Gospodarka człowieka w diagramach pyłkowych

Transkrypt

1 Środowisko Człowiek Cywilizacja, tom 1 Seria wydawnicza Stowarzyszenia Archeologii Środowiskowej Studia interdyscyplinarne nad środowiskiem i kulturą człowieka w Polsce M. Makohonienko, D. Makowiecki, Z. Kurnatowska (red.) Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2007 Gospodarka człowieka w diagramach pyłkowych Human economy reflected in pollen diagrams Małgorzata Latałowa Pracownia Paleoekologii i Archeobotaniki, Katedra Ekologii Roślin, Uniwersytet Gdański, Al. Legionów 9, Gdańsk, bioml@univ.gda.pl Abstract: Potentials and limitations of pollen analysis for the reconstruction of prehistoric human economy and human impact on vegetation have been discussed. The concept of anthropogenic indicators in pollen record has been presented and different groups of indicators have been analyzed as concerns their use in the assessment of the human activity. Special attention has been paid to pollen representation of cultivated plants. Content of charcoal particles and mineral matter in the sediments are indicated as an important source of supplementary information on the land use. Problems of spatial representation of pollen record have been discussed. Examples of pollen diagrams from N Poland reflecting economy of the Mesolithic and of the Lusatian culture are given to show the way of interpretation of this kind of data. The most important recommendations for the effective co-operation between palynologists and archaeologists are suggested. Key words: pollen analysis, palaeoecology, prehistoric economy, anthropogenic indicators, interdisciplinary co-operation Słowa kluczowe: analiza pyłkowa, paleoekologia, gospodarka prehistoryczna, wskaźniki antropogeniczne, współpraca interdyscyplinarna Wstęp Analiza pyłkowa zajmuje szczególne miejsce wśród metod paleoekologicznych, ponieważ umożliwia zarówno rekonstrukcję historii przemian środowiska przyrodniczego, jak i rozwoju osadnictwa i gospodarki. Wynika to z ekologicznej i przestrzennej roli szaty roślinnej w krajobrazie, a także odmiennego, w porównaniu z innymi fosyliami, sposobu rozprzestrzeniania się pyłku. W osadach jezior i torfowisk zespoły kopalnych szczątków glonów, różnych przedstawicieli fauny, a także makroskopowe szczątki roślin są pozostałością organizmów żyjących w bezpośrednim sąsiedztwie miejsca poboru próbek, tymczasem pyłek pochodzi przede wszystkim ze zbiorowisk roślinnych pokrywających obszar zlewni, częściowo zawiera składnik regionalny, a nawet ponadregionalny. Z punktu widzenia interpretacji składu spektrum pyłkowego rozprzestrzenianie się pyłku na znaczne odległości ma swoje dobre i złe strony. Cechą pozytywną jest możliwość poznania ogólnych proporcji między najważniejszymi składnikami roślinności lądowej na szerszym niż tylko ściśle lokalny obszarze. Do niekorzystnych należy ograniczona możliwość przestrzennej interpretacji zespołu pyłkowego zachowanego w materiale kopalnym. Ilustrując przekształcenia szaty roślinnej, analiza pyłkowa umożliwia m.in. ocenę zmian środowiska pod wpływem działalności człowieka i dostarcza przesłanek dotyczących charakteru gospodarki na obszarze objętym badaniami. Ten aspekt analizy pyłkowej ma szczególne znaczenie dla badań nad osadnictwem pradziejowym i jest ważną płaszczyzną spotkania archeologii i botaniki (m.in. Berglund 1986; Kruk 1994). Celem tego artykułu jest przedstawienie najważniejszych aspektów badań palinologicznych ukierunkowanych na współpracę z archeologią w zakresie rekonstrukcji środowiska i gospodarki na terenach obję-

2 172 Małgorzata Latałowa tych studiami osadniczymi. Omówiono w nim zarówno możliwości, jak i ograniczenia analizy pyłkowej. Podjęto próbę odpowiedzi na najczęściej stawiane pytania w kwestii interpretacji wyników uzyskiwanych tą metodą. W celu ilustracji sposobu wnioskowania opartego na diagramach pyłkowych przedstawiono przesłanki palinologiczne dla rekonstrukcji procesów gospodarczych i zmian środowiska w północno-zachodniej Polsce w dwóch okresach, w których formy i skala oddziaływania człowieka były zasadniczo różne w mezolicie oraz na przełomie epoki brązu i żelaza. Palinologiczne wskaźniki gospodarki i antropogenicznych przemian środowiska Już najwcześniejsze etapy rozwoju osadnictwa i gospodarki skutkowały przekształceniami określonych elementów środowiska. Ze względu na szatę roślinną najważniejsze składowe tych przemian to zastępowanie zbiorowisk leśnych przez nieleśne oraz rozprzestrzenianie się gatunków znajdujących szczególnie korzystne warunki na siedliskach przekształcanych przez człowieka, w tym gatunków obcego pochodzenia. Rozwój analizy pyłkowej był związany między innymi z doskonaleniem podstaw teoretycznych i poszukiwaniem rozwiązań metodycznych, które pozwalałyby na możliwie najpełniejszą rekonstrukcję tych procesów (np. Iversen 1941, 1949; Troels-Smith 1960; Vuorela 1975; Behre 1981; Berglund i in. 1986; Turner 1986; Gaillard i in. 1994; Hicks, Birks 1996; Hjelle 1998; Makohonienko i in. 1998). Interpretacja diagramów pyłkowych pod kątem antropogenicznych przemian środowiska opiera się na kombinacji dowodów świadczących o zmianach w stopniu zalesienia danego obszaru (stosunek pyłku drzew do pyłku roślin zielnych (AP/NAP), udział pyłku drzew cieniolubnych i światłożądnych) oraz dokumentujących dynamikę zbiorowisk kształtowanych przez działalność człowieka (udział pyłku roślin charakterystycznych m.in. dla pól uprawnych, pastwisk czy siedlisk ruderalnych). Pyłek drzew oraz stosunek AP/NAP jako wskaźniki stopnia zalesienia i zaburzeń na siedliskach leśnych Redukcja zalesienia w rejonie stanowiska w diagramie pyłkowym wyraża się spadkiem udziału pyłku drzew (AP) oraz wzrostem udziału i różnorodności taksonomicznej pyłku roślin zielnych (NAP), w tym roślin światłolubnych (heliofitów); załamują się przede wszystkim krzywe tych drzew, które były pozyskiwane w celach gospodarczych, a także tych, których siedliska zostały najbardziej zniszczone jako dogodne pod wypas lub uprawę. Zależność ta jest więc względnie prosta w przypadku odlesień. Jednak działalność gospodarcza nie zawsze była związana z powstawaniem przestrzeni otwartych, zajmowanych następnie przez zbiorowiska nieleśne. Niektóre formy gospodarki prowadziły przede wszystkim do zmian w strukturze zbiorowisk leśnych (Göransson 1986; Aaby 