Zastosowanie termografii w diagnostyce urazów twarzoczaszki

Transkrypt

1 ROZDZIAŁ XXII PROFILAKTYKA I EDUKACJA ZDROWOTNA 1 Zakład Anatomii Stomatologicznej Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu 1 Department of Dental Anatomy Medical University in Wroclaw 2 Katedra i Klinika Chirurgii Szczękowo- Twarzowej Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu 2 Department of Maxillofacial Surgery Medical University in Wroclaw 3 Wydział Wychowania Fizycznego i Fizjoterapii Politechniki Opolskiej 3 Department of Physical Education and Physiotherapy Technical University of Opole KATARZYNA STASZAK 1,2, WIESŁAW KURLEJ 1,3, NATALIA MANDZIOS 1, KAMIL NELKE 1,2, PAWEŁ PONIATOWSKI 2 The use of thermography in the diagnosis of craniofacial trauma Słowa kluczowe: termografia, urazy twarzoczaszki Key words: thermography, craniofacial trauma WPROWADZENIE Badania kamerą termowizyjną w medycynie służą do oceny rozkładu temperatury na powierzchni ludzkiego ciała. Polegają na wizualizacji promieniowania podczerwonego, co w następstwie pozwala uzyskać informacje o fizjologicznych czy patologicznych procesach, których odzwierciedleniem są zmiany temperatury. Zaletą termografii jest nieinwazyjny dla ludzkiego ciała charakter bez skutków ubocznych co sprawia, że badania mogą być powtarzane wielokrotnie [21]. Już słynny Hipokrates obserwował zmiany temperatury ciała ludzkiego, uwidaczniające się szybszym wysychaniem pasty z mokrej glinki, którą smarował ciało pacjenta. Ilościowym pomiarem temperatury interesował się także Galileusz. Termografia w medycynie na szeroką skalę znalazła zastosowanie w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku. W ostatnich latach jest coraz częściej stosowaną techniką diagnostyczną, jednak ze względu na duży koszt aparatury jest stosunkowo rzadko stosowana w Polsce [12]. Należy pamiętać o tym, że u podstawy badań termowizyjnych leży fakt, iż organizm ludzki jest stałocieplny i utrzymuje zbliżoną temperaturę jam ciała ok. 36,6 stopni C. W naturalnych warunkach temperatura ta wykazuje nieznaczne wahania dobowe 0,5-0,7 stopni C, zmiany te świadczą o prawidłowej termoregulacji. W odróżnieniu od stałocieplnego rdzenia powłoki ciała są zmiennocieplne. Z kolei zmiennocieplność m. in. skóry warunkuje stałocieplność organizmu [2, 17]. Wartość temperatury na powierzchni ludzkiego ciała jest wynikiem procesów metabolicznych zachodzących w tkankach pod powierzchnią skóry, ukrwienia tkanek, przewodnictwa cieplnego mięśni i tkanki tłuszczowej oraz wymiany ciepła z otoczeniem przez skórę [1, 3]. Miejscowa temperatura skóry w dużym stopniu zależy

2 PROFILAKTYKA I EDUKACJA ZDROWOTNA od grubości tkanki mięśniowej i tłuszczowej, ponieważ mają one istotny wpływa na przewodzenie ciepła od tkanek położonych głębiej [7]. Z tego powodu nie każdą osobę można zakwalifikować do badań termograficznych. Metoda ta nie sprawdza się u osób otyłych lub mocno owłosionych. Również skóra pokryta łojem, potem, kremami, makijażem lub brudem zmienia swoje właściwości, ponieważ substancje tego typu wpływają na współczynnik emisyjności oraz zaburzają procesy parowania [13, 16]. Do badania termograficznego nie powinny być również kwalifikowani pacjenci ze zmianami dermatologicznymi, świeżymi tatuażami czy bliznami. Stany zapalne powstające również podczas urazów twarzowej części czaszki zmieniają obraz przepływu strumienia ciepła, czego skutkiem jest różnica temperatury między obszarem zmienionym zapalnie a bezpośrednim otoczeniem [3]. Termowizja znajduje obecnie zastosowanie praktycznie w każdej dziedzinie medycyny. W stomatologii jest stosowana m.in. do analizy stanu przyzębia czy