BEZPIECZEŃSTWO OSÓB NIEWIDOMYCH I SŁABOWIDZĄCYCH W RUCHU DROGOWYM WYBRANE ASPEKTY PRAKTYCZNE

Transkrypt

1 I Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 1 BEZPIECZEŃSTWO OSÓB NIEWIDOMYCH I SŁABOWIDZĄCYCH W RUCHU DROGOWYM WYBRANE ASPEKTY PRAKTYCZNE

2 2 Małgorzata Bilewicz, Kompensacyjne uwarunkowania rehabilitacji

3 I Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 3 BEZPIECZEŃSTWO OSÓB NIEWIDOMYCH I SŁABOWIDZĄCYCH W RUCHU DROGOWYM WYBRANE ASPEKTY PRAKTYCZNE Pod redakcją naukową: Katarzyny Laskowskiej Wojciecha Filipkowskiego Ewy Glińskiej współpraca redakcyjna: Emilia Jurgielewicz-Delegacz

4 4 Małgorzata Bilewicz, Kompensacyjne uwarunkowania rehabilitacji Recenzent: dr hab. Wiesław Pływaczewski, prof. UWM Projekt graficzny okładki: Bogdan Suprun Redakcja: Marta Rogalska Korekta: Marta Rogalska Przygotowanie statystyczne danych: Jakub Gościk Redakcja techniczna i skład: Bartosz Kozłowski ISBN Copyright by Wydział Prawa Uniwersytet w Białymstoku, Białystok 2014 Publikacja sfinansowana ze środków Narodowego Centrum Badań i Rozwoju w ramach projektu nr O ROB /ID/22/3 Druk: Hot Art

5 I Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 5 Spis treści Słowo wstępne 9 CZĘŚĆ I. Opracowanie systemu wykrywania zagrożeń bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym uwzględnieniem ruchu drogowego. Aspekty prawno-kryminologiczne i technologiczne założenia projektu i metodyka badań Ewa M. Guzik-Makaruk, Emil W. Pływaczewski, Katarzyna Laskowska Rozdział I. Ogólna koncepcja projektu badawczego 15 Wojciech Filipkowski, Elżbieta Zatyka, Ewa Glińska, Emilia Jurgielewicz-Delegacz Rozdział II. Szczegółowa koncepcja badań prawno kryminologicznych 25 CZĘŚĆ II. Poczucie bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących na tle ogólnego poczucia bezpieczeństwa Anna Kowalewska Rozdział I. Ogólne poczucie bezpieczeństwa obywateli w Polsce w świetle badań opinii społecznej 57 Małgorzata Bilewicz Rozdział II. Sytuacja życiowa osób niewidomych i słabowidzących kontekst teoretyczny 77 Katarzyna Laskowska Rozdział III. Poczucie bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących w świetle wyników badań empirycznych 89

6 6 Małgorzata Bilewicz, Kompensacyjne uwarunkowania rehabilitacji Zbigniew Rau Rozdział IV. Osoby niewidome i niedowidzące a wybrane aspekty działań organów ścigania 109 CZĘŚĆ III. Identyfikacja zagrożeń w ruchu osób niewidomych i słabowidzących oraz ich stan poczucia bezpieczeństwa w świetle badań empirycznych Katarzyna Laskowska Rozdział I. Katalog zagrożeń w ruchu osób niewidomych i słabowidzących 161 Katarzyna Laskowska Rozdział II. Poczucie bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących w przestrzeni miasta 181 CZĘŚĆ IV. Niewidomi i słabowidzący jako ofiary przestępstw w świetle badań empirycznych Anna Kowalewska Rozdział I. Niewidomi i słabowidzący jako ofiary wybranych kategorii przestępstw 195 Emilia Jurgielewicz-Delegacz Rozdział II. Niewidomi i słabowidzący jako ofiary wypadków komunikacyjnych i kolizji w ruchu drogowym 207 CZĘŚĆ V. Jednostki samorządu terytorialnego wobec wdrażania innowacyjnych rozwiązań mających wpływ na poprawę bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących w ruchu miejskim Ewa M. Guzik-Makaruk, Ewa Glińska Rozdział I. Zadania jednostek samorządu terytorialnego na rzecz poprawy bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących 225 Ewa Glińska Rozdział II. Możliwości poprawy bezpieczeństwa w ruchu drogowym w działaniach jednostek samorządu terytorialnego w opinii osób niewidomych i słabowidzących 235