1988; Andersen 1988). Najbardziej oczywistym przykładem są tu tzw. lasy odroślowe, które prawdopodobnie powstawały już w mezolicie, lecz od neolitu, w wyniku stosowania różnych systemów rotacyjnych, wypasu leśnego i pozyskiwania gałęzi i liści drzew jako paszy dla zwierząt (m.in. Troels-Smith 1984; Göransson 1986; Rasmussen 1990), mogły odgrywać ogromną rolę przestrzenną na znacznych obszarach Europy; na niektórych terenach ten typ gospodarki kontynuowano w czasach historycznych (Pott 1986; Rackham 1988; Haas, Rasmussen 1993). Te, przekształcone przez człowieka niskopienne lasy z obfitym podszyciem odznaczały się bujnym rozwojem takich gatunków drzew, jak np. leszczyna i dąb, a w późniejszych okresach także grab, które w razie uszkodzenia (również w wyniku eksploatacji lasu w celach gospodarczych) regenerują się poprzez wytwarzanie tzw. pędów odroślowych. Ponadto w przypadku lepszego doświetlenia spowodowanego wycięciem części gałęzi i przerzedzeniem lasu drzewa te reagują intensywnym kwitnieniem. Taka forma przekształceń zbiorowisk leśnych nie jest więc czytelna poprzez prostą zmianę stosunku AP/NAP, lecz jej zapis palinologiczny obejmuje szereg innych wskaźników (Göransson 1982; Aaby 1986; 1988). Na przykład w odniesieniu do neolitycznych faz osadniczych w diagramach pyłkowych z wyspy Wolin (Latałowa 1992) są to m.in.: bardzo wysoki udział pyłku leszczyny Corylus i dębu Quercus; obecność pyłku gatunków świadczących o hodowli zwierząt i uprawach (m.in. babki Plantago lanceolata, chwastów polnych, pyłek w typie zbóż), mimo ogólnie niskiego udziału roślin zielnych (NAP); obecność pyłu węglowego oraz zarodników/pyłku roślin uważanych za wskaźniki wypalania w lasach (orlica Pteridium aquilinum, pszeniec Melampyrum, wiązówka Chamaenerion angustifolium). Dowodem na powstawanie lasów odroślowych co najmniej od neolitu są znaleziska dendrologiczne z wielu europejskich stanowisk archeologicznych (m.in. Rackham 1980; Malmros 1986; Haas, Rasmussen 1993). Pędy odroślowe stosowano jako materiał konstrukcyjny (faszynowanie, moszczenie dróg na obszarach bagiennych, grodzenie osad i miejsc koszarowania zwierząt), a także wykorzystywane były na opał oraz jako karma dla zwierząt. W lasach tych prawdopodobnie pozostawiano większe drzewa, pozyskując z nich liście, gałęzie i korę na paszę. Przypuszcza się też, że specjalnie oszczędzano niektóre gatunki, takie jak dąb dla żołędzi, które były wartościowym pokarmem zarówno dla zwierząt, jak i dla

3 Gospodarka człowieka w diagramach pyłkowych 173 ludzi (Maurizio 1926), lub lipa (Andersen 1988). Suche gałęzie i podszycie wypalano, co podnosiło żyzność gleby. Dobre warunki świetlne i luźna struktura lasów umożliwiały intensywną regenerację warstwy zielnej i podszytu stanowiących podstawę wypasu leśnego, zwłaszcza w okresach poprzedzających rozwój otwartych łąk i pastwisk. W tak przekształcanych lasach na użyźnionej popiołem glebie zakładano uprawy (Göransson 1986). Podobny typ gospodarki, zwłaszcza w neolicie, sugerują m.in. dane palinologiczne z północnej części Pomorza (Latałowa 1992). Ważną informację na temat antropogenicznych przekształceń krajobrazu dostarczają wysokie wartości pyłku brzóz Betula, topoli/osiki Populus (tremula), wierzb Salix i sosny Pinus światłożądnych drzew reagujących obfitym kwitnieniem na dobre warunki świetlne oraz szybko kolonizujących zaburzone siedliska. Wyraźny wzrost udziału pyłku tych taksonów jest na ogół związany z wczesnymi etapami regeneracji zbiorowisk leśnych na wcześniej odlesionych terenach i oznacza osłabienie presji gospodarczej w rejonie będącym obszarem źródłowym pyłku dla danego stanowiska palinologicznego (Iversen 1949; Aaby 1988; Latałowa 1992). Pyłek wskaźnikowych roślin zielnych Wraz ze zmniejszaniem się powierzchni leśnych dochodziło do ekspansji rodzimych gatunków światłożądnych, a w pobliżu siedzib ludzkich także gatunków azotolubnych, korzystających z nowych siedlisk (apofity). Rozwój rolnictwa sprawił, że do flory zaczęły również przenikać gatunki obce (antropofity), przywleczone przede wszystkim z materiałem siewnym. Pod wpływem różnych form gospodarowania stopniowo rozwijały się nowe typy zbiorowisk roślinnych (np. zbiorowiska chwastów polnych, pastwiskowe, kośnych łąk, ruderalne), które nie mają odpowiedników w układach naturalnych. Procesy te można rekonstruować, poszukując w diagramach pyłkowych tzw. wskaźników antropogenicznych, czyli taksonów reprezentujących gatunki rozprzestrzeniające się na różnych siedliskach kształtowanych przez człowieka. Poszczególne taksony zaliczane do tej grupy mają różną wartość wskaźnikową, ponieważ większość z zaliczanych do nich gatunków znajduje odpowiednie warunki rozwoju nie tylko w różnych zbiorowiskach antropogenicznych (np. równocześnie jako chwasty upraw, rośliny ruderalne, składniki flory pastwisk), lecz także na siedliskach naturalnych (Behre 1981; por. Latałowa 2003a). Udział poszczególnych gatunków w różnych kategoriach zbiorowisk antropogenicznych zmieniał się też w ciągu minionych tysiącleci, m.in. w zależności od metod uprawy, w tym sposobu przygotowania ziemi, systemu odłogowania i nawożenia. Na przykład bardziej prymitywne metody uprawy zbóż z wykorzystaniem motyki czy radła sprzyjały rozwojowi bylin, których systemy korzeniowe nie były całkowicie eliminowane za pomocą tych narzędzi, natomiast wprowadzenie głębokiej orki spowodowało spadek ich udziału w zbiorowiskach chwastów polnych i jednoczesny wzrost roli gatunków jednorocznych. Podobny efekt przyniosła zmiana systemu odłogowania i przejście do stałych upraw (Behre 1981; Wasylikowa 1981). Inną przyczyną trudności w jednoznacznej interpretacji roli taksonów zaliczanych do wskaźników antropogenicznych jest ograniczona dokładność oznaczeń palinologicznych; w wielu przypadkach możliwa jest identyfikacja pyłku tylko do rodzaju, rodziny lub typu grupującego szereg gatunków o różnych wymaganiach ekologicznych. Taksony te mogą więc reprezentować różne siedliska oraz zbiorowiska protegowane przez różne formy gospodarki. Wymienione ograniczenia powodują, że wybór grupy taksonów wskaźnikowych musi uwzględniać m.in. lokalne warunki przyrodnicze, skład rodzimej flory oraz okres prahistorii, którego dotyczy rekonstrukcja (Behre 1981; por. m.in. Latałowa 1992). Wskaźniki upraw. Najważniejszą kategorię wskaźników antropogenicznych