Kodeks karny. wykonawczy. Komentarz. Krzysztof Dąbkiewicz. Wydanie 2. Stan prawny na 1 kwietnia 2013 roku

Transkrypt

1

2 Kodeks karny wykonawczy Komentarz Krzysztof Dąbkiewicz Wydanie 2 Stan prawny na 1 kwietnia 2013 roku Warszawa 2013

3 Redaktor prowadzący: Joanna Tchorek Opracowanie redakcyjne: Katarzyna Gierłowska, Joanna Choroszczak-Magiera, Joanna Ołówek Redakcja techniczna: Krzysztof Koziarek Projekt okładki i stron tytułowych: Michał Piotrowski Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych bez pisemnej zgody Autora i wydawcy. ISBN LexisNexis Polska Sp. z o.o. Ochota Office Park 1, Al. Jerozolimskie 181, Warszawa tel , faks Infolinia: Redakcja: tel , , , faks biuro@lexisnexis.pl Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony

4 Spis treści Wykaz skrótów Wprowadzenie USTAWA z 6 czerw ca 1997 r. KODEKS KARNY WYKONAWCZY (Dz.U. Nr 90, poz. 557 ze zm.) CZĘŚĆ OGÓLNA ROZDZIAŁ I. Zakres obowiązywania (art. 1) ROZDZIAŁ II. Organy postępowania wykonawczego (art. 2 3) ROZDZIAŁ III. Skazany (art. 4 8b) ROZDZIAŁ IV. Postępowanie wykonawcze (art. 9 31) Oddział 1. Wykonywanie orzeczeń (art. 9 17) Oddział 2. Postępowanie przed sądem (art ) Oddział 3. Postępowanie egzekucyjne (art ) ROZDZIAŁ V. Nadzór penitencjarny (art ) ROZDZIAŁ VI. Zatarcie skazania (art. 37) ROZDZIAŁ VII. Uczestnictwo społeczeństwa w wykonywaniu orzeczeń, pomoc w społecznej readaptacji skazanych oraz Fundusz Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej (art ) CZĘŚĆ SZCZEGÓLNA ROZDZIAŁ VIII. Grzywna (art a) ROZDZIAŁ IX. Kara ograniczenia wolności (art ) ROZDZIAŁ X. Kara pozbawienia wolności (art a) Oddział 1. Cele wykonywania kary (art. 67) Oddział 2. Zakłady karne (art ) Oddział 3. Wykonywanie kary i jej indywidualizacja (art ) Oddział 4. Prawa i obowiązki skazanego (art ) Oddział 5. Zatrudnienie (art ) Oddział 6. Nauczanie (art ) Oddział 7. Działalność kulturalno-oświatowa, społeczna, kultura fizyczna i zajęcia sportowe (art a) Oddział 8. Nagrody i ulgi (art a) Oddział 9. Kary dyscyplinarne (art )

5 Spis treści Oddział 10. Odroczenie i przerwa wykonania kary pozbawienia wolności (art a) Oddział 11. Warunkowe przedterminowe zwolnienie (art ) Oddział 12. Zwalnianie skazanych z zakładów karnych i warunki udzielania im pomocy (art ) Oddział 13. Informowanie o opuszczeniu przez skazanego zakładu karnego (art. 168a) ROZDZIAŁ XI. Prawa i obowiązki kuratora sądowego, wykonywanie dozoru, warunkowego umorzenia postępowania i warunkowego zawieszenia wykonania kary (art a) Oddział 1. Prawa i obowiązki kuratora sądowego oraz dozór (art ) Oddział 2. Warunkowe umorzenie postępowania karnego (art. 177) Oddział 3. Warunkowe zawieszenie wykonania kary (art a) ROZDZIAŁ XII. Środki karne (art ) Oddział 1. Pozbawienie praw publicznych (art a) Oddział 2. Zakazy, nakaz i obowiązek (art a) Oddział 3. Przepadek (art b) Oddział 4. Naprawienie szkody, zadośćuczynienie, nawiązka i świadczenie pieniężne (art a) Oddział 5. Podanie wyroku do publicznej wiadomości (art ) ROZDZIAŁ XIII. Środki zabezpieczające (art. 199a 205) ROZDZIAŁ XIV. Należności sądowe (art. 206) ROZDZIAŁ XV. Tymczasowe aresztowanie (art a) ROZDZIAŁ XVa. Umieszczanie tymczasowo aresztowanych i skazanych odbywających karę pozbawienia wolności w wydzielonych pomieszczeniach lub pomieszczeniach dla osób zatrzymanych (art. 223b 223e) CZĘŚĆ WOJSKOWA ROZDZIAŁ XVI. Przepisy ogólne (art ) ROZDZIAŁ XVII. Kara ograniczenia wolności (art ) ROZDZIAŁ XVIII. Kara pozbawienia wolności i kara aresztu wojskowego (art ) ROZDZIAŁ XIX. Środki karne (art ) ROZDZIAŁ XX. Tymczasowe aresztowanie (art ) CZĘŚĆ KOŃCOWA ROZDZIAŁ XXI. Objaśnienie wyrażeń ustawowych (art. 242) ROZDZIAŁ XXII. Przepisy przejściowe i końcowe (art ) Literatura Skorowidz przedmiotowy

6 Wykaz skrótów Akty prawne d.k.k.w. ustawa z 19 kwiet nia 1969 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 13, poz. 98 ze zm.) uchylona d.k.p.k. ustawa z 19 kwiet nia 1969 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 13, poz. 96 ze zm.) uchylona EKPC Europejska konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 4 lis topada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.) ERW Europejskie Reguły Więzienne z 11 stycznia 2006 r. [Rekomendacja Rec (2006)2 Komitetu Ministrów Rady Europy] k.c. ustawa z 23 kwiet nia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) k.k. ustawa z 6 czerw ca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) k.k.s. ustawa z 10 wrześ nia 1999 r. Kodeks karny skarbowy (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 186) k.k.w. ustawa z 6 czerw ca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557 ze zm.) k.p. ustawa z 26 czerw ca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.) k.p.c. ustawa z 17 lis topada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) k.p.k. ustawa z 6 czerw ca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.) k.p.w. ustawa z 24 sierp nia 2001 r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 395) k.r.o. ustawa z 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 788 ze zm.) k.w. ustawa z 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 482) MPPGSiK Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych otwarty do podpisu w Nowym Jorku 19 grudnia 1966 r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 169) MPPOiP Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku 19 grudnia 1966 r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167) nowela wrześniowa ustawa z 16 wrześ nia 2011 r. o zmianie ustawy Kodeks karny wykonawczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 240, poz. 1431) 7