7 I Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 7 Ewa Glińska Rozdział II. Gotowość jednostek samorządu terytorialnego do wdrażania rozwiązań technologicznych i komunikacyjnych w świetle wyników badań własnych 249 Ewa M. Guzik-Makaruk, Ewa Glińska Rozdział IV. Działania jednostek samorządu terytorialnego na rzecz poprawy bezpieczeństwa osób z dysfunkcją wzroku w miastach analiza dobrych praktyk 259 CZĘŚĆ VI. Miejska mapa zagrożeń dla osób niewidomych i słabowidzących Elżbieta Zatyka Rozdział I. Poziom samodzielności osób niewidomych i słabowidzących w życiu społecznym i poruszaniu się w przestrzeni miejskiej 271 Wojciech Filipkowski Rozdział II. Idea miejskiej mapy zagrożeń 291 Edyta Bogusz, Anna Furmann, Henryk Lubawy, Marek Niewiarowicz, Piotr Perz, Piotr Pękala Rozdział III. Propozycja ujednolicenia sygnalizacji akustycznej na przejściach dla pieszych w Polsce 311 CZĘŚĆ VII. Niewidomi i słabowidzący jako uczestnicy ruchu drogowego w świetle prawa i doświadczeń funkcjonariuszy Policji Kamila Włodarek Rozdział I. Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących w ruchu drogowym 327 Emilia Jurgielewicz-Delegacz Rozdział II. Poziom bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących w ruchu drogowym w świetle badań funkcjonariuszy Policji 353

8 8 Małgorzata Bilewicz, Kompensacyjne uwarunkowania rehabilitacji CZĘŚĆ VIII. Prawne i ekonomiczne aspekty wdrażania efektów prac badawczo- rozwojowych w obszarze nowoczesnych technologii na rzecz osób niewidomych i słabowidzących Natalia Jarmużek-Troczyńska, Rashel Talukder Rozdział I. Problematyka wdrażania nowoczesnych technologii dedykowanych dla osób niewidomych i słabowidzących, będących efektem prac badawczo rozwojowych. Aspekty prawne i ekonomiczne 375 Natalia Jarmużek-Troczyńska, Rashel Talukder Rozdział II. Możliwości pozyskania publicznych środków finansowych na wdrożenie (zakup) narzędzi będących efektem projektu 387 Bibliografia 397 Noty o Autorach 403

9 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 9 Słowo wstępne Bezpieczeństwo to obecnie słowo odmieniane przez wiele przypadków, używane zarówno przez elity rządzące, jak i zwykłych obywateli. Nie ulega wątpliwości, że bezpieczeństwo jest dobrem wspólnym o szczególnym znaczeniu dla wszystkich członków społeczeństwa. Należy odnotować, że od wielu już lat ogólne poczucie bezpieczeństwa plasuje się w Polsce zasadniczo na zadowalającym poziomie. Jednakże sytuacja ta nie jest jednakowa we wszystkich grupach społecznych. Osoby szczególnie zagrożone wykluczeniem społecznym odczuwają niższy poziom bezpieczeństwa aniżeli pozostali członkowie społeczeństwa. Według Światowej Organizacji Zdrowia, na świecie żyje ponad 42 mln ludzi niewidomych i cierpiących na zaburzenia wzroku. Liczbę niewidomych w Polsce szacuje się na 90 tys., jednak aż pół miliona stanowią osoby z poważną dysfunkcją wzroku, np. słabowidzące lub z uszkodzeniami narządu wzroku. Jest to kategoria osób szczególnie zagrożona ekskluzją społeczną i wyjątkowo zainteresowana dostosowaniem infrastruktury oraz przestrzeni społecznej do swoich potrzeb. Swobodne poruszanie się jest dużym wyzwaniem dla osób z dysfunkcją wzroku. Szczególny problem stanowi przemieszczanie się w przestrzeni zurbanizowanej. W obszarze miejskim o zwiększonym natężeniu ruchu ulicznego osoby niepełnosprawne wzrokowo mają problemy z pokonywaniem barier komunikacyjnych i architektonicznych, które dla w pełni sprawnego człowieka nie stanowią przeszkody w codziennym funkcjonowaniu. Specyfika tego typu niepełnosprawności powoduje, że w sytuacjach zadaniowych osoby nią dotknięte są uzależnione od pomocy osób trzecich, co wpływa na poważne obniżenie komfortu życia i możliwości adaptacji do otaczającej rzeczywistości. Często lęk i obawy osób niewidomych przed zagrożeniami, wynikającymi z codziennego życia, np.: wzmożony ruch uliczny, hałas, ryzyko wypadku drogowego czy zabłądzenia, przestępczość i inne patologiczne zjawiska ograniczają działania osób z dysfunkcją narządu wzroku, spychając je na margines życia społecznego. Zapewnienie bezpiecznych warunków egzystencji osobom niepełnosprawnym należy postrzegać również w kategorii