stanowi pyłek roślin uprawnych. Jednak dane palinologiczne, mimo że często dostarczają jedyną informację w tym zakresie, nie odzwierciedlają w pełni ani składu gatunkowego, ani roli poszczególnych upraw. Wynika to: 1 z różnego poziomu produkcji i możliwości dyspersji pyłku poszczególnych gatunków, 2 z różnych możliwości oznaczeń ich pyłku. U podstaw interpretacji wyników analizy pyłkowej leży wiedza na temat właściwości poszczególnych gatunków pod względem wysokości produkcji pyłku i możliwości jego rozprzestrzeniania (Makohonienko i in. 1998; Broström 2002). Szczególnie dobrymi parametrami w tym zakresie wyróżniają się gatunki wiatropylne i to one są najlepiej reprezentowane w spektrach palinologicznych. Grupę pośrednią stanowią gatunki owadopylne, których pyłek jest produkowany w mniejszych ilościach i jest stosunkowo ciężki dzięki rozbudowanej rzeźbie zewnętrznej warstwy błony (eksyny) umożliwiającej dobrą przyczepność do odnóży owadów odwiedzających kwiat; pyłek roślin owadopylnych ma znacznie mniejszą szansę dostania się do osadów jezior i torfowisk niż pyłek gatunków wiatropylnych. Pod tym względem najbardziej upośledzoną grupę stanowią rośliny samopylne, które produkują znikomą ilość pyłku źle przystosowanego do rozprzestrzeniania się. Te trzy kategorie odnoszą się również do roślin uprawnych (ryc. 1), co wpływa na niejednakową reprezentację poszczególnych gatunków w diagramach pyłkowych. Pyłek różnych gatunków roślin nie jest jednakowo rozpoznawalny. W obrębie jednych rodzin (stenopolliniczne) obserwuje się duże zróżnicowanie form morfologicznych, co zwiększa szanse oznaczeń gatunkowych, inne rodziny (eurypolliniczne) charakteryzu-

4 174 Małgorzata Latałowa Ryc. 1. Przykłady wiatropylnych, owadopylnych i samopylnych roślin uprawnych Fig. 1. Examples of wind-, insect- and self-pollinated cultivated plants je jednolita lub mało zróżnicowana morfologia pyłku, co ogranicza identyfikację taksonów niższej rangi. Wśród roślin uprawnych występują gatunki reprezentujące obie wymienione tutaj kategorie morfologiczne, co oznacza, że pyłek jednych gatunków można stosunkowo łatwo oznaczyć, natomiast identyfikacja innych nie jest możliwa lub jest bardzo ograniczona (ryc. 2). W tym drugim przypadku pewne sukcesy może przynieść stosowanie metod biometrycznych (np. Wasylikowa i in. 1985) lub specjalnych technik optycznych wymagających wysokiej jakości sprzętu i doświadczenia, jak to ma miejsce w kwestii oznaczania pyłku zbóż. Ze względu na ogromną rolę zbóż w gospodarce prehistorycznej, możliwości oznaczenia ich pyłku zasługują na szczególna uwagę. Trawy (Poaceae), do których należą zboża, są bardzo liczną w gatunki rodziną eurypolliniczną, w której wymiary ziaren pyłku oraz wykształcenie pory i elementów delikatnej, prawie jednorodnej skulptury, tylko wyjątkowo umożliwiają dokładniejszą identyfikację (por. Behre 2007). W związku z tym pyłek zbóż jest na ogół oznaczany do typów pyłkowych (ryc. 3). Bliższe określenia, zwłaszcza wykluczenie gatunków dzikich, są często możliwe, lecz wymagają szczególnie precyzyjnych analiz mikroskopowych (Beug 2004), a także uwzględnienia prawdopodobieństwa występowania na danym terenie tych gatunków traw, których pyłek ma cechy morfologiczne zbliżone do pyłku zbóż. W rezultacie wskazanych wyżej ograniczeń reprezentacja roślin uprawnych w diagramach pyłkowych jest bardzo zróżnicowana. Wśród zbóż jedynie żyto Secale jako gatunek wiatropylny produkuje dużo pyłku i efektywnie go rozprzestrzenia. Ziarna pyłku żyta są też na ogół łatwe do identyfikacji. Pyłek innych zbóż (jęczmień Hordeum, pszenica Triticum, owies Avena), jako organizmów autogamicznych, jest słabo rozprzestrzeniany, a oznaczenia są znacznie trudniejsze i niejednoznaczne (Beug 2004). Nie zawsze możliwe są do odróżniena ziarna pyłku konopi Cannabis sativa i chmielu Humulus lupulus (Punt, Malotaux 1984; Whittington, Gordon 1987). Liczna grupa roślin uprawnych z rodziny krzyżowych (Brassicaceae), takich jak rzepa, kapusta, kalarepa, rzepak czy lnicznik siewny, ze względu na bardzo jednolitą morfologię pyłku w ogóle nie jest identyfikowana. Natomiast dobrze rozpoznawalny jest np. pyłek lnu Linum usitatissimum, gryki Fagopyrum, bobu Vicia faba czy grochu Pisum sativum, lecz wszystkie te gatunki produkują go mało i stąd w niewielkich ilościach trafia on do środowiska. Do wskaźników palinologicznych, które dostarczają pośrednią informację na temat upraw, należą chwasty polne. Te z nich, które posiadają charakterystyczny pyłek umożliwiający precyzyjne oznaczanie, tak jak np. chaber bławatek Centaurea cyanus, rdestówka powojowata Fallopia convolvulus i czerwiec roczny Scleranthus annuus, i które rozprzestrzeniają go w okre- Ryc. 2. Przykłady roślin uprawnych z rodzin stenopollinicznych (pyłek dobrze rozróżnialny) i eurypollinicznych (pyłek słabo zróżnicowany); gwiazdką zaznaczono taksony, których pyłek może być oznaczony mimo słabych cech diagnostycznych) Fig. 2. Examples of cultivated plants from the stenopollinic and eurypollinic families; the eurypollinic taxa that can be successfully identified under special conditions are marked by an asterisk Ryc. 3. Oznaczanie pyłku zbóż (wg danych Beuga 2004) Fig. 3. Determination of cereal pollen (according to the data by Beug 2004)

5 Gospodarka człowieka w diagramach pyłkowych 175 ślonych warunkach uprawy, są szczególnie cenne w rekonstrukcjach historii dawnego rolnictwa. Wskaźniki hodowli zwierząt. Poprzez obecność pyłku roślin, które optymalne warunki rozwoju znajdują w zbiorowiskach kształtowanych przez wypas i koszenie, diagramy pyłkowe dostarczają danych na temat gospodarki hodowlanej. W diagramach rośnie udział pyłku traw, zazwyczaj pojawia się babka lancetowata Plantago lanceolata, a także wiele innych taksonów, których skład jest uzależniony od lokalnych warunków, w jakich rozwijały się te zbiorowiska. Na przykład wypas na lekkich, piaszczystych glebach powodował ekspansję zbiorowisk murawowych z wrzosem Calluna vulgaris, szczawiem polnym Rumex acetosella, jasieńcem piaskowym Jasione montana inależącymi do rzadszych składników spektrów pyłkowych świerzbnicą polną Knautia arvensis i czerwcem trwałym Scleranthus perennis. Intensyfikacja eksploatacji tego typu siedlisk prowadziła do rozprzestrzeniania się jałowca Juniperus communis, którego pyłek w znacznych ilościach może się