7 Wykaz skrótów PDPC Powszechna Deklaracja Praw Człowieka [przyjęta i proklamowana rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ 217 A(III) 10 grudnia 1948 r.] regulamin o.p.w.k.o.w. rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z 5 maja 2004 r. w sprawie regulaminu organizacyjno-porządkowego wykonywania kary ograniczenia wolności orzeczonej wobec żołnierzy zasadniczej służby wojskowej (Dz.U. Nr 128, poz. 1341) regulamin o.p.w.k.p.w. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 25 sierp nia 2003 r. w sprawie regulaminu organizacyjno-porządkowego wykonywania kary pozbawienia wolności (Dz.U. Nr 152, poz. 1493) regulamin o.p.w.t.a. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 25 sierp nia 2003 r. w sprawie regulaminu organizacyjno-porządkowego wykonywania tymczasowego aresztowania (Dz.U. Nr 152, poz. 1494) regulamin u.s.p. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 23 lutego 2007 r. Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz.U. Nr 38, poz. 249 ze zm.) regulamin w.u.p.j.o.p. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 24 marca 2010 r. Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury (Dz.U. Nr 49, poz. 296 ze zm.) r.o.s.w. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 27 lutego 2006 r. w sprawie organizacji sądów wojskowych oraz ustalenia regulaminu wewnętrznego urzędowania tych sądów (Dz.U. Nr 42, poz. 287 ze zm.) r.p.o.p. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 14 sierp nia 2003 r. w sprawie sposobów prowadzenia oddziaływań penitencjarnych w zakładach karnych i aresztach śledczych (Dz.U. Nr 151, poz ze zm.) r.s.n.p. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 26 sierp nia 2003 r. w sprawie sposobu, zakresu i trybu sprawowania nadzoru penitencjarnego (Dz.U. Nr 152, poz ze zm.) r.s.u.k. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 12 czerw ca 2003 r. w sprawie szczegółowego sposobu wykonywania uprawnień i obowiązków kuratorów sądowych (Dz.U. Nr 112, poz. 1064) r.w.c.a. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 2 października 2012 r. w sprawie czynności administracyjnych związanych z wykonywaniem tymczasowego aresztowania oraz kar i środków przymusu skutkujących pozbawienie wolności oraz dokumentowania tych czynności (Dz.U. z 2012 r., poz. 1153) r.w.o.u. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 26 lutego 2013 r. w sprawie sposobu wykonywania obowiązków i uprawnień przez kuratorów sądowych w sprawach karnych wykonawczych (Dz.U. z 2013 r., poz. 335) r.w.p.r. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 2 wrześ nia 2003 r. w sprawie szczegółowych zasad wykonywania praktyk religijnych i korzystania z posług religijnych w zakładach karnych i aresztach (Dz.U. Nr 159, poz. 1546) r.w.ś.z. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 14 czerw ca 2012 r. w sprawie udzielania świadczeń zdrowotnych przez podmioty lecznicze dla osób pozbawionych wolności (Dz.U. z 2012 r., poz. 738) r.z.n. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 13 lutego 2004 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu prowadzenia nauczania w zakładach karnych (Dz.U. Nr 37, poz. 337 ze zm.) 8

8 Wykaz skrótów u.k.s.e. ustawa z 29 sierp nia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 231, poz ze zm.) u.o.b.i.m. ustawa z 20 marca 2009 r. o bezpieczeństwie imprez masowych (Dz.U. Nr 62, poz. 504 ze zm.) u.o.d.a.rz. ustawa z 4 wrześ nia 1997 r. o działach administracji rządowej (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 65, poz. 437 ze zm.) u.o.k.s. ustawa z 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych (Dz.U. Nr 98, poz ze zm.) u.o.s.k. ustawa z 23 czerw ca 1973 r. o opłatach w sprawach karnych (tekst jedn. Dz.U. z 1983 r. Nr 49, poz. 223 ze zm.) u.p.e.a. ustawa z 17 czerw ca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnych w administracji (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz ze zm.) u.p.o.o. ustawa z 21 lis topada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 461 ze zm.) u.s.d.g. ustawa z 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 220, poz ze zm.) u.s.p. ustawa z 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. Nr 98, poz ze zm.) u.sw ustawa z 9 kwiet nia 2010 r. o Służbie Więziennej (Dz.U. Nr 79, poz. 523 ze zm.) p.u.s.w. ustawa z 21 sierp nia 1997 r. Prawo o ustroju sądów wojskowych (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 952 ze zm.) u.s.w.ż. ustawa z 11 wrześ nia 2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 90, poz. 593 ze zm.) u.w.k.p. ustawa z 7 wrześ nia 2007 r. o wykonywaniu kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 142, poz. 960 ze zm.) zarządzenie nr 2/04 zarządzenie nr 2/04 Dyrektora Generalnego Służby Więziennej z 24 lutego 2004 r. w sprawie szczegółowych zasad prowadzenia i organizacji pracy penitencjarnej oraz zakresów czynności funkcjonariuszy i pracowników działów penitencjarnych i terapeutycznych (Dz.Urz.CZSW Nr 1, poz. 2) Organy promulgacyjne, orzecznictwo, czasopisma Biul. PK Biuletyn Prawa Karnego Biul. RPO Biuletyn Rzecznika Praw Obywatelskich Biul. SN Biuletyn Sądu Najwyższego CzPKiNP Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych Dz.U. Dziennik Ustaw Dz.Urz. CZSW Dziennik Urzędowy Centralnego Zarządu Służby Więziennej Dz.Urz. CZZK Dziennik Urzędowy Centralnego Zarządu Zakładów Karnych Dz.Urz. MS Dziennik Urzędowy Ministerstwa Sprawiedliwości Dz.Urz. UE Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej EPS Europejski Przegląd Sądowy GDS Gdańskie Studia Prawnicze GSiP Gazeta Sądowa i Penitencjarna KZS Krakowskie Zeszyty Sądowe Mon. Praw. Monitor Prawniczy NKPK Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego NP Nowe Prawo ONSAiWSA Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego i wojewódzkich sądów administracyjnych 9

9 Wykaz skrótów OSA lub OSAB, OSAŁ, OSAG, Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych (Białystok, Łódź, Gdańsk, OSAW Wrocław) OSNAPiUS Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna (od 1995 r.) OSNCP Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (do 1994 r.) OSNKW Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i Wojskowa OSNP Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych (od 2003 r.) OSNPG Orzecznictwo Sądu Najwyższego, wyd. Prokuratury Generalnej OSNwSK Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych OSN-ZD Orzecznictwo Sądu Najwyższego Zbiór Dokumentów OSP Orzecznictwo Sądów Polskich OSPiKA Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych OTK-A Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Zbiór Urzędowy, Seria A OTK-ZU Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Zbiór Urzędowy Pal. Palestra PiP Państwo i Prawo PiZS Praca i Zabezpieczenie Społeczne PnD Paragraf na Drodze PPiK Przegląd Penitencjarny i Kryminologiczny PPK Problemy Prawa Karnego Probl. Praw. Problemy Praworządności Prok. i Pr. Prokuratura i Prawo Przegl. Sejm. Przegląd Sejmowy RPO-MAT Biuletyn Rzecznika Praw Obywatelskich Materiały PS Przegląd Sądowy PWP Przegląd Więziennictwa Polskiego SI Studia Iuridica SKKiP Studia Kryminologiczne, Kryminalistyczne i Penitencjarne SP Studia Prawnicze WPP Wojskowy Przegląd Prawniczy ZNIBPS Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego Inne ETPC Europejski Trybunał Praw Człowieka Lex system informacji prawnej Wolters Kluwer Lex/el. wydawnictwo elektroniczne Lex LexisNexis Lexis.pl Serwis Prawniczy Lexis Nexis Polska NSA Naczelny Sąd Administracyjny SA sąd apelacyjny SN Sąd Najwyższy Uwaga: Artykuły powoływane bez oznaczenia są artykułami Kodeksu karnego wykonawczego.