stawów skroniowo- żuchwowych [10, 14]. W chirurgii szczękowo- twarzowej do diagnostyki zębopochodnych ognisk infekcji, schorzeń nowotworowych jamy ustnej, schorzeń zatok szczękowych i gruczołów ślinowych [4, 5, 6, 11]. Użyta w badaniach kamera termowizyjna FLIR E 60 jest aktualnie jedną z najnowocześniejszych na rynku. Kamery termowizyjne Flir Systems serii Exx wprowadzają nowe rozwiązania, które mają na celu nie tylko przyspieszyć pracę pomiarową a potem analizę termogramów w oprogramowaniu w komputerze ale przede wszystkim umożliwiają tworzenie bardziej szczegółowego, ostrzejszego obrazu, co pozwala operatorowi na lepszą identyfikację szczegółów, zwiększono w nich również zakres mierzonych temperatur oraz wbudowano wskaźnik laserowy. Możliwe jest m. in. przemieszczanie funkcji pomiarowych po monitorze w czasie rzeczywistym lub otwierając termogram z archiwum. Archiwum zdjęć termowizyjnych przechowywane jest na karcie SD lub na pendrivie. Dla każdego punktu i obszaru pomiarowego wprowadzonego na monitor kamery możliwe jest wprowadzenie indywidualnego parametru pomiaru: współczynnika emisyjności, temperatury odbitej i odległości kamery od obiektu. Nowa, opatentowana technologia Flir Systems zapewnia uwidocznienie zarysów obiektów na obrazie termowizyjnym w czasie rzeczywistym, co gwarantuje: ostrzejszy obraz termiczny- uwidocznienie wszystkich istotnych elementów badanego obiektu, łącznie z możliwością odczytania np. kształtu, zarysu obiektów jak również możliwość odczytania treści na tabliczkach znamionowych, szybszą lokalizację kształtu, duże ułatwienie przy produkcji raportów, często możliwość wyeliminowania zdjęcia w świetle widzialnym. Funkcja umożliwiająca obracanie kamerą termowizyjną i automatyczne dostosowanie obrazu na wyświetlaczu kamery daje możliwość wykonania prawidłowego termogramu w pionie i w poziomie. Z pomocą funkcji obrazu w obrazie (PiP) łatwiej jest zlokalizować i wskazać ważne miejsca. Kamera światła widzialnego ułatwia i przyspiesza obserwacje i przeglądy, z kolei Thermal Fusion to funkcja łącząca obrazy w podczerwieni z widzialnymi w celu ułatwienia analizy. Obserwowany w ostatnich latach wzrost liczby urazów części twarzowej czaszki wiąże się nieodzownie z postępem cywilizacyjnym. Wzrastające uprzemysłowienie, coraz powszechniejsze wprowadzanie mechanizacji w rolnictwie i gospodarstwie domowym, postęp w motoryzacji znacznie wyprzedzający kształtowanie prawidło- 264

3 Katarzyna Staszak, Wiesław Kurlej, Natalia Mandzios, Kamil Nelke, Paweł Poniatowski wych zachowań ludzi to podstawowe przyczyny coraz większej liczby obrażeń twarzoczaszki, przy czym nadal wysoki odsetek przyczyn złamań kośćca twarzy stanowią pobicia [8, 18, 19, 20]. Nie bez znaczenia jest także wzrastająca aktywność fizyczna, znajdująca wyraz w coraz powszechniejszym uprawianiu turystyki rowerowej, narciarstwa i snowboardu, jeździectwa, sportów walki jak i sportów ekstremalnych [9]. Występowania przyczyn urazów zmienia się również w zależności od płci i wieku pacjentów. Złamania w wyniku pobicia są statystycznie bez znaczenia w przypadku dzieci i kobiet. Zdecydowanie częściej, bo w ponad 80%, dotyczą natomiast mężczyzn w przedziale wiekowym lat, który jest okresem najwyższej aktywności ruchowej. W przeprowadzonych badaniach kwalifikowani byli pacjenci ze zdiagnozowanymi złamaniami w obrębie dolnego piętra twarzowej części czaszki czyli złamaniami żuchwy oraz kości środkowej części twarzy. Podział złamań żuchwy może dotyczyć lokalizacji anatomicznej lub rodzaju. W podziale ze względu na anatomię wyróżniamy złamania okolicy kłykciowej, kąta, gałęzi, wyrostka dziobiastego, spojenia oraz