pojawiać zwłaszcza w najmłodszych fazach osadniczych (Latałowa 1992; Noryśkiewicz 2004). Z kolei rozwój łąk na siedliskach podmokłych może sugerować wyższa frekwencja pyłku m.in. szczawiu Rumex-t. acetosa, kozłka lekarskiego Valeriana officinalis, krwawnicy pospolitej Lythrum salicaria, wiązówki Filipendula i czermieni Caltha-t (czermieni? Caltha knieć lub kaczyniec, Calla czermień). Od wielu lat toczy się dyskusja na temat argumentów dostarczanych przez diagramy pyłkowe w zakresie hodowli zagrodowej i pozyskiwania paszy liściowej dla zwierząt (m.in. Troels-Smith 1960; Andersen 1988). Do najczęściej przywoływanych przesłanek należą wahania krzywych wiązu, lipy i jesionu, którym nie towarzyszą istotne zmiany w udziale pyłku roślin zielnych; wahania te wskazują więc na eksploatację drzew, która nie skutkowała odlesieniami, lecz prawdopodobnie prowadziła do powstawania różnych form lasów odroślowych (por. wyżej). Diagramy pyłkowe z jezior i torfowisk dostarczają jedynie pośrednich argumentów dotyczących tej formy gospodarki, natomiast bezpośrednie dowody stosowania paszy liściowej opisano z wielu archeologicznych stanowisk europejskich, na których znajdowano młode gałęzie i liście drzew (Troels-Smith 1960; Haas i in. 1998; Karg i in. 2004; por. artykuł przeglądowy Wasylikowa 1999) oraz koprolity zwierząt domowych zawierające ich pyłek i szczątki makroskopowe (Rasmussen 1993; Akeret i in. 1999). Inne ekologiczne wskaźniki zmian siedliskowych. Poszukując w diagramach pyłkowych śladów działalności człowieka, wykorzystujemy nie tylko obecność pyłku roślin uprawnych i związanych z hodowlą, lecz również roślin wskazujących na określone zmiany siedliskowe będące skutkiem antropopresji. Najwcześniejsze zaburzenia na siedliskach leśnych ilustruje wzrost frekwencji pyłku lub zarodników heliofitów (większość roślin zielnych, ponadto osika Populus (tremula) i brzoza Betula), roślin nitrofilnych, (np. bylice Artemisia, pokrzywa Urtica, komosowate Chenopodiaceae), a także rozprzestrzeniających się na pożarzyskach (m.in. Betula, orlica Pteridium aquilinum, pszeniec Melampyrum i wierzbówka Chamaenerion angustifolium). Eksploatację ubogich, piaszczystych gleb dokumentuje rosnący udział pyłku m.in. szczawiu polnego Rumex acetosella, wrzosu Calluna vulgaris i jałowca Juniperus communis. Diagramy pyłkowe zazwyczaj dostarczają długą listę taksonów, których wartość wskaźnikowa dla rekonstrukcji zmian środowiska i gospodarki jest bardzo zróżnicowana. Ich interpretacja zależy od wielu czynników, w tym rodzaju osadów, charakteru stanowiska, a także warunków naturalnych w jego otoczeniu (Behre 1981). W wykorzystaniu taksonów o słabszych walorach bioindykacyjnych (oznaczenia w randze rodzaju, rodziny, typu pyłkowego, gatunki o szerokim spektrum występowania w zbiorowiskach roślinnych) pomocna jest analiza współwystępowania różnych składników spektrum pyłkowego, która może wskazać najbardziej prawdopodobne siedliska, z których, w danym odcinku profilu, pochodzi pyłek określonego taksonu. Kluczową rolę w interpretacji poszczególnych taksonów jako biowskaźników odgrywają badania nad współczesnym opadem pyłku na obszarach o różnym stopniu przekształcenia antropogenicznego. Do najcenniejszych należą dane z terenów o mniej zaawansowanych lub reliktowych formach gospodarki rolnej (Brorström i in. 1998; Makohonienko i in. 1998; Hjelle 1998) oraz ze stanowisk, na których eksperymentalnie podejmuje się próby odtworzenia dawnych technik rolniczych (Gaillard i in. 1994) (ryc. 4). Ryc. 4. Eksperymentalna uprawa zbóż w systemie gospodarki żarowej (Ire, Blekinge, pd. Szwecja); fot. M. Latałowa Fig. 4. Experimental slash-and-burn cultivation (Ire, Blekinge, S. Sweden); phot. M. Latałowa

6 176 Małgorzata Latałowa Mikrofosylia pozapyłkowe W ostatnich latach rośnie zainteresowanie wykorzystaniem właściwości bioindykacyjnych różnych grup organizmów, których mikroskopijne szczątki występują w preparatach palinologicznych (tzw. mikrofosylia pozapyłkowe ). Ich badanie nie wymaga odrębnych procedur laboratoryjnych, ponieważ mogą być oznaczane i liczone równolegle z pyłkiem. Są to najczęściej szczątki glonów, sinic, grzybów, a także różnych grup zwierząt (pierwotniaki, bezkręgowce) (m.in. van Geel i in. 1981, 1994; van Geel 2001; van Geel, Aptroot 2006; Komárek, Jankovská 1999; Jankovská, Komárek. 2000). Większość tych pozapyłkowych wskaźników odzwierciedla lokalne zmiany w zbiorniku wodnym (przede wszystkim zmiany poziomu i żyzności wody), które najczęściej mają związek z rozwojem osadnictwa w jego bezpośrednim otoczeniu (Goslar i in. 1999; Makohonienko 2000; Święta-Musznicka 2005). Pył węglowy i zawartość terygenicznej krzemionki w osadach Obraz przemian osadniczych i gospodarczych uzyskany metodą analizy pyłkowej doskonale uzupełniają dane dotyczące zawartości cząsteczek pyłu węglowego w osadach. Mikroskopijne węgielki zliczane są równolegle z pyłkiem w preparatach palinologicznych (Tolonen 1986; Tinner, Hu 2003; Fisinger, Tinner 2005), a wyniki tych analiz są zamieszczane na diagramach pyłkowych (por. ryc. 5, 7, 8). Dostarczają one informacji na temat historii pożarów (m.in. Carcaillet i in. 2001; Tinner i in. 2006) i stosowania ognia w gospodarce prehistorycznej (m.in. Bennet i in. 1990; Latałowa 1992; Makohonienko 2000). Ich wysoka frekwencja jest na ogół skorelowana z obecnością pyłku i zarodników roślin uznawanych za wskaźniki pożarów na siedliskach leśnych (por. wyżej). Ważnym uzupełnieniem diagramu pyłkowego powinien być wykres zawartości frakcji mineralnej w osadzie (por. ryc. 8), a zwłaszcza krzemionki terygenicznej (piasek, ił), która trafia do jezior i na powierzchnię torfowisk w wyniku transportu eolicznego lub wodnego (soliflukcja? soliflukcja w klimatach zimnych, w warunkach peryglacjalnych, zamarzania i odmarzania gruntu) cząsteczek mineralnych wyerodowanych z gleb. Procesy erozyjne są związane z naruszeniem pokrywy roślinnej, zwłaszcza leśnej, które może być skutkiem zmian klimatycznych lub działalności człowieka. W holocenie erozja gleb była przede wszystkim konsekwencją odlesień antropogenicznych, a zwłaszcza intensyfikacji upraw. Wielokrotnie wykazywano bardzo ścisłą korelację między zawartością krzemionki w osadach i palinologicznymi wskaźnikami omawianych procesów (np. Rumex acetosella) (Behre 1981; Aaby 1997). Reprezentacja