10 Wprowadzenie Ustawa z 6 czerw ca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557 ze zm.) stanowi obok Kodeksu karnego i Kodeksu postępowania karnego trzecią kodyfikację karną przyjętą przez polski Parlament w czerwcu 1997 r. W pierwotnej wersji Kodeks ten miał obowiązywać od 1 stycznia 1998 r., ostatecznie jednak na mocy art. 3 ustawy z 12 grudnia 1997 r. o zmianie ustawy Przepisy wprowadzające Kodeks karny, ustawy Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego, ustawy Kodeks karny wykonawczy oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 160, poz. 1083) wszedł w życie w dniu 1 wrześ nia 1998 r. Od tego czasu Kodeks był wielokrotnie nowelizowany. W okresie od wrześ nia 1998 r. do sierp nia 2011 r. wydano przeszło 30 ustaw nowelizujących treść tego aktu prawnego. Pierwszą w tym zakresie była wspomniana już ustawa zmieniająca datę wejścia w życie, kolejne miały rozmaity zakres i charakter. Były to duże ustawy kompleksowo nowelizujące Kodeks karny wykonawczy zarówno w części ogólnej, jak i szczególnej [zwłaszcza ustawa z 24 lipca 2003 r. o zmianie ustawy Kodeks karny wykonawczy oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. Nr 142, poz. 1380; por. w tym zakresie T. Bulenda, R. Musidłowski, Nowelizacja kodeksu karnego wykonawczego w 2003 r. (analiza i próba oceny), PWP 2003, nr 40 41; T. Szymanowski, Kodeks karny wykonawczy po nowelizacjach z 2003 r., PiP 2004, nr 2], jak i niewielkie zmiany. Były one czynione ze względu na konieczność dostosowania przepisów Kodeksu do innych ustaw, w tym międzynarodowych, lub wymagań stawianych przez orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego, jak również do ustaw wprowadzających nowe instytucje w zakresie obrotu prawnego z innymi państwami członkowskimi Unii Europejskiej (w tym ostatnim zakresie por. np. ustawę z 24 października 2008 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. Nr 214, poz. 1344, która weszła w życie 18 grudnia 2008 r.). Ostatnie zmiany zostały wprowadzone przepisami ustawy z 16 wrześ nia 2011 r. o zmianie ustawy Kodeks karny wykonawczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2011 r. Nr 240, poz. 1431) oraz ustawy z 13 lipca 2012 r. o zmianie ustawy o działach administracji rządowej oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2012 r., 11

11 Wprowadzenie poz. 908). Druga ze wskazanych ustaw miała niewielki zakres, nadała jedynie nowe brzmienie przepisowi art. 40 2, ustalając na nowo krąg podmiotów wchodzących w skład Rady Głównej do Spraw Społecznej Readaptacji i Pomocy Skazanym. Dużo istotniejsze znaczenie miała nowelizacja wrześniowa z 2011 r., na mocy której dokonano gruntownej zmiany kilku zasad fundamentalnych dla postępowania wykonawczego. Z najważniejszych należy wskazać zmiany w zakresie zasady zaskarżalności wszystkich postanowień w postępowaniu wykonawczym przez dopuszczenie możliwości zaskarżenia tylko orzeczeń najbardziej istotnych dla skazanego i tylko w wypadkach gdy ustawa tak stanowi. Zniesiono zasadę udziału stron we wszystkich posiedzeniach. Odwrócono również zasady dotyczące wykonalności postanowień w postępowaniu wykonawczym. Wszystkie zmiany wynikające z tej nowelizacji zostały bliżej omówione w komentarzu, przy uwzględnieniu piśmiennictwa oraz orzecznictwa opublikowanego po 1 stycznia 2012 r. Dokonując wykładni Kodeksu karnego wykonawczego, wykorzystano w komentarzu starając się zachować odpowiednie proporcje bogaty dorobek literatury oraz orzecznictwa Sądu Najwyższego, sądów apelacyjnych, jak również Trybunału Konstytucyjnego i Naczelnego Sądu Administracyjnego. Mając na uwadze, że u podstaw wykonania każdej kary spoczywa zasada humanitaryzmu oraz poszanowanie godności ludzkiej skazanego, szeroko odwołano się do orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka oraz raportów Europejskiego Komitetu do Spraw Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (CPT) i Krajowego Mechanizmu Prewencji, w których szczególnie mocno akcentowana jest konieczność zachowania respektu oraz poszanowania dla wskazanych wartości (podmiotowego traktowania skazanych). Nawiązano również do uniwersalnych oraz regionalnych standardów w zakresie postępowania ze skazanymi o charakterze soft law, a mianowicie Wzorcowych Reguł Minimum Postępowania z Więźniami ONZ przyjętych Genewie w 1955 r. przez Pierwszy Kongres Narodów Zjednoczonych w Sprawie Zapobiegania Przestępczości i Postępowania ze Sprawcami Przestępstw, Rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ 43/173 z 9 grudnia 1988 r. Zbiór zasad mających na celu ochronę wszystkich osób poddanych jakiejkolwiek formie aresztowania bądź uwięzienia, Rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ 45/111 z 14 grudnia 1990 r. Podstawowe zasady traktowania więźniów, czy przyjętych 11 stycznia 2006 r. Zaleceń Rec (2006)2 Komitetu Ministrów dla krajów członkowskich dotyczących Europejskich Reguł Więziennych. Uwzględniono także wiążące akty prawa międzynarodowego, by wymienić tylko Europejską Konwencję Praw Człowieka oraz Europejską Konwencję o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu. 12

12 Wprowadzenie Przy powoływaniu orzecznictwa zostały podane niezbędne dane pozwalające na jego identyfikację, co ułatwi korzystającemu z komentarza sięgnięcie do źródła w celu bliższego zapoznania się z treścią judykatu. W przypadku piśmiennictwa w razie pierwszego powołania książki, artykułu czy glosy wskazano autora (autorów), pełny tytuł pozycji oraz dane bibliograficzne. W toku kolejnych powołań zastosowano zapis skrócony. Przy opracowaniu komentarza wielce pomocna była współpraca Pań Redaktorek z Wydawnictwa Lexis Nexis Polska Sp. z o.o.; ich głęboka wiedza oraz doświadczenie miały znaczący wpływ na ostateczny kształt niniejszego opracowania. Za tę cenną pomoc składam Paniom wyrazy serdecznej wdzięczności. Toruń, luty 2013 r. Krzysztof Dąbkiewicz