części zębodołowej. Drugi podział wyróżnia złamania zielonej gałązki, złamania proste i złożone. Podziały te określają położenie odłamów kostnych oraz możliwość kontaktu ze środowiskiem jamy ustnej. Złamania okolicy środkowego piętra twarzoczaszki obejmują złamania szczęki, kości jarzmowej i kompleksu nosowo- oczodołowo- sitowego. Złamania środkowej części twarzy klasyfikowane są jako złamania typu Le Fort I, II, III, złamania zespołu jarzmowo- szczękowego, złamania łuku jarzmowego lub złamania nosowo-oczodołowo-sitowe. Obrażenia te mogą występować samodzielnie lub w różnych kombinacjach. W złamaniu szczęki typu Le Fort I szczelina przebiega okrężnie i poziomo powyżej korzeni zębów, poprzez dno otworu gruszkowatego. W złamaniu typu Le Fort II dochodzi do wyłamania w kształcie piramidy między kośćmi jarzmowymi i nosowymi, linia złamanie przebiega poprzez szczeliny oczodołowe dolne. Natomiast w złamaniu typu Le Fort III dochodzi do całkowitego oderwania kości twarzy od podstawy czaszki. Szczelina złamania przebiega poprzez szew czołowo- jarzmowy, dolną przyśrodkową ścianę oczodołu, kość czołową i wyrostki czołowe szczęk. Najczęściej spotykanym typem złamania środkowego piętra twarzoczaszki jest złamanie kompleksu jarzmowego. Do tego typu złamania dochodzi wówczas gdy uraz np. pięścią lub piłką tenisową działa na boczną część policzka. Podobny uraz może również być przyczyną izolowanego złamania kości nosa czy dna oczodołu [15]. Złamaniom często towarzyszy rozdarcie okostnej, wylew krwawy oraz uszkodzenie przyległych stawów i mięśnidochodzi do powstania miejscowego stanu zapalnego. Objawem jest natychmiast odczuwalny ból, brak możliwości wykonywania ruchów, obrzęk, zaczerwienienie powłok skórnych, miejscowe zmiany temperatury. Wartości temperatury ludzkiego ciała oraz szybkość jej zmian, które można rejestrować i archiwizować z rozdzielczością poniżej 0,06 C, dają cenną informację diagnostyczną. Z zachowaniem odpowiednich warunków, do których należą: aklimatyzacja pacjenta przed badaniem (min. 30min) w pomieszczeniu o temperaturze powietrza C, o wilgotności względnej około 50%, bez przewiewu i z dala od innych źródeł 265

4 PROFILAKTYKA I EDUKACJA ZDROWOTNA ciepła (słońce, grzejniki), termografia może być stosowana do zdiagnozowania ogniska chorobowego oraz do monitorowania postępów leczenia i rehabilitacji, gojenia ran czy rozległości stanów zapalnych jako cenne narzędzie wspomagające i uzupełniające inne klasyczne metody diagnostyczne schorzeń twarzowej części czaszki. Do przeprowadzania badania wyznaczono gabinet zabiegowy znajdujący się w Klinice Chirurgii Szczękowo- twarzowej USK we Wrocławiu. Badania wykonano przy użyciu kamery termowizyjnej Flir E 60 przez tą samą osobę, która dokonała zapisu i interpretacji obrazu. Wykonywano zdjęcia en- face, ujęcia profilowe w pozycji siedzącej w odległości ok. 50 cm od obiektywu. Odnotowano wiek, płeć pacjenta, przyczynę i ilość dni od urazu, przeprowadzono badanie kliniczne. Termogramy porównano ze zdjęciami rentgenowskimi oraz badaniami TK. W każdym przypadku pomiaru średnich temperatur punktem odniesienia była strona przeciwległa do urazu lub obszar klinicznie zdrowy. Opis przypadku I OPISY PRZYPADKÓW Chory P. P., l. 25, został przyjęty do Kliniki Chirurgii Szczękowo-Twarzowej UM we Wrocławiu z powodu wieloodłamowego złamania dna lewego oczodołu, doznanego w wyniku upadku na schodach. Zgłaszał wymioty i niepamięć wsteczną po urazie. W badaniu klinicznym stwierdzono obrzęk i krwiak powiek oka lewego, ograniczenie ruchomości lewej gałki ocznej ku górze oraz podwójne widzenie przy patrzeniu ku górze. Źrenice równe, reaktywne, okrągłe. W wykonanym badaniu TK twarzoczaszki stwierdzono kilkuodłamowe złamanie dolno-przyśrodkowej części ściany oczodołu lewego. W badaniu TK głowy: obraz mózgowia i przestrzeni płynowych w granicach normy. Badanie termowizyjne wykonane 2 dni po urazie wykazało różnicę temperatur w symetrycznych obszarach twarzy wynoszącą około 0,3 C (ryc. 1). Ryc. 1. Skan czołowy tomografii komputerowej oraz termogram twarzoczaszki 266