przestrzenna wyników analizy pyłkowej Jedne z najczęściej stawianych pytań w odniesieniu do wyników analiz palinologicznych dotyczą ich reprezentatywności przestrzennej. Tymczasem zdefiniowanie odległości, z jakiej pochodzi pyłek zdeponowany na danym stanowisku, jest jednym z najtrudniejszych zagadnień metodycznych w tej dziedzinie. Przyczyną trudności w określeniu obszaru źródłowego pyłku są ogromne różnice między poszczególnymi taksonami w poziomie jego produkcji i możliwościach rozprzestrzeniania (Broström 2002; Broström i in. 2005), a także różnice dotyczące produktywności tych samych taksonów w różnych regionach geograficznych (Soepboer i in. 2007). Zarówno modele matematyczne (Prentice 1985; Sugita 1993, 1994), jak i prace empiryczne (Calcote 1995; Jackson, Kearsley 1998; Bunting i in. 2004) wskazują, że wielkość obszaru reprezentowanego w profilu pyłkowym zależy od składu gatunkowego, struktury i rozmieszczenia przestrzennego roślinności na terenie otaczającym stanowisko palinologiczne, lecz decydującą rolę odgrywa powierzchnia jeziora lub torfowiska, na którym wykonano wiercenie. Wykazano, że im większa powierzchnia zbiornika, tym znaczniejsze obciążenie spektrum pyłkowego składnikami ponadlokalnymi i regionalnymi (Jacobson, Bradshaw 1981; Sugita 1998; por. Latałowa 2003a); w diagramach z większych jezior czytelne są jedynie zniszczenia pokrywy leśnej, które obejmowały duże powierzchnie w ich bezpośrednim sąsiedztwie (Sugita i in. 1997; Sugita 1998). Wynika stąd, że w celu uzyskania bardziej precyzyjnych informacji dotyczących historii roślinności i oddziaływania człowieka w nawiązaniu do określonego stanowiska do badań należy wybierać bardzo małe obiekty, natomiast większe zbiorniki powinny służyć rekonstrukcjom w skali regionalnej. Ogromne znaczenie dla składu spektrum pyłkowego ma skala występowania na danym terenie gatunków, które produkują dużo pyłku łatwo przenoszonego na znaczne odległości (transport ponadlokalny i regionalny) (m.in. Calcote 1995; Jackson, Kearsley 1998; Carrión 2002). Według modelu Sugity (1993), w osadach jezior o średnicy 50 m około 70% stosunkowo ciężkich ziarn pyłku (m.in. buka) pochodzi z obszaru około 1,2 km wokół jeziora, a 70% lekkich ziarn pyłku (m.in. sosny lub dębu) z obszaru o promieniu około 10 km. Podobną informację przynosi konfrontacja składu palinologicznego spektrów powierzchniowych z 8 jezior na Pojezierzu Kaszubskim ze stopniem zalesienia ich otoczenia, która wskazuje, że na obszarach, na których przeważają lasy sosnowe, spektra pyłkowe słabo odzwierciedlają różnice w zalesieniu (Święta-Musznicka 2005, 2007). W tym przy-

7 Gospodarka człowieka w diagramach pyłkowych 177 padku bardzo wysoka produkcja pyłku sosny i jego doskonałe przystosowanie do dalekiego transportu powodują daleko idące ujednolicenie składu palinologicznego próbek, co przekłada się na słabsze możliwości rozpoznania i charakterystyki faz osadniczych wydzielanych w diagramach pyłkowych. Łatwiej jest więc uzyskać czytelny obraz przemian gospodarczych w diagramach z obszarów zajętych przez lasy liściaste (np. Jezioro Skrzetuszewskie w Wielkopolsce: Tobolski 1991; Kołczewo i Jezioro Racze na Wolinie: Latałowa 1992) niż porośniętych przez bory sosnowe (np. Bory Tucholskie: Hjelmroos-Ericsson 1981; Miotk- -Szpiganowicz 1992). Wiadomo również, że ponieważ brak pokrywy leśnej powoduje nieskrępowany napływ pyłku z dalekiego transportu, w przypadku terenów otwartych lub półotwartych obszar, z którego pochodzi pyłek na danym stanowisku, jest znacząco bardziej rozległy w porównaniu z sytuacją w terenie zalesionym (Sugita 1994). Jest to, obok znacznie wyższej produktywności pyłku przez drzewa niż przez rośliny zielne, zasadnicza przyczyna, dla której związek między stosunkiem AP/NAP w spektrach pyłkowych i stopniem odlesienia otaczającego terenu jest nieliniowy (Gaillard i in. 1998; Broström i in. 1998; Sugita i in. 1999). Dane przedstawione powyżej wskazują, że obszar źródłowy pyłku dla tego samego stanowiska może się znacząco różnić w kolejnych okresach rozwoju roślinności. Jest on największy w sytuacji krajobrazu bezleśnego oraz znacząco większy, gdy w lasach przeważają gatunki obficie produkujące lotny pyłek niż gdy w szacie roślinnej otaczającej stanowisko dominują gatunki wytwarzające skąpą ilość ciężkiego pyłku. Odpowiedź na pytanie, czy zmiany rejestrowane w danym diagramie pyłkowym odzwierciedlają procesy zachodzące lokalnie, czy też są echem wydarzeń na bardziej odległym obszarze, często wymaga analizy wielu czynników kształtujących skład spektrum pyłkowego w warunkach konkretnego stanowiska (por. Hicks 1997). Rola najważniejszych z tych czynników została omówiona powyżej. Należy jednak podkreślić, że ważnych przesłanek na rzecz obecności osadnictwa w bezpośrednim sąsiedztwie stanowiska palinologicznego dostarczają przede wszystkim te spośród wskaźników antropogenicznych, których pyłek jest produkowany w niewielkiej ilości i słabo się rozprzestrzenia w środowisku; ich obecność w diagramie pyłkowym świadczy o lokalnym występowaniu odpowiednich zbiorowisk antropogenicznych. Dodatkowo lokalny charakter danych mogą potwierdzać mikrofosylia pozapyłkowe dokumentujące zmiany siedliskowe wywołane aktywnością osadniczą w sąsiedztwie stanowiska (Makohonienko 2000; Święta-Musznicka 2005); wzrost trofii wód badanego zbiornika w określonych horyzontach czasowych, jeśli nie jest efektem jego naturalnej ewolucji, na ogół świadczy o tym, że w tych okresach znajdował się on w obszarze bezpośredniego oddziaływania osadnictwa. Przesłanki palinologiczne dla rekonstrukcji niektórych form gospodarki pradziejowej w północnej części Pomorza Mezolit i początki neolityzacji Północno-zachodnia Polska, a zwłaszcza północna strefa Pomorza, to obszar szczególnie interesujący dla badań nad mezolitem i początkami rolnictwa. Mimo że wiedzę w tym zakresie stale poszerzają prace archeologiczne (m.in. monografie: Galiński 1992a; Bagniewski 1996; Kobusiewicz 1999), nadal wiele wątków tej problematyki, a także wiele obszarów, należy do słabo poznanych. Z wyjątkiem badań w Dąbkach k. Koszalina, gdzie wykonano wstępne analizy paleobotaniczne (Tobolski, Kubiak-Martens 1997) i gdzie obecnie realizowany jest projekt interdyscyplinarny (Heinrich i in. 2005), niemal brak jest stanowisk opracowywanych wspólnie przez archeologów i