13 USTAWA z dnia 6 czerw ca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557; zm.: Dz.U. z 1997 r. Nr 160, poz. 1083; z 1999 r. Nr 83, poz. 931; z 2000 r. Nr 60, poz. 701, Nr 120, poz. 1268; z 2001 r. Nr 98, poz. 1071, Nr 111, poz. 1194; z 2002 r. Nr 74, poz. 676, Nr 200, poz. 1679; z 2003 r. Nr 111, poz. 1061, Nr 142, poz. 1380, Nr 179, poz. 1750; z 2004 r. Nr 93, poz. 889, Nr 210, poz. 2135, Nr 240, poz. 2405, Nr 243, poz. 2426, Nr 273, poz. 2703; z 2005 r. Nr 163, poz. 1363, Nr 178, poz. 1479; z 2006 r. Nr 104, poz. 708, Nr 226, poz. 1648; z 2007 r. Nr 123, poz. 849; z 2008 r. Nr 96, poz. 620, Nr 214, poz. 1344; z 2009 r. Nr 8, poz. 39, Nr 22, poz. 119, Nr 62, poz. 504, Nr 98, poz. 817, Nr 108, poz. 911, Nr 115, poz. 963, Nr 190, poz. 1475, Nr 201, poz. 1540, Nr 206, poz. 1589; z 2010 r. Nr 34, poz. 191, Nr 40, poz. 227, Nr 125, poz. 842, Nr 182, poz. 1228; z 2011 r. Nr 39, poz. 201 i 202, Nr 112, poz. 654, Nr 185, poz. 1092, Nr 217, poz. 1280, Nr 240, poz. 1431; z 2012 r., poz. 908) CZĘŚĆ OGÓLNA Rozdział I Zakres obowiązywania Art. 1. ZAKRES OBOWIĄZYWANIA KODEKSU. ODESŁANIE DO K.P.K. Art Wykonywanie orzeczeń w postępowaniu karnym, w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe i w postępowaniu w sprawach o wykroczenia oraz kar porządkowych i środków przymusu skutkujących pozbawienie wolności odbywa się według przepisów niniejszego kodeksu, chyba że ustawa stanowi inaczej. 2. W postępowaniu wykonawczym w kwestiach nie uregulowanych w niniejszym kodeksie stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania karnego. Krzysztof Dąbkiewicz 15

14 Art. 1 Część ogólna 1. Kodeks karny wykonawczy zawiera normy prawne dotyczące postępowania zmierzającego do wykonywania orzeczeń sądowych, regulujących sposób i tryb wykonania kar, środków karnych, środków zabezpieczających, środków probacyjnych i środków przymusu. Normy Kodeksu karnego wykonawczego mają zastosowanie także do wykonywania środków orzekanych incydentalnie w toku postępowania przygotowawczego lub jurysdykcyjnego jeszcze przed rozstrzyg nięciem o zasadniczym przedmiocie procesu (np. tymczasowe aresztowanie) oraz w zakresie wykonywania orzeczeń podjętych w stadium wykonawczym w toku różnego rodzaju postępowań incydentalnych (S. Pawela, Prawo karne wykonawcze. Zarys wykładu, Warszawa 2007, s. 17; J. Hołda, Z. Hołda, Prawo karne wykonawcze, Warszawa 2006, s. 13; L. Bogunia, Nauka prawa karnego wykonawczego i dyscypliny pokrewne, w: Nowa kodyfikacja prawa karnego, t. X, Wroc ław 2002, s. 273; M. Kuć, M. Gałązka, Prawo karne wykonawcze, Warszawa 2009, s. 2; A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2001, s. 7; K. Buchała, A. Zoll, Polskie prawo karne, Warszawa 1997, s. 10). Prawo karne wykonawcze obok prawa karnego materialnego i prawa karnego procesowego stanowi jedną z trzech integralnych części prawa karnego w szerszym znaczeniu tego pojęcia. Wymienione działy prawa wskutek wielu wzajemnych powiązań mają stworzyć spójny z założenia system norm, których celem jest zwalczanie przestępczości (L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 2001, s. 1; A. Marek, Prawo, s. 7; K. Buchała, A. Zoll, Polskie prawo, s. 10; T. Kalisz, Sędziowski nadzór penitencjarny. Polski model nadzoru i kontroli nad legalnością i prawidłowością wykonywania środków o charakterze izolacyjnym, Wroc ław 2010, s. 15). 2. W piśmiennictwie dominuje pogląd, że postępowanie wykonawcze stanowi ostatnie stadium szeroko pojmowanego postępowania karnego. Cele procesu karnego nie ograniczają się bowiem tylko do rozstrzyg nięcia o jego przedmiocie, ale mają też na uwadze realizację podjętego rozstrzyg nięcia. Wykonanie kary stanowi konsekwencję funkcji orzekania (A. Kordik, w: M. Lipczyńska, A. Kordik, Z. Kegel, Z. Świda-Łagiewska, Polski proces karny, Warszawa 1975, s. 383; T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2009, s. 74 i n.; J. Kosiński, Prawomocność postanowień sądowych w postępowaniu wykonawczym, Warszawa 1982, s. 18 i n.; Z. Świda, w: T. Szymanowski, Z. Świda, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 1998, s. 12). Powyższe stanowisko wywodzi się z teoretycznoprawnej koncepcji procesu karnego, zaproponowanej przez M. Cieślaka. Zgodnie z przyjętym przez tego autora podziałem logicznym całą drogę procesu karnego należy podzielić na trzy stadia: 1) postępowanie przygotowawcze, 2) postępowanie jurysdykcyjne oraz 3) postępowanie wykonawczo-likwidacyjne. Należy podkreś lić, że autor nie utożsamia stadium wykonawczo-likwidacyjnego z pojęciem postępowanie wykonawcze w rozumieniu Kodeksu karnego wykonawczego, wskazując, iż to ostatnie nie obejmuje swoim zakresem np. postępowania w sprawie o ułaskawienie, odszkodowania za niesłuszne skazanie (M. Cieślak, 16