5 Katarzyna Staszak, Wiesław Kurlej, Natalia Mandzios, Kamil Nelke, Paweł Poniatowski Opis przypadku II Chory J. M., l. 23, został przyjęty do Kliniki Chirurgii Szczękowo-Twarzowej UM we Wrocławiu z powodu wieloodłamowego złamania kości twarzoczaszki, doznanego w wyniku pobicia. Uraz z utratą przytomności. Pacjent podawał nudności i wymioty. Zgłosił, że spożywał alkohol. W badaniu klinicznym stwierdzono obrzęk i krwiak powiek oka lewego, nieznaczne ograniczenie ruchomości lewej gałki ocznej ku górze, bez podwójnego widzenia. Źrenice równe, reaktywne, okrągłe. W wykonanym badaniu TK twarzoczaszki stwierdzono wieloodłamowe złamanie ściany bocznej, przyśrodkowej oraz dolnej oczodołu lewego. Odłam dalszy złamania ściany bocznej przemieszczony jest w kierunku oczodołu na głębokość ok. 0,4cm oraz ustawiony jest w skróceniu o ok. 0,6cm.Odłam złamania ściany dolnej oczodołu lewego przemieszczony jest w kierunku do zatoki szczękowej bocznie od kanału podoczodołowego i najpewniej nie obejmuje mięśni okoruchowych. W obrębie oczodołu lewego widoczne są pęcherzyki powietrza. Złamanie ściany bocznej, przyśrodkowej i przedniej zatoki szczękowej lewej z widocznym poziomem płynu/krwi. Ponadto PROFILAKTYKA złamanie ściany I przedniej EDUKACJA obejmuje ZDROWOTNA końcowy odcinek kanału podoczodołowego. Złamanie łuku jarzmowego lewego w dwóch miejscach. Złamanie kości nosa po stronie lewej. Obrzęk tkanek miękkich okolicy jarzmowej oraz ROZDZIAŁ XXII oczodołu lewego. W badaniu TK głowy nie stwierdzono cech krwawienia śródczaszkowego. Badanie termowizyjne wykonane 1 dzień po urazie wykazało różnicę temperatur w symetrycznych obszarach twarzy wynoszącą około 0,5 C (ryc. 2). Ryc. 2. Skan czołowy tomografii komputerowej oraz termogram twarzoczaszki 267

6 PROFILAKTYKA I EDUKACJA ZDROWOTNA Opis przypadku III Chory P. B., l. 24, został przyjęty do Kliniki Chirurgii Szczękowo-Twarzowej UM we Wrocławiu z powodu złamania żuchwy w następstwie pobicia. Uraz bez utraty przytomności. W badaniu klinicznym zewnątrzustnym stwierdzono asymetrię w okolicy lewego kąta żuchwy spowodowaną obrzękiem i przemieszczeniem odłamów złamania. Wewnątrzustnie stwierdzono zgryz pourazowy otwarty po stronie lewej i próchnicowo zniszczone korzenie zęba 46. Wykonane RTG pantomograficzne wykazało złamanie lewego kąta żuchwy z przemieszczeniem, ząb 48 w szczelinie złamania. Badanie termowizyjne wykonane 1 dzień po urazie wykazało różnicę temperatur okolicy lewej strony żuchwy w stosunku do strony przeciwnej (ryc. 3). Różnica temperatur w symetrycznych obszarach twarzy przekraczała 0,6 C. Ryc. 3. RTG pantomograficzne oraz termogram obszaru żuchwy OMÓWIENIE Wykorzystanie termografii w diagnostyce schorzeń twarzowej części czaszki nie zawsze daje w pełni satysfakcjonujące wyniki [4-6]. Przyczyny można dopatrywać się w fakcie iż promieniowanie podczerwone jest silnie absorbowane przez tkankę tłuszczową a w związku z tym rejestrowana temperatura skóry informuje jedynie o stanie cieplnym tkanek leżących bezpośrednio pod nią. Jednak z zachowaniem odpowiednich warunków (aklimatyzacja pacjenta przed badaniem w pomieszczeniu o temperaturze powietrza C, o wilgotności względnej około 50%, bez przewiewu i z dala od innych źródeł ciepła) może być z powodzeniem stosowana m.in. do monitorowania postępów leczenia, rozległości stanów zapalnych, diagnozowania zaostrzenia choroby w przypadkach gdzie nie wykazano tego badaniem radiologicznym i nie zawsze klinicznym [11]. Termografia coraz powszechniej znajduje zastosowanie w chirurgii szczękowo-twarzowej i stomatologii. W złamaniach twarzowej 268