przyrodników. Tymczasem, zwłaszcza w przypadku kultur, których gospodarka była oparta wyłącznie na zasobach naturalnych, kontekst środowiskowy jest niezwykle istotny. Pomimo braku bezpośredniego powiązania ze stanowiskami archeologicznymi wyniki analizy pyłkowej (m.in. z jezior i torfowisk w strefie Pobrzeża) doskonale opisują warunki przyrodnicze, w których funkcjonowały grupy mezolityczne, a określona metodą radiowęglową chronologia faz wyróżnionych w diagramach pyłkowych dokładnie odzwierciedla podział mezolitu na tym obszarze (por. Latałowa 1994). Dobrym przykładem są wyniki z Pobrzeża Kaszubskiego i Wolina (ryc. 5 i 7), przy czym należy podkreślić, że podobny podział rysuje się w większości diagramów z Pomorza. Starsza faza, obejmująca wczesny holocen (tj. ok BP; kal. BC), charakteryzuje się sporadycznym występowaniem niewielkich ilości pyłku roślin światłolubnych oraz nitrofilnych, których obecność niekoniecznie musi odzwierciedlać działalność człowieka. Początek holocenu to wstępny etap postglacjalnej sukcesji zbiorowisk leśnych, w którym rozwijały się lasy sosnowo-brzozowe i sosnowe (okres preborealny). Panowały w nich dobre warunki świetlne i dopiero ekspansja gatunków liściastych, zwłaszcza leszczyny i wiązu (okres borealny), stopniowo ograniczała występowanie heliofitów. Z kolei rośliny nitrofilne znajdowały w tym czasie odpowiednie warunki na obrzeżach zarastających, płytkich zbiorników wodnych, zwłaszcza tych chętnie odwiedzanych przez ptaki i inne zwierzęta. Rozpowszechnienie naturalnych siedlisk dla wymienionych grup

8 178 Małgorzata Latałowa roślin, które w rekonstrukcjach paleoekologicznych są również wykorzystywane jako wskaźniki antropogeniczne (por. wyżej), nakazuje, by w odniesieniu do wczesnego holocenu taką interpretację prowadzić z dużym krytycyzmem. W tej sytuacji szczególnie cenne są analizy zawartości mikro- i makroskopowych węgielków w osadach. We wczesnoholoceńskich odcinkach profili z Pomorza (ryc. 5) często spotyka się cząsteczki pyłu węglowego, węgielki drzewne oraz spalone tkanki roślin bagiennych, a nawet wodnych Ryc. 5. Fragmenty procentowych diagramów pyłkowych z dwóch stanowisk we wschodniej części Pobrzeża ilustrujące zmiany roślinności w mezolicie; udział wybranych taksonów przedstawiono na osi czasu (wg Latałowej 1982) Fig. 5. Fragments of the relative pollen diagrams from two sites in the eastern Baltic coastal zone of Poland illustrating vegetational changes during the Mesolithic; selected pollen curves are plotted on a time scale (acc. to Latałowa 1982)

9 Gospodarka człowieka w diagramach pyłkowych 179 (m.in. Latałowa 1982, 1992; Tobolski 1987), które dokumentują pożary. Wypalanie podszycia w lasach, a także szuwarów, zapewne należało do technik łowieckich (Jacobi i in. 1976). Frekwencja węgielków, w dotychczas zbadanych osadach odpowiadających starszemu mezolitowi, nie jest jednakowa. Na niektórych stanowiskach występują one sporadycznie (Orle: Latałowa 1988) na innych w sposób ciągły lub niemal ciągły (rynna Jeziora Żarnowieckiego: Latałowa 1982; Kluki: Tobolski 1987; Kołczewo i Jezioro Racze na Wolinie: Latałowa 1992), co niewątpliwie odzwierciedla różną intensywność penetracji sąsiedztwa tych stanowisk przez mezolitycznych łowców. Młodsza faza. Wyniki analizy pyłkowej wskazują, że warunki przyrodnicze w młodszej fazie mezolitu, która (poza enklawami zasiedlonymi przez neolityczne kultury wstęgowe) obejmowała środkowy holocen (tj. ok. 8 5 tys. (5300) BP; (4100) kal. BC okres atlantycki), były zasadniczo różne w porównaniu ze starszą fazą. Odnosi się to przede wszystkim do roślinności, która w tym okresie wzbogaciła się o szereg gatunków drzew. Stopniowo ulegały ograniczeniu zbiorowiska widnych lasów sosnowych z leszczynowym podszyciem, które były zastępowane przez znacznie bogatsze i zróżnicowane lasy liściaste. Radykalne zmiany nastąpiły w dolinach rzecznych i rynnach jeziornych, gdzie w miejsce otwartych bagien i torfowisk rozprzestrzeniły się olszyny. Przemiany zbiorowisk leśnych musiały mieć znaczący wpływ na warunki życia człowieka, w tym warunki dla łowiectwa, a także pod względem możliwości pozyskiwania różnych gatunków roślin będących przedmiotem zbieractwa. Dane archeologiczne, które wskazują na istotne zmiany kulturowe i demograficzne społeczności mezolitycznych w tym czasie, znajdują doskonałe potwierdzenie w diagramach pyłkowych. W młodszej fazie mezolitu znacząco rośnie liczba stanowisk archeologicznych, ocenia się też, że osadnictwo miało w tym okresie bardziej trwały charakter (Kobusiewicz 1999). Równocześnie we wszystkich zbadanych profilach palinologicznych faza ta wyróżnia się bardzo wysoką frekwencją zarówno mikroskopowych, jak i makroskopowych węgielków oraz gwałtownie rosnącym udziałem zarodników orlicy Pteridium aquilinum (ryc. 5), które na ogół w tym okresie osiągają maksymalne wartości w skali całego holocenu. Rola tego gatunku, jako wskaźnika pożarów na siedliskach leśnych, była wielokrotnie omawiana w pracach palinologicznych (np. Göransson 1986; Latałowa 1994; Ralska-Jasiewiczowa, van Geel 1998; Makohonienko 2000; por. również Madeja i in. 2004) głównie w oparciu o wyniki badań ekologicznych Oinonena (1967). Jest to światłożądna paproć, która może pojawiać się masowo w śródleśnych prześwietleniach, na porębach lub na skraju lasu. Dzięki intensywnie rosnącym kłączom (pomnażanie wegetatywne) i produkcji silnych fitotoksyn ograniczających wzrost innych gatunków (allelopatia) (Gliessman, Muller 1978), trwale opanowuje raz zajęte stanowiska. Zjawisko hamowania regeneracji lasu na stanowiskach opanowanych przez tę paproć opisano współcześnie m.in. z Wolina i Uznamu (Markowski 1971) (ryc. 6). W zwykłych warunkach gatunek ten rzadko i skąpo produkuje zarodniki. Intensywność tego procesu rośnie wraz z pełnym doświetleniem i obecnością popiołu w glebie. Ponieważ metodą analizy pyłkowej możemy stwierdzić obecność tylko okazów zarodnikujących, pośrednio otrzymujemy informację o wypaleniach na siedliskach leśnych. Równocześnie zarodniki orlicy wskazują, że pył węglowy obecny w osadach nie pochodzi, lub nie pochodzi wyłącznie, z palenisk domowych, lecz jest związany z pożarami w lasach. Według wielu badaczy tego okresu (m.in. Jacobi i in. 1976) plemiona mezolitycznych łowców stosowały w lasach rodzaj zabiegów gospodarczych, które polegały na regularnym