15 Rozdział I. Zakres obowiązywania Art. 1 Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne, Warszawa 1971, s. 55). Nacisk na odróżnienie stadium wykonawczego procesu karnego od postępowania wykonawczego kładzie także T. Grzegorczyk (Obrońca w postępowaniu wykonawczym, Pal. 1989, nr 3, s ). Z kolei na funkcję egzekucyjną i likwidacyjną postępowania wykonawczego wskazuje S. Waltoś, akcentując, że pierwsza polega na wykonywaniu prawomocnych wyroków skazujących oraz podejmowaniu niezbędnych korektur w czasie tego postępowania, mających na celu bardziej sprawne wykonywanie orzeczonej kary, natomiast druga na prawnym usuwaniu skutków skazania lub łagodzenia jego efektów (S. Waltoś, Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 1995, s. 493). 3. W art. 1 1 okreś lony został przedmiotowy zakres jego obowiązywania. Zgodnie z tym przepisem postępowanie wykonawcze obejmuje wykonywanie orzeczeń zapadłych w postępowaniu karnym, postępowaniu w sprawach o przestępstwa i wykroczenia skarbowe, postępowaniu w sprawach o wykroczenia, oraz wykonywanie orzeczeń dotyczących kar porządkowych i środków przymusu skutkujących pozbawieniem wolności, chyba że ustawa stanowi inaczej. 4. Należy zwrócić uwagę, że wykonywanie orzeczeń w sprawach o przestępstwa i wykroczenia skarbowe odbywa się wprawdzie według przepisów Kodeksu karnego wykonawczego, jednakże z uwzględnieniem odrębności zawartych w przepisach art k.k.s., w tym przypadku bowiem ustawa stanowi inaczej. 5. Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku wykonania kary aresztu, kary ograniczenia wolności i kary grzywny, orzeczonych w postępowaniu w sprawach o wykroczenia, co do zasady stosuje się przepisy niniejszego Kodeksu, jednakże przy uwzględnieniu zmian wynikających z art. 23, 25 i 27 k.w. 6. Według przepisów Kodeksu karnego wykonawczego wykonaniu podlegają także kary orzeczone wobec nieletnich (art ustawy z 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich; tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 33, poz. 178 ze zm.). 7. Do kar porządkowych skutkujących pozbawieniem wolności, o których mowa w komentowanym artykule, należą: 1) aresztowanie orzekane na podstawie art k.p.k.; 2) kara porządkowa pozbawienia wolności do 14 dni orzekana na podstawie art ustawy z 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. Nr 98, poz ze zm.). 8. Środkiem przymusu, o którym mowa w 1 art. 1, jest także zatrzymanie. Przesłanki stosowania tej instytucji okreś lone zostały przepisami następujących aktów prawnych: art. 75 2, art , art k.p.k., art k.k.s., Krzysztof Dąbkiewicz 17

16 Art. 1 Część ogólna art. 15 ust. 1 pkt 2 3 w zw. z art. 14 ust. 1 ustawy z 6 kwiet nia 1990 r. o Policji (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 287, poz ze zm.), art. 23 ust. 1 pkt 3 i ust. 2 i 3 ustawy z 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 29, poz. 154 ze zm.), art. 14 ust. 1 pkt 3 i ust. 2 i 3 ustawy z 9 czerw ca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 621 ze zm.), art. 17 ust. 1 pkt 3 4 ustawy z 24 sierp nia 2001 r. o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych (Dz.U. Nr 123, poz ze zm.), art. 11 ust. 1 pkt 5 5b i ust. 1c ustawy z 12 października 1990 r. o Straży Granicznej (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 116, poz. 675 ze zm.), art. 40 ust. 1 i 2 ustawy z 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz ze zm.). 9. W Kodeksie karnym wykonawczym zawarta jest większość norm prawnych o charakterze materialnym i proceduralnym, dotyczących tego etapu procesu karnego. Stanowią one trzon prawa wykonawczego, obejmując swym zakresem wszystkie podstawowe instytucje tej gałęzi prawa, systematyzują je i opierają na okreś lonych zasadach przewodnich (J. Hołda, Z. Hołda, Prawo karne, s. 69). Zasady te stanowią dyrektywy okreś lające postulowane wzorce, na których ukształtowane jest postępowanie wykonawcze (S. Wronkowska, M. Zieliński, Z. Ziembiński, Zasady prawa. Zagadnienia podstawowe, Warszawa 1974, s. 43 i n.). Do podstawowych zasad prawa karnego wykonawczego zalicza się w literaturze: 1) zasadę poszanowania godności ludzkiej skazanego (art. 4 1), 2) zasadę ustawowego ograniczania korzystania z praw i wolności jednostki (art. 4 2), 3) zasadę podmiotowego traktowania skazanego (art. 5 1), 4) zasadę prawa do obrony materialnej i formalnej (art. 6 i 8), 5) zasadę sądowej kontroli pozasądowych organów postępowania wykonawczego (np. art. 7), 6) zasadę udziału społeczeństwa w wykonywaniu orzeczeń oraz pomocy w społecznej readaptacji skazanych (np. art. 38), 7) zasadę ochrony społeczeństwa przed przestępczością (np. art. 73), 8) zasadę podporządkowania sądowi procesu wykonywania orzeczeń (np. art. 11, 15), 9) zasadę elastycznej modyfikacji kar i innych środków penalnych w postępowaniu wykonawczym (np. art. 24), 10) zasadę indywidualizacji (np. art. 67 2), 11) zasadę resocjalizacji (np. art. 53, 67). 10. Należy jednak wyraźnie podkreś lić, że Kodeks karny wykonawczy, stanowiąc samodzielny zbiór przepisów, nie ujmuje w sposób zupełny i wyłączny całokształtu problematyki związanej z wykonywaniem orzeczeń sądowych. Wiele norm o cha- 18

17 Rozdział I. Zakres obowiązywania Art. 1 rakterze zarówno materialnym, jak i procesowym znajduje się w innych aktach prawnych, przede wszystkim w Kodeksie karnym (A. Marek, Prawo karne, s. 8 9). Na tle wzajemnych relacji zachodzących między tymi dwiema dziedzinami prawa wyrażono w literaturze pogląd, że prawo karne wykonawcze jest w swej treści jakby przedłużeniem prawa karnego materialnego, pozostając od niego uzależnione (J. Hołda, Z. Hołda, Prawo karne, s. 70). 11. Treść art. 1 2 wskazuje z kolei na ścisły związek przepisów Kodeksu karnego wykonawczego z przepisami Kodeksu postępowania karnego. Zgodnie z dyspozycją komentowanego przepisu w kwestiach nieuregulowanych w niniejszym Kodeksie, w postępowaniu wykonawczym stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania karnego. Zwrot odpowiednie stosowanie przepisów prawa oznacza, że w przepisie odsyłającym można wyodrębnić część okreś laną jako zakres odniesienia oraz część dotyczącą przepisów odniesienia, wskazującą, które przepisy mają być odpowiednio stosowane. W przypadku art. 1 2 przepis ten jednoznacznie wskazuje zakres odniesienia (postępowanie wykonawcze) oraz przepisy stosowane do tego zakresu (przepisy Kodeksu postępowania karnego). Jest to odesłanie o charakterze zewnętrznym, gdyż odwołuje się do przepisów innego aktu prawnego, jakim jest Kodeks postępowania karnego. W literaturze wskazuje się, że przepisy, które w swej treści zawierają postanowienia o odpowiednim stosowaniu okreś lonych przepisów, są normami o normach, są przepisami drugiego stopnia (J. Nowacki, Odpowiednie stosowanie przepisów prawa, PiP 1964, nr 3, s. 373; W. Lang, Obowiązywanie prawa, Warszawa 1962, s. 158 i n.). Kluczowe znaczenie ma sformułowanie stosuje się odpowiednio. Stosowanie przepisów na tej podstawie można sprowadzić do trzech grup przypadków. Do pierwszej grupy należą przypadki, w których okreś lone przepisy ( przepisy stosowane ) mają być stosowane wprost, bez żadnych zmian w ich dyspozycji. Do drugiej grupy należą sytuacje, gdy przepisy, które mają być zastosowane odpowiednio, znajdą zastosowanie, lecz z pewnymi zmianami (stosowanie zmodyfikowane). Do trzeciej grupy wreszcie należeć będą wszystkie te przepisy, które w ogóle nie mogą być stosowane, głównie ze względu na ich bezprzedmiotowość lub całkowitą sprzeczność z przepisami ustanowionymi dla tych stosunków, do których miałyby one być odpowiednio stosowane (J. Nowacki, Odpowiednie stosowanie, s ). Zasada subsydiarności stosowania przepisów Kodeksu postępowania karnego oznacza, że w pełni możliwe jest korzystanie z dorobku doktryny procesu karnego i licznego orzecznictwa podjętego na gruncie tego aktu prawnego. 12. Należy też zwrócić uwagę na to, że Kodeks karny wykonawczy stosuje odpowiednie odesłanie nie tylko do przepisów Kodeksu postępowania karnego (art. 1 2, art. 213), ale także do przepisów Kodeksu karnego (art. 62 2, art ). Ponadto nakazuje bezpośrednie stosowanie okreś lonych przepisów Kodeksu postępowania karnego (art. 213) i Kodeksu karnego (art i 2, art , art , art , art , art , art ). Wreszcie Kodeks karny Krzysztof Dąbkiewicz 19