7 Katarzyna Staszak, Wiesław Kurlej, Natalia Mandzios, Kamil Nelke, Paweł Poniatowski części czaszki może być cennym narzędziem wspomagającym i uzupełniającym inne klasyczne metody diagnostyczne, jednak nie jest na tyle dokładną metodą by zastąpić konwencjonalne zdjęcia rentgenowskie. Należy również rozważyć możliwość utworzenia mapy rozkładu temperatury okolicy twarzy u osób zdrowychstworzenie grupy kontrolnej. Stany patologiczne natomiast powinny być potwierdzane innymi badaniami. Termografia może mieć zastosowanie w przypadku złamań występujących w obrębie twarzowej części czaszki. Pod względem częstości złamań pierwsze miejsce zajmuje kość nosowa. Jednak jej wielkość i położenie stanowią mniejsze zagrożenie zdrowia przy tego typu tego urazie. Również korzystniejsze są rokowania w zakresie dalszego leczenia. Kość jarzmowa jest drugą kością pod względem częstości złamań. Urazy te stanowią większe zagrożenie przy uderzeniu w twarz lub podczas wypadku komunikacyjnego. Większość złamań tego typu jest jednostronna - przy uderzeniu pięścią w twarz częściej ulega złamaniu lewa kość. Urazy powodują przemieszczenie kości jarzmowej wzdłuż łączących ją z otoczeniem szwów. W cięższych przypadkach kierunek przesunięć jest dotylny, przyśrodkowy dolny. Urazowi temu towarzyszy ból, obrzęk, podwójne widzenie, parastezja (zaburzenie czucia) i obniżenie policzka. Urazy środkowej części twarzy charakteryzują się wzorcami wg Le Forta: 1. Le Fort I. - Jest to uszkodzenie poziome rozciągające się od bocznego brzegu otworu gruszkowatego do powierzchni wyrostków skrzydłowatych - tuż nad korzeniami zębów. Skutkiem uszkodzenia jest oderwanie kawałka szczęki. 2. Le Fort II. - Ma w zarysie kształt piramidy. Rozciąga się od sklepienia nosa do szwu nosowo-czołowego lub szczęki. Następnie biegnie ku dołowi i bocznie przez dno oczodołu w pobliżu otworu podoczodołowego, poprzez przednią ścianę zatoki szczękowej do powierzchni wyrostków skrzydłowatych. 3. Le Forte III. - Jest uszkodzeniem poprzecznym w którym następuje oderwanie szkieletu twarzy od podstawy czaszki. Rozciąga się od szwu nosowo-czołowego i szwu czołowoszczękowego do bocznej ściany oczodołu rozciągając się przez szew czołowojarzmowy. Przechodzi od tyłu wzdłuż przyśrodkowej ściany oczodołu przez bruzdę nosowo-łzową i kość sitową oraz szczelinę oczodołowa dolną. Złamanie to wewnątrz jamy nosowej rozciąga się wzdłuż blaszki pionowej lemiesza i powierzchni wyrostków skrzydłowatych. Złamania żuchwy są wynikiem uderzenia pięścią lub na skutek urazu komunikacyjnego. Częstość uszkodzenia w malejącej kolejności prowadzi od trzonu, kąta, kłykcia, spojenia, gałęzi wyrostka zębodołowego po wyrostek dziobiasty. W podwójnych złamaniach żuchwy drugie uszkodzenie występuje najczęściej po stronie przeciwnej [15, 18, 20]. PIŚMIENNICTWO 1. Barnes R. B.: Thermography of the human body. Science 1963, 140, Bauer J., Skrzek A.: Fizjologiczne podstawy krioterapii. Acta Bio-Optica et Informatica Medica 1998, 3(2-4),