10 10 Ewa M. Guzik-Makaruk, Słowo wstępne wyrównywania szans życiowych, niepełnosprawność nie powinna bowiem oznaczać braku możliwości pełnego uczestnictwa w życiu społecznym. Samodzielne poruszanie się osób z dysfunkcjami wzroku może zostać znakomicie wsparte poprzez wdrożenie nowoczesnych narzędzi wykorzystujących najnowsze osiągnięcia techniki. Opracowane w wyniku realizacji projektu narzędzia technologiczne są ważnym wsparciem dla osób niewidomych i niedowidzących, zarówno podczas nauki swobodnego i bezpiecznego poruszania się na drodze (jest to szczególnie istotne podczas zajęć tzw. orientacji przestrzennej), jak i w codziennym życiu. Wychodząc naprzeciw potrzebom tej kategorii osób, Narodowe Centrum Badań i Rozwoju ogłosiło konkurs na realizację projektu na rzecz obronności i bezpieczeństwa państwa pod tytułem: Opracowanie systemu wykrywania zagrożeń bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym uwzględnieniem ruchu drogowego. Aspekty prawno- -kryminologiczne i technologiczne. Do konkursu przystąpiły trzy zawiązane na tę okoliczność konsorcja. W konkursie zwyciężyło konsorcjum naukowo-przemysłowe złożone z Uniwersytetu w Białymstoku (lider projektu), Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica w Krakowie, Wyższej Szkoły Technik Komputerowych i Telekomunikacji w Kielcach oraz Future Voice System sp. z o.o. Na podstawie decyzji Nr 0022/R/ ID3/2011/01 z dnia 12 grudnia 2011 roku Dyrektora Narodowego Centrum Badań i Rozwoju w dniu 28 grudnia 2011 roku w Warszawie zawarto umowę o wykonanie i finansowanie projektu Nr O ROB /ID/22/3. Termin realizacji projektu upłynął w czerwcu 2014 roku po 30 miesiącach prac. Jego kierownikiem była dr hab. Ewa M. Guzik-Makaruk, Prof. UwB, a główni wykonawcy z ramienia lidera projektu reprezentowali Zakład Prawa Karnego i Kryminologii, kierowany przez Prof. zw. dr. hab. Emila W. Pływaczewskiego. Zespół badawczy tworzyli: Kierownik Projektu dr hab. Ewa M. Guzik-Makaruk, Prof. zw. dr hab. Emil Pływaczewski, dr hab. Katarzyna Laskowska, Prof. UwB, dr hab. Wojciech Filipkowski, dr Elżbieta Zatyka, mgr Emilia Jurgielewicz-Delegacz, reprezentujący Wydział Prawa Uniwersytetu w Białymstoku oraz dr Ewa Glińska z Wydziału Zarządzania Politechniki Białostockiej. Ogółem w projekt zaangażowanych było około 200 osób. W badaniach przeprowadzonych na potrzeby projektu uczestniczyło ponad 2500 respondentów. Ten pionierski w skali europejskiej projekt zawiera się w obszarze: badania naukowe oraz prace rozwojowe w dziedzinie nauk społecznych i humanistycznych. Ściślej rzecz ujmując, są to: Badania naukowe i prace rozwojowe na rzecz obronności i bezpieczeństwa państwa w ramach prio-