18 Art. 1 Część ogólna wykonawczy odsyła wprost do przepisów Kodeksu postępowania cywilnego (art ) i Kodeksu cywilnego (art ) oraz ustawy z 17 czerw ca 1996 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz ze zm. art. 27). Przepisy Kodeksu karnego wykonawczego zawierają także odesłania wewnątrz Kodeksu do innych przepisów tej ustawy. Wszystko to powoduje, że odesłania stosowane na gruncie Kodeksu karnego wykonawczego można podzielić na odesłania zewnętrzne, do przepisów Kodeksu postępowania karnego, Kodeksu karnego, Kodeksu postępowania cywilnego i innych aktów prawnych, oraz na odesłania wewnętrzne, a więc do innych przepisów Kodeksu karnego wykonawczego. Sposób odesłania polega tutaj na wskazaniu konkretnych przepisów Kodeksu karnego wykonawczego (art. 29 2, art. 34 3, art. 45 2, art. 46 4, art. 63 3, art. 76 2, art. 84 3, art. 93, art. 141a 4, art , art , art , art. 167a 5, art , art. 181a 4, art. 186, 204b, art , art. 212c, art. 216a 2, art. 217a 2, art. 220, art , art , art ) lub na odesłaniu do całej grupy przepisów (art. 209, 224). 13. W piśmiennictwie zarysował się spór co do prawidłowej interpretacji komentowanego przepisu. Zdaniem K. Postulskiego Kodeks karny wykonawczy zawiera samodzielny, niezależny od innych zbiór zasad, jakie obowiązują w postępowaniu karnym, mającym za przedmiot wykonywanie orzeczeń. W Kodeksie tym należy więc przede wszystkim szukać odpowiedzi na wszystkie wątp liwości wyłaniające się w toku postępowania wykonawczego. Do przepisów Kodeksu postępowania karnego można sięgać tylko wówczas, gdy zaistniałych wątp liwości nie można rozwiązać na gruncie Kodeksu karnego wykonawczego przy zastosowaniu wszystkich obowiązujących zasad wykładni i reguł logicznego rozumowania. Z tego względu art. 1 2 musi więc mieć charakter wyjątkowy (K. Postulski, Glosa do postanowienia SN z 16 marca 1994 r., II KRN 6/94, Pal. 1994, nr 12, s. 190; K. Postulski, w: Z. Hołda, K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Gdańsk 1998, s. 13; tak też J. Hołda, Z. Hołda, Prawo karne, s. 71; taki sam pogląd zawarto w postanowieniu SA we Wroc ławiu z 16 lutego 2004 r., II AKzw 964/03, KZS 2004, nr 12, poz. 53, oraz postanowieniu SA w Lublinie z 21 wrześ nia 2005 r., II AKzw 510/05, Lexis Nexis nr ). Odmienne stanowisko zajęła Z. Świda, wskazując, że pogląd, iż art. 1 2 ma jedynie zastosowanie do rozstrzygania wątp liwości, zawęża znaczenie tego przepisu, który odsyła generalnie do rozwiązań zawartych w Kodeksie postępowania karnego co do kwestii proceduralnych, nieuregulowanych odrębnie w przepisach Kodeksu karnego wykonawczego (Z. Świda, w: T. Szymanowski, Z. Świda, Komentarz 1998, s. 13). Zdaniem S. Lelentala, przedmiotowy spór nie ma istotniejszego znaczenia, gdyż dyrektywę o odpowiednim stosowaniu przepisów Kodeksu postępowania karnego należy traktować ogólnie, a konkretną sprawę rozpatrywać indywidualnie, uwzględniając przepisy obu Kodeksów (S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 2010, s. 41). 20

19 Rozdział II Organy postępowania wykonawczego Art. 2. KATALOG ORGANÓW POSTĘPOWANIA WYKONAWCZEGO Art. 2. Organami postępowania wykonawczego są: 1) sąd pierwszej instancji lub inny sąd równorzędny, 2) sąd penitencjarny, 3) prezes sądu lub upoważniony sędzia, 4) sędzia penitencjarny, 5) dyrektor zakładu karnego, aresztu śledczego, a także dyrektor okręgowy i Dyrektor Generalny Służby Więziennej albo osoba kierująca innym zakładem przewidzianym w przepisach prawa karnego wykonawczego oraz komisja penitencjarna, 6) sądowy kurator zawodowy, 7) sądowy lub administracyjny organ egzekucyjny, 8) urząd skarbowy, 9) odpowiedni terenowy organ administracji rządowej lub samorządu terytorialnego, 10) inny organ uprawniony przez ustawę do wykonywania orzeczeń. 1. Przepisy Kodeksu karnego wykonawczego nie definiują pojęcia organ postępowania wykonawczego. Z kolei w piśmiennictwie akcentuje się, że znaczna liczba organów postępowania wykonawczego o zróżnicowanym zakresie ich właś ciwości powoduje, że stworzenie ogólnej definicji okreś lającej znaczenie tego pojęcia nie jest możliwe (S. Lelental, Komentarz 2010, s. 47; Z. Świda, w: T. Szymanowski, Z. Świda, Komentarz 1998, s. 14). W najnowszej literaturze próba taka została jednak podjęta przez T. Kalisza, który, na podstawie analizy całokształtu praw i obowiązków uczestników postępowania wykonawczego, zaproponował następujące pojęcie organu postępowania wykonawczego, wskazując, że organ postępowania wykonawczego to człowiek (względnie grupa ludzi w wypadku organów kolegialnych) reprezentujący państwo, samorząd lub organizacje społeczne, powoływany lub wyznaczany w celu realizacji norm prawa karnego wykonawczego, Krzysztof Dąbkiewicz 21