8 PROFILAKTYKA I EDUKACJA ZDROWOTNA 3. Biagioni P. A. i wsp.: Infrared thermography. Its role in dental research with particular reference to craniomandibular disorders. Dentomaxillofac. Radiol. 1996, 25, Bihl I. i wsp.: Termografia schorzeń nowotworowych jamy ustnej i kości szczęk. Człow. Popul. Środow. 1987, 4, Bihl I.: Termografia w schorzeniach gruczołów ślinowych. Człow. Popul. Środow. 1987, 4, Bihl I.: Termografia w schorzeniach zatok szczękowych. Człow. Popul. Środow. 1987, 4, Dudek K.: Thermography as a diagnosing system. Systems 1998, 3, Erol B., Tanrikulu R.: Maxillofacial fractures. Analysis of demographic distribution and treatment in 2901 patients (25 years experience). J. Cranio-Maxillofac. Surg. 2004, 32, Maladiere E. i wsp.: Etiology and incidence of facial fractures sustained during sports: a prospective study of 140 patients. Int. J. Oral Maxillofac. Surg. 2001, 30: Mouli P. E. Ch i wsp.: Application of Thermography in Dentistry - A Review, Journal of Dental and Medical Sciences 2012, 1(1), Niedzielska I. i wsp.: Zastosowanie termografii w diagnostyce schorzeń części twarzowej czaszki. Farm. Przegl. Nauk. 2008, 5(6), Nowakowski A.: Postępy termografii - aplikacje medyczne, Wydawnictwo Gdańskie Sp. z o.o., Gdańsk Nowakowski A.: Rozwój diagnostyki termicznej metodami detekcji podczerwieni (ilościowa diagnostyka ran oparzeniowych i inne aplikacje), Akademicka Oficyna Wydawnicza EXIT, Warszawa Paunica S. C. i wsp.: The evaluation of the periodontium in patients with leukemia using thermographic imaging, Hematology 2009, 14(6), Peterson L. J. i wsp.: Chirurgia stomatologiczna i szczękowo- twarzowa. Wyd. Czelej Sp. z o. o. Lublin 2001, Renkielska A. i wsp.: Static thermography revisited - an adjunct method for determining the depth of the burn injury. Burns 2005, 31(6), Straburzyński G., Straburzyńska-Lupa A.: Medycyna fizykalna, Wydawnictwo Lekarskie PZWL Warszawa Telfer M.R. i wsp.: Trends in the etiology of maxillofacial fractures. J. Oral Maxillofac. Surg. 2004, 62, Wider seat belt use could seve up to 1 in 5 driver s lives. European Transport Safety Council. 22 Febr Zingg M. i wsp.: Classification and treatment of zygomatic fractures. J. Oral Maxillofac. Surg. 1992; 50,

9 Katarzyna Staszak, Wiesław Kurlej, Natalia Mandzios, Kamil Nelke, Paweł Poniatowski 21. Żuber J., Jung A.: Metody termograficzne w diagnostyce medycznej, BAMAR Marketing-Wydawnictwo, Warszawa STRESZCZENIE Termografia w medycynie na szeroką skalę znalazła zastosowanie w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku. W ostatnich latach jest coraz częściej stosowaną techniką diagnostyczną, jednak ze względu na duży koszt aparatury jest stosunkowo rzadko stosowana w Polsce. Celem pracy była próba oceny korzyści z przeprowadzenia badań termograficznych w diagnostyce urazów części twarzowej czaszki. W pracy przedstawiono przypadki urazów twarzoczaszki oraz analizę ich termogramów. Opisano fizyczne i techniczne wymagania techniki termograficznej. W złamaniach twarzowej części czaszki termografia może być cennym narzędziem wspomagającym i uzupełniającym inne klasyczne metody diagnostyczne. ABSTRACT Thermography in medicine on a large scale has been used in the seventies of the last century. In recent years, thermography is increasingly used diagnostic technique, but due to the high cost of the equipment is relatively rarely used in Poland. The aim of the work was an attempt of the mark of the benefit in carrying examinations out of the thermographic works in trauma of the part of the craniofacial. In this study, the cases of craniofacial trauma were presented as well as the analysis of their thermographs. The physical and technical requirements of thermographic technique were also described. In fractures of the facial part of the skull thermography can be a valuable tool for supporting and supplementing other classic diagnostic methods. Artykuł zawiera znaki ze spacjami + grafika 271