wypalaniu podszycia, co prowadziło do stopniowego przekształcania ich pierwotnej struktury. Ogień służył z jednej strony do wypłaszania zwierzyny łownej, z drugiej zaś powodował lepszy dostęp światła do dna lasu i wzbogacenie gleby poprzez dostawę spopielonych szczątków roślin. Umożliwiało to intensywną regenerację runa, stanowiącego karmę dla zwierzyny płowej. W ten sposób człowiek mógł wpływać na zasoby dzikich zwierząt, stanowiących podstawę jego egzystencji. Również i w tym okresie pożary trawiły roślinność bagienną, co dokumentują spalone szczątki roślin szuwarowych znajdowane w wielu profilach (Latałowa 1982; Tobolski 1987). Były one zapewne wzniecane przede wszystkim przez myśliwych polujących na ptactwo wodne. Ryc. 6. Orlica pospolita Pteridium aquilinum (L.) Kuhn w lesie dębowo-brzozowym na Uznamie masowe występowanie tej paproci całkowicie ocienia glebę; fot. M. Latałowa Fig. 6. Bracken Pteridium aquilinum (L.) Kuhn in the oak-birch forest on Uznam the massive occurrence of this fern totally overshadows the ground; phot. M. Latałowa

10 180 Małgorzata Latałowa W skali Pomorza wpływ człowieka na roślinność nie był w tym czasie znaczący, chociaż wysoka frekwencja pożarów mogła mieć wpływ na stosunki konkurencyjne między gatunkami, a tym samym na przebieg sukcesji zbiorowisk leśnych. Do istotnych przekształceń roślinności i innych elementów środowiska dochodziło w warunkach mniejszej stabilności gleb (gleby piaszczyste), a tym samym niższej stabilności ekologicznej zbiorowisk leśnych; lokalnie mogło to prowadzić do powstawania pokryw eolicznych (Troszyn: Nowaczyk 1986; por. również Kloss 1987). Do szczególnie interesujących należą stanowiska, które dostarczają przesłanek dotyczących gospodarki i jej skutków w środowisku przyrodniczym, na terenach oddziaływania grup protoneolitycznych. Mimo braku bezpośrednich danych archeologicznych można przyjąć z ogromnym prawdopodobieństwem, że należy do nich stanowisko Wolin II w dolinie Dziwny (Latałowa 1992, 1994, 1999), które leży na wschodnim skraju gromadnego występowania osadnictwa kultur kompleksu Ertebølle-Ellerbek-Lietzow (Gramsch 1978; Czarnecki 1983; Galiński 1992b). W jego otoczeniu już od około 7000 lat 14 C BP (5 880 kal. BC) najpierw las lipowy, a następnie lasy z sosną, brzozą i dębem, były stale niszczone za pomocą ognia. Ilustruje to diagram pyłkowy (ryc. 7), w którym, szczególnie w odcinku datowanym na okres od 6340±110 BP (5275±245 kal. BC) do 4930±60 BP (3720±90 kal. BC), obok wysokiej frekwencji pyłku roślin nitrofilnych i światłolubnych wyróżnia się bardzo wysoki udział Pteridium aquilinum, a w osadzie, oprócz przewarstwień spalenizny, masowo występują zarówno mikroskopowe, jak i makroskopowe węgielki (Latałowa 1992, 1999). Kontynuacja tych praktyk w sąsiedztwie stanowiska przez ponad dwa tysiące lat prowadziła do stopniowej degeneracji zbiorowisk leśnych i degradacji ich siedlisk. Jednym z istotnych czynników ograniczających regenerację roślinności leśnej mógł być masowy rozwój protegowanej przez wypalenia Pteridium aquilinum, która ocieniając dno lasu, uniemożliwiała wzrost światłożądnych siewek sosny (por. wyżej). Z czasem siedliska leśne zastąpiły suche murawy ze szczawiem polnym Rumex acetosella i wrzosem Calluna vulgaris, po czym proces ten doprowadził do rozwoju wrzosowiska. Znacząca skala i nieodwracalność tych zmian były zapewne skutkiem trwałości osadnictwa, charakterystycznej dla kultur z kręgu Ertebølle (m.in. Vang Petersen 1984). Diagram pyłkowy ze stanowiska Wolin II dostarcza również materiału do dyskusji na temat początku hodowli zwierząt i upraw na tym obszarze (Latałowa 1992, 1994). Pierwsze ziarno pyłku babki Plantago lanceolata, uważanej za wskaźnik wypasu, stwierdzono w poziomie datowanym na około 5600 BP (ok kal. BC), natomiast w próbce datowanej na około BP (ok kal. BC) pyłek tego gatunku osiągnął aż 1,2% i wystąpił razem z pojedynczymi ziarnami pyłku w typie Cerealia i w typie Hordeum. Należy podkreślić, że również na stanowisku kultury Ertebølle w Dąbkach stwierdzono pierwsze ziarna pyłku w typie Cerealia w warstwie datowanej na 5700±80 BP (ok kal. BC) (Tobolski, Kubiak-Martens 1997), a więc podobnie, jak na Wolinie. Równocześnie z tymi wskaźnikami antropogenicznymi pojawiają się znaczące depresje w krzywych drzew liściastych. Wyniki analizy pyłkowej ze stanowiska Wolin II wpisują się w dyskusję na temat protoneolitycznej go- Ryc. 7. Fragment procentowego diagramu pyłkowego ze stanowiska Wolin II ilustrujący zmiany roślinności i gospodarkę w późnym mezolicie (Ertebølle?) i na przełomie mezolit/neolit (wybrane taksony) (wg Latałowej 1992) Fig. 7. Fragment of the relative pollen diagram from Wolin II (NW Poland) illustrating vegetational changes and the economy during the late Mesolithic (the Ertebølle?) and at the Mesolithic/Neolithic transition (selected taxa) (acc. to Latałowa 1992)

11 Gospodarka człowieka w diagramach pyłkowych 181 spodarki póęnej kultury Ertebølle (m.in. Schwabedissen 1981; Jennbert 1988; Hartz, Lübke 2005) oraz roli kontaktów z plemionami neolitycznymi w przemianach gospodarczych środowiska mezolitycznego (m.in. klasyczna praca Wiślańskiego 1979; Czerniak, Kabaciński 1997; Klassen 2000). Wskazują one jednoznacznie na trwałe, antropogeniczne przekształcenia na siedliskach leśnych co najmniej od około 5300 kal. BC, które mogły być skutkiem intencjonalnych zabiegów polegających na wypalaniu podszycia. Prowadziły one do rozluźnienia struktury lasu, co musiało być korzystne dla niektórych, szczególnie cennych z punktu widzenia gospodarki, gatunków dzikich zwierząt (m.in. tura). W dalszym etapie (od około 4400 kal. BC?) zabiegi te prowadziły do powstania przestrzeni, na których wypasano zwierzęta hodowlane. Z większą rezerwą należy potraktować wspomniane wyżej pierwsze ziarna pyłku w typie zbóż, które mogłyby sugerować niewielkie uprawy w okresie poprzedzającym rozwój kultury pucharów lejkowatych na tym obszarze. Takiej możliwości nie należy wykluczać, zwłaszcza że pyłek w typie zbóż pojawia się razem z wysokimi udziałem Plantago lanceolata, jednak równocześnie trzeba wziąć pod uwagę, że: w tym przypadku data jest wynikiem interpolacji i jest zbliżona do określeń metodą radiowęglową wieku początku kultury pucharów lejkowatych, m.in. na pobliskim wybrzeżu Meklemburgii (Harz, Lübke 2005); pyłek