20 Art. 2 Część ogólna w sposób i ze skutkami właś ciwymi temu prawu, działający wyłącznie w granicach przyznanych mu przez to prawo kompetencji (T. Kalisz, Sędziowski nadzór, s. 166). 2. W piśmiennictwie dokonywano podziału organów postępowania wykonawczego, mając na uwadze przede wszystkim kryterium sprawowanych funkcji. J. Bafia (J. Bafia, Zasady prawa i polityki penitencjarnej, Warszawa 1988, s ) i J. Wąsik (J. Wąsik, Prawo karne wykonawcze. Zarys wykładu. Część ogólna, Wroc ław 1985, s ) dzielili organy postępowania wykonawczego na: 1) organy sądowe łącznie z prokuratorem, 2) organy sądowe wyspecjalizowane, 3) organy sądowe niewyspecjalizowane. Z. Świda (Z. Świda-Łagiewska, Sądownictwo penitencjarne jako instytucja procesowa, Warszawa 1974, s. 19; Z Świda, w: T. Szymanowski, Z. Świda, Komentarz 1998, s. 14) przyjmowała, że organy postępowania wykonawczego dzielą się na: 1) organy sądowe orzekające w postępowaniach incydentalnych w toku wykonywania kary, 2) organy nadzorujące wykonywanie kary, 3) organy pozasądowe i sądowe wykonujące bezpośrednio orzeczenie, 4) organy pozasądowe współdziałające w wykonywaniu orzeczenia, mające odrębny zakres pracy. Podział ten został zaakceptowany w nauce prawa karnego wykonawczego przez L. Bogunię (L. Bogunia, Organy sądowe orzekające w postępowaniu wykonawczym, w: Nowa kodyfikacja prawa karnego, red. L. Bogunia, t. IV, Wroc ław 2000, s. 163) i S. Lelentala (S. Lelental, Komentarz 2010, s. 47). Nieco odmienną propozycję przedstawili J. Hołda i Z. Hołda, opierając się na kryterium ustrojowego charakteru organów postępowania wykonawczego (J. Hołda, Z. Hołda, Prawo karne, s. 77). Zdaniem autorów podział powinien wyglądać następująco: 1) organy sądowe, 2) organy organizacyjnie związane z sądem, 3) organy pozasądowe powołane specjalnie do wykonywania orzeczeń, 4) organy pozasądowe obarczone wykonywaniem orzeczeń jako zadaniem dodatkowym, 5) inne organy, które, w przeciwieństwie do poprzednich, nie są instytucjami publicznymi. Kolejny podział to klasyfikacja zaproponowana przez S. Pawelę, który wyróżnił trzy grupy organów (S. Pawela, Prawo karne wykonawcze, s. 74 i n.): 1) organy orzekające w sądowym postępowaniu wykonawczym, 2) sądowe organy uczestniczące w procesie wykonywania orzeczeń, 3) pozasądowe organy wykonujące orzeczenia sądowe. Zdaniem T. Kalisza, ta ostatnia propozycja jest najtrafniejsza z punktu widzenia ewolucji przepisów Kodeksu karnego wykonawczego (T. Kalisz, Sędziowski nadzór, s ). 3. Kolejność, w jakiej art. 2 wymienia organy postępowania wykonawczego, ma istotne znaczenie, okreś la bowiem pozycję danego organu w procesie zmierzającym do wykonania orzeczonych kar i innych środków penalnych przewidzianych w prawie karnym, karnym skarbowym i prawie wykroczeń. Kodeks podkreś la nadrzędną rolę sądu wśród tych organów, podporządkowując mu proces wykonywania orzeczeń (K. Postulski, w: Z. Hołda, K. Postulski, Komentarz 1998, s. 17; S. Pawela, Kodeks. Komentarz 1999, s. 21; T. Kalisz, Sędziowski nadzór, s ). 22

21 Rozdział II. Organy postępowania wykonawczego Art Zdaniem Z. Świdy działalność sądu w toku postępowania wykonawczego można podzielić na trzy kategorie: 1) czynności sądu związane ze skierowaniem każdego prawomocnego orzeczenia do wykonania, 2) różne formy nadzoru sądowego nad wykonywaniem orzeczeń, 3) wydawanie decyzji modyfikujących wykonywanie orzeczonych kar (Z. Świda, w: T. Szymanowski, Z. Świda, Komentarz 1998, s. 19). W literaturze trafnie zauważa się także, że Kodeks karny wykonawczy, mówiąc o sądzie jako organie wykonującym orzeczenie, ma na uwadze dwa aspekty jego aktywności, z jednej jako organu orzekającego w postępowaniu wykonawczym, z drugiej zaś jako instytucji podejmującej czynności o charakterze administracyjnym i organizacyjnym, których celem jest to, by orzeczenie sądu jako organu orzekającego było wykonane (K. Postulski, w: Z. Hołda, K. Postulski, Komentarz 1998, s. 17). 5. Sąd pierwszej instancji to sąd rejonowy lub sąd okręgowy. Kompetencje tych organów wynikają z wielu przepisów Kodeksu karnego wykonawczego (art. 7, , 4, art. 13 1, art , art , art. 24, art. 37 1, art. 42 3, art. 44 1, art. 45 1, art. 46 1, art. 49, 50, 51, art. 55 1, art. 56 1, art. 57 1, art. 60, art , art , art , art. 63a, 64, art. 65 1, art. 66 3, art. 79 1, art , art , art. 152, art , art. 157, 177, art , art , 187, art , art , art , art , art , art , art , art. 204, 205, art ), które szczegółowo zostaną omówione w dalszej części komentarza. 6. Sąd penitencjarny to, zgodnie z art. 3 2, sąd okręgowy. W strukturze organizacyjnej jest to odrębny wydział penitencjarny i nadzoru nad wykonywaniem orzeczeń karnych. Należy zauważyć, że, stosownie do art u.s.p., zachowało moc prawną zarządzenie Ministra Sprawiedliwości z 21 grudnia 1985 r. w sprawie utworzenia w sądach wojewódzkich wydziałów (sekcji) penitencjarnych i nadzoru nad wykonywaniem orzeczeń karnych (Dz.Urz. MS Nr 8, poz. 53). 7. Prezes sądu lub upoważniony sędzia podejmują decyzję w sprawach niewymagających postanowienia sądu (art. 18 2). Rozstrzygnięcia wydają w formie zarządzeń lub poleceń administracyjnych, których celem jest np. skierowanie orzeczenia do wykonania przez właś ciwy organ lub zebranie informacji dotyczących skazanego. Ponadto prezes sądu okręgowego reprezentuje Skarb Państwa w wytoczonych przeciwko niemu sprawach, w których wykonał wyrok w zakresie orzeczonego nim przepadku (art. 30), oraz występuje z powództwem w razie dokonania przez dłużnika Skarbu Państwa czynności prawnej z pokrzywdzeniem wierzyciela w sprawach, w których wykonuje orzeczenie (art. 31). 8. Sędzia penitencjarny sprawuje nadzór nad legalnością i prawidłowością wykonywania kary pozbawienia wolności, kary aresztu, tymczasowego aresztowania, zatrzymania oraz środka zabezpieczającego związanego z umieszczeniem w zakła- Krzysztof Dąbkiewicz 23

