostów. Z uwagi na obecność na terenie rezerwatu gatunków cennych, konieczne jest przeprowadzanie dalszych długoterminowych badań oraz ujęcie w planach ochrony rezerwatu zabiegów ochronnych. Wnioski Ryc. 2. Usnea filipendula na korze Fagus sylva ca w rezerwacie przyrody Diabli Skok ( r., fot. R. Puciata) Fig. 2. Usnea filipendula on the Fagus sylva ca bark in the Diabli Skok nature reserve (10 May 2009, photo by R. Puciata) pleksów leśnych z dala od ośrodków miejskich. Głównym źródłem zanieczyszczeń jest biegnąca w odległości 200 metrów na zachód droga Szwecja Sypniewo. Wszystkie odszukane plechy porostów, w tym z rodzaju brodaczka (ryc. 2), były prawidłowo rozwinięte i nie wykazywały objawów obumierania, co może 1. Rezerwat Diabli Skok cechuje się zachowaniem cennych dla przyrody gatunków porostów. W świetle wyników badań przeprowadzonych w 2009 roku można go uznać za ostoję gatunków chronionych, rzadkich i zagrożonych. 2. W celu zachowania różnorodności biologicznej porostów epiksylicznych celowe jest pozostawianie w rezerwacie rozkładającego się drewna oraz zamierających i martwych drzew stojących. 3. Dotychczasowe wyniki wskazują na konieczność dalszych badań i obserwacji przyrodniczych nad przemianami bioty porostów. 4. Z uwagi na wzmagającą się penetrację turystyczną rezerwatu wskazane jest wprowadzenie wyraźnych zakazów poruszania się poza wyznaczonymi trasami. Podziękowania Składam wyrazy podziękowania Panu prof. dr. hab. Ludwikowi Lipnickiemu za pomoc merytoryczną oraz Panu dr. hab. Pawłowi Czarnocie za oznaczenie porostów z rodzaju Micarea. Recenzentom pracy dziękuję za cenne uwagi. PIŚMIENNICTWO Cieśliński S., Czyżewska K., Fabiszewski J Czerwona lista porostów w Polsce. Red list of the lichens in Poland. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Inst. Bot. PAN, Kraków: Czyżewska K., Cieśliński S Porosty wskaźniki niżowych lasów puszczańskich w Polsce. W: Czyżewska K. (red.). Zagrożenie porostów w Polsce. Monogr. Bot. 91: Index Fungorum [ Nowak J., Tobolewski Z Porosty Polskie. PWN, Warszawa Kraków: Purvis O.W., Coppins B.J., Hawksworth D.L., James P.W., Moore D.M. (red.) The Lichen Flora 60

7 W. Gruszka Biota porostów rezerwatu Diabli Skok of Great Britain and Ireland. Natural History Museum and the British Lichen Society, London: 710. Rozporządzenie Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 roku w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną. Dz. U. Nr 168, poz Wojtaszyn G Dokumentacja geobotaniczna do powiększenia rezerwatu przyrody Diabli Skok. Wielkopolski Urząd Wojewódzki w Poznaniu (mscr.). Zarządzenie Zarządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 21 października 1961 roku w sprawie uznania za rezerwat przyrody (Monitor Polski z 1961 r. Nr 84, poz. 353). Żukowski W Projekt rezerwatu Diabli Skok. Wielkopolski Urząd Wojewódzki w Poznaniu (mscr.). SUMMARY Gruszka W. The lichen flora of the Diabli Skok nature reserve near Szwecja (north-western Poland) Chrońmy Przyr. Ojcz. 67 (1): 55 61, 2011 Nature forest reserve Diabli Skok is situated near of town Szwecja in Western Pomerania region. The reserve was established in 1961 to protect a fragment of natural forest with ravines and springs. As a result of the research carried out in the 2009, 56 species of lichens were found. In the reserve common and widely spread in Poland species prevail, and epiphytes are the dominant group of lichen biota. 22 species are on the Red List of lichenized fungi threatened by extinction in Poland (Cieśliński et al. 2006). One species are under partial and are under total protection by Polish law (Ordinance of the Minister of Environment of 9 July 2004, on protection of wild fungi species). Long-term monitoring is essential to investigate further changes in the lichen biota in the Diabli Skok nature reserve. 61