zbóż może pochodzić z dalekiego transportu (Ziemia Pyrzycka?), chociaż w tym przypadku, ze względu na współwystępowanie innych wskaźników antropogenicznych, jest to mało prawdopodobne; oznaczenia Ceralia-t. i Hordeum-t. nie określają w sposób bezwzględny, że mamy do czynienia z pyłkiem zbóż (por. wyżej). Powyższe zastrzeżenia nawiązują do krytycznej analizy palinologicznych przesłanek dotyczących najwcześniejszych upraw w różnych regionach Europy, którą ostatnio przedstawił Behre (2007). Hipotezy oparte na wynikach analizy pyłkowej mogą być zweryfikowane tylko przez bezpośrednie badania na stanowisku archeologicznym. Bez wątpienia dane palinologiczne uzyskane na stanowisku Wolin II zasługują na uwagę archeologów. Są one tak wyraziste, że można przyjąć z całą pewnością, iż dotyczą procesów osadniczych, które miały miejsce w jego bezpośrednim sąsiedztwie. Nowe badania paleoekologiczne zostały już na tym stanowisku podjęte (Latałowa i in. npbl.). Skala i kierunki przemian gospodarczych w okresie kultury łużyckiej Możliwości, jakie daje interpretacja wyników analizy pyłkowej pod kątem przemian gospodarczych, doskonale ilustrują fragmenty diagramów pyłkowych z Kołczewa (wyspa Wolin) i z Puszczy Darżlubskiej (wschodnia część Pobrzeża), które zawierają rozwinięte sekwencje odpowiadające późnej epoce brązu i wczesnej epoce żelaza (ryc. 8). W obu diagramach, w poziomach datowanych na około 2800 BP (950 kal. BC), drastycznie spada udział pyłku drzew (AP), przede wszystkim dębu Quercus, lipy Tilia, wiązu Ulmus, jesionu Fraxinus ileszczyny Corylus, oraz rośnie udział pyłku roślin zielnych (NAP), który w przypadku Kołczewa sięga aż 50%. Są to dowody na rozległe odlesienia na siedliskach lasów liściastych. Ich skalę podkreśla wysoki udział krzemionki w osadach, który jest skutkiem erozji gleb. Cechą charakterystyczną tych diagramów jest wysoka frekwencja węgielków, którym, zwłaszcza w diagramie z Puszczy Darżlubskiej, towarzyszy pyłek roślin rozprzestrzeniających się na spaleniskach Melampyrum, Pteridium aquilinum i Chamaenerion angustifolium. Pyłek roślin uprawnych (Cerealia-t., Hordeum-t., Triticum-t. i Secale) pojawia się, co prawda, w niewielkich ilościach, jednak dużą rolę upraw podkreśla dodatkowo występowanie wielu chwastów polnych. Szczególnie interesująca jest lista tej grupy roślin w diagramie z Kołczewa. Czerwiec roczny Scleranthus annuus i rdestówka powojowata Fallopia convolvulus to chwasty jednoroczne, które szczególnie licznie pojawiają się na polach uprawianych w systemie ciągłym. Z kolei duża ilość pyłku roślin nitrofilnych, zwłaszcza Chenopodiaceae, Lapsana-t. (łoczyga pospolita L. communis?) skłania do przypuszczenia, że na polach zlokalizowanych bezpośrednio w pobliżu osad być może stosowano nawożenie. Obecność przedstawicieli zbiorowisk drobnych terofitów zasiedlających wilgotne bruzdy polne i ścierniska na podłożu piaszczystym (bebłek błotny Peplis portula, cibora cf. Cyperus i glewik Anthoceros punctatus) są tu dodatkowym argumentem na rzecz erozji gleb. Na obu stanowiskach bardzo obficie występują wskaźniki łąk i pastwisk, zwłaszcza pyłek babki lancetowatej Plantago lanceolata. Dużą rolę odgrywały pastwiska na suchych, zdegradowanych glebach, gdzie rozprzestrzeniły się wrzos Calluna vulgaris, szczaw polny Rumex acetosella i jasieniec Jasione montana. W większości diagramów pyłkowych z północnej części Pomorza schyłek epoki brązu i początek epoki żelaza rysuje się podobnie, jak na stanowiskach w Kołczewie i w Puszczy Darżlubskiej. Wskazują one na ogromne zniszczenia mezofilnych lasów liściastych, powstanie otwartych pastwisk na różnych siedliskach i znaczącą rolę upraw. Intensyfikacja hodowli i uprawy roli spowodowała erozję gleb i nieodwracalną degradację siedlisk, co przy równoczesnym ochłodzeniu i zwilgotnieniu klimatu (m.in. Ralska-Jasiewiczowa, Starkel 1988; van Geel i in. 1996) zaowocowało zmianami w składzie zbiorowisk leśnych. Na zniszczonych osadnictwem siedliskach, w zależności od lokalnych warun-

12 182 Małgorzata Latałowa Ryc. 8. Fragmenty procentowych diagramów pyłkowych z Kołczewa (wyspa Wolin) i z Puszczy Darżlubskiej (wschodnia część Pobrzeża Bałtyku) ilustrujące zmiany roślinności i gospodarkę w epoce brązu i na początku epoki żelaza; udział wybranych taksonów przedstawiono na osi czasu (wg Latałowej 1982, 1992) Fig. 8. Fragments of the relative pollen diagrams from Kołczewo (Wolin Island) and Darżlubie Forest (eastern Baltic coastal zone of Poland) illustrating vegetational changes and the economy in the Bronze Age and at the beginning of the Iron Age; selected pollen curves are plotted on a time scale (acc. to Latałowa 1982, 1992) ków glebowych, rozprzestrzeniły się lasy z udziałem sosny, dębu oraz buka na zachodzie, a grabu głównie na wschodzie regionu (Latałowa 1995, 1997). Podsumowanie Analiza pyłkowa jest ważnym narzędziem do rekonstrukcji warunków przyrodniczych na obszarach objętych dawnym osadnictwem. Rejestruje zmiany w szacie roślinnej i umożliwia identyfikację czynników środowiskowych kształtujących te zmiany. Dostarcza przesłanek dla rekonstrukcji gospodarki pradziejowej. Jednak skomplikowana natura danych palinologicznych (wieloznaczność oznaczeń palinotaksonomicznych, zróżnicowany poziom produkcji pyłku oraz jego rozprzestrzenianie się w skali ponadlokalnej) jest przyczyną szeregu trudności we właściwej interpretacji diagramów pyłkowych zarówno w zakresie jakościowej, jak i ilościowej rekonstrukcji przemian przyrodniczych i gospodarczych. Dlatego planując badania palinologiczne, należy wziąć pod uwagę, że poziom informacji uzyskanej na podstawie analizy pyłkowej zależy od: możliwości oznaczeń palinologicznych, tj. od jakości materiału pyłkowego (stopień rozkładu), sprzętu optycznego i doświadczenia specjalisty; cech morfometrycznych zbiornika sedymentacyjnego, które warunkują wielkość obszaru źródłowego pyłku zdeponowanego na stanowisku; lokalizacji profilu względem stanowiska archeologicznego; gęstości opróbowania profilu w stosunku do tempa akumulacji osadów; uwarunkowań geobotanicznych na terenie objętym badaniami. Interpretacja diagramu pyłkowego pod kątem przemian gospodarczych powinna wykorzystywać wiedzę na temat skali ekologicznej (zależność od czynników środowiskowych) i synekologicznej (występowanie w określonych zbiorowiskach roślinnych) potencjal-