22 Art. 2 Część ogólna dzie zamkniętym, a także kar porządkowych i środków przymusu skutkujących pozbawieniem wolności (art. 32). Podstawową formą decyzyjną sędziego penitencjarnego, w ramach której wykonuje swoje kompetencje, jest zarządzenie (art. 18 3). W piśmiennictwie podnosi się, że sędziemu penitencjarnemu przysługują dwojakiego rodzaju kompetencje, tj. nadzorcze, wynikające z konstrukcji nadzoru penitencjarnego, oraz wykonawcze, tj. merytoryczne rozstrzyg nięcia w toku postępowania wykonawczego, ale realizowane poza formułą nadzoru penitencjarnego i w pełni niezależne od ustaleń nadzorczych (T. Kalisz, Sędziowski nadzór, s. 179). 9. Kompetencje nadzorcze zostaną bliżej omówione w uwagach do rozdziału V k.k.w. Z kolei kompetencje wykonawcze (tzw. samoistne) sędziego penitencjarnego okreś lone są w: art i 3, art. 83 1, art. 212c, art , art. 168a 1 i Organami postępowania wykonawczego są także dyrektor zakładu karnego, aresztu śledczego, dyrektor okręgowy i Dyrektor Generalny Służby Więziennej albo osoba kierująca innym zakładem przewidzianym w przepisach prawa karnego wykonawczego oraz komisja penitencjarna. Zgodnie z art. 2 pkt 7 u.sw do podstawowych zadań Służby Więziennej należy wykonywanie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej tymczasowego aresztowania oraz kar pozbawienia wolności i środków przymusu skutkujących pozbawieniem wolności, jeżeli mają być wykonywane w zakładach karnych i aresztach śledczych i jeżeli wynikają z realizacji orzeczenia wydanego przez właś ciwy organ. 11. Poszczególne kompetencje dyrektora zakładu karnego wynikają z art i 5, art. 13 1, art. 14 1, art , art. 72 1, art. 73 2, art. 75 2, art. 77 1, art. 78 2, art. 88b pkt 7, art. 91 pkt 8, art. 102 pkt 5, art , art , art. 105b 3, art. 110a 2, art. 113a 4 i 7, art. 114, art , art w zw. z 4 i 5, art , art i 5, art , art. 123a 2, art , art , art , art. 136a 2 i 3, art , art. 140, art , art , art i 4, art. 149, art , art , art , art , art i Uprawnienia dyrektora aresztu śledczego okreś lają natomiast art i 5, art. 13 1, art w zw. z art , art i 2, art , art , art , art , art. 217a 2, art i Kompetencje dyrektora okręgowego Służby Więziennej i Dyrektora Generalnego Służby Więziennej wynikają z art i art Ponadto Dyrektor Generalny Służby Więziennej okreś la w drodze zarządzenia przeznaczenie zakładów karnych i aresztów śledczych (art. 72 4a i art ). 14. Komisja penitencjarna, działając jako organ postępowania wykonawczego, ma prawo wydawać decyzje związane z wykonywaniem kary pozbawienia wolności. W szczególności ma prawo do podejmowania decyzji w przedmiocie zmiany typu 24

23 Rozdział II. Organy postępowania wykonawczego Art. 2 zakładu karnego i systemu terapeutycznego wtedy, gdy postanowienie zmieniające okreś lony w wyroku rodzaj i typ zakładu karnego wydał sąd penitencjarny, a po wydaniu tego postanowienia zajdą nowe okoliczności uzasadniające tę zmianę (art. 74 2), podejmowania decyzji o skierowaniu skazanego do danego rodzaju i typu zakładu karnego w wypadku ucieczki skazanego z zakładu karnego typu półotwartego albo otwartego lub niezgłoszenia się do takiego zakładu po jego opuszczeniu na podstawie stosownego zezwolenia (art. 74 1). Do zakresu działania komisji penitencjarnej należą także sprawy wymienione w art pkt 1 12, np. kierowanie skazanego do właś ciwego zakładu karnego, jeśli sąd nie okreś lił tego w wyroku, kierowanie skazanego do okreś lonego systemu odbywania kary, jeżeli sąd nie okreś lił tego w wyroku, ustalanie indywidualnych programów oddziaływań na skazanego i dokonywanie ocen ich wykonywania, dokonywanie ocen okresowych postępów skazanego w resocjalizacji. Komisja penitencjarna ustala także, za zgodą skazanego, czas niezbędny na przygotowanie go do życia po zwolnieniu z zakładu karnego (art ), kwalifikuje tymczasowo aresztowanego jako stwarzającego poważne zagrożenie społeczne albo poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa aresztu oraz dokonuje, co najmniej raz na 3 miesiące, weryfikacji decyzji w tym przedmiocie (art. 212a 1), dokonuje klasyfikacji tymczasowo aresztowanego, skazanego wyrokiem sądu pierwszej instancji (art ). Do uprawnień komisji penitencjarnej należy również prawo złożenia skargi do sądu penitencjarnego na decyzję sędziego penitencjarnego o uchyleniu decyzji komisji jako sprzecznej z prawem (art w zw. z art. 2 pkt 5). 15. Norma art. 2 pkt 5 dotyczy nie tylko administracji więziennej. W dyspozycji tego przepisu jest także mowa o osobie kierującej innym zakładem przewidzianym w przepisach prawa karnego wykonawczego. W omawianym przypadku chodzi o zakład psychiatryczny i zakład leczenia odwykowego (art. 200 i n.). 16. Kodeks karny wykonawczy wzmacnia, w porównaniu do poprzednio obowiązującej ustawy, pozycję sądowego kuratora zawodowego, zaliczając go do organów postępowania wykonawczego. Zadaniem kuratora sądowego jest pomoc w readaptacji społecznej skazanego, kontrola ścisłego wykonywania przez skazanego nałożonych na niego obowiązków i poleceń, mających na celu wychowawcze oddziaływanie i zapobieganie powrotowi do przestępstwa (art k.k.w.). Kwestie ustrojowe dotyczące kuratorów sądowych uregulowane zostały ustawą z 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych (Dz.U. Nr 98, poz ze zm.). Istotne przepisy zawiera również rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 12 czerw ca 2003 r. w sprawie szczegółowego sposobu wykonywania uprawnień i obowiązków kuratorów sądowych (Dz.U. Nr 112, poz. 1064). 17. Zaliczenie kuratora sądowego do organów postępowania wykonawczego należy uznać za rozwiązanie słuszne. Kuratorzy bezpośrednio uczestniczą w procesie resocjalizacji skazanych, mają bogatą wiedzę zarówno o nich, jak i o uwarunkowa- Krzysztof Dąbkiewicz 25