11 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 11 rytetu: Nowoczesne technologie i innowacyjne rozwiązania w zakresie wykrywania, zwalczania i neutralizacji zagrożeń. Technika kryminalistyczna. Projekt dotyczył opracowania inteligentnego systemu informacyjnego do wykrywania zagrożeń bezpieczeństwa w ruchu osób niewidomych i słabowidzących z uwzględnieniem istniejących uwarunkowań prawnych i kryminologicznych. Beneficjenci projektu, stanowiący kategorię społeczną o szczególnych potrzebach, będą mogli bardziej aktywnie i znacznie bezpieczniej niż obecnie poruszać się w przestrzeni zurbanizowanej, w tym uczestniczyć w ruchu drogowym. Przedmiot badań stanowiły zagadnienia związane z zapewnieniem bezpieczeństwa poruszania się osób niewidomych i słabowidzących, zwłaszcza w przestrzeni zurbanizowanej. Jest on istotny zwłaszcza w obliczu problemów, z jakimi każdego dnia mierzą się osoby niepełnosprawne wzrokowo, poruszając się zarówno w aglomeracji miejskiej, jak i poza nią. Projekt miał charakter interdyscyplinarny, a cechą go wyróżniającą było połączenie nauk technicznych oraz społecznych. Założona koncepcja badań zrealizowana została w trzech płaszczyznach: technologiczno- -informatycznej, prawnej i kryminologicznej. Jest to znakomity przykład służebnej roli nauki. Zrealizowane główne cele projektu w jego warstwie prawnej objęły analizę obowiązującego ustawodawstwa krajowego i międzynarodowego w zakresie bezpieczeństwa ruchu osób niewidomych i słabowidzących. W płaszczyźnie kryminologicznej realizacja badań polegała na diagnozie poczucia bezpieczeństwa tej kategorii uczestników ruchu oraz ustalenia katalogu zagrożeń występujących w ruchu dla osób niewidomych i słabowidzących. Walorem wykonanych badań było także dwutorowe spojrzenie na tematykę dotyczącą sposobów zapewnienia bezpieczeństwa osobom niewidomym i słabowidzącym. W związku z tym analizą zostały objęte jednostki administracji publicznej odpowiedzialne za zapewnienie bezpieczeństwa, jak też niepełnosprawni wzrokowo uczestnicy ruchu drogowego. Dokonano oceny gotowości jednostek samorządu terytorialnego do wdrażania innowacyjnych rozwiązań mających wpływ na poprawę bezpieczeństwa w ruchu osób niewidomych i słabowidzących. Oddawana do rąk Czytelników monografia jest pokłosiem zakończonego projektu badawczego. Posiada charakter dogmatyczno-empiryczny i składa się z dwóch tomów, w których zaprezentowano uzyskane wyniki badawcze. W tym miejscu Autorzy pragną złożyć wyrazy podziękowania beneficjentom rezultatów projektu, którzy czynnie uczestniczyli w jego realizacji, bardzo często z głosem doradczym. Wśród tych osób znajdują się

12 12 Ewa M. Guzik-Makaruk, Słowo wstępne przedstawiciele Polskiego Związku Niewidomych, Okręgowego Związku Niewidomych w Białymstoku, a także największego w Polsce Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego dla Dzieci Niewidomych i Słabowidzących w Krakowie. Wyrazy wdzięczności Autorzy kierują też na ręce Komendanta Głównego Policji nadinsp. dr. Marka Działoszyńskiego, Zastępcy Komendanta Wojewódzkiego Policji w Poznaniu mł. insp. Rafała Kozłowskiego oraz funkcjonariuszy jednostek ruchu drogowego Policji, którzy wzięli udział w badaniach ankietowych oraz wywiadach jakościowych. Wsparcia merytorycznego podczas realizacji projektu udzielili również przedstawiciele samorządu miasta Białystok, a także Komunalnego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego w Białymstoku. Szczególne podziękowania Autorzy kierują na ręce Pani mgr Władysławy Maciejczuk, wykonującej z oddaniem i zaangażowaniem liczne prace administracyjne związane z realizacją projektu. Ewa M. Guzik-Makaruk Kierownik Projektu Białystok, listopad 2014

13 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 13 CZĘŚĆ I. Opracowanie systemu wykrywania zagrożeń bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym uwzględnieniem ruchu drogowego. Aspekty prawno kryminologiczne i technologiczne założenia projektu i metodyka badań

14 14 Ewa M. Guzik-Makaruk, Emil W. Pływaczewski, Katarzyna Laskowska, Rozdział I

15 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 15 Ewa M. Guzik Makaruk Emil W. Pływaczewski Katarzyna Laskowska Rozdział I. Ogólna koncepcja projektu badawczego Cel główny projektu Swobodne poruszanie się jest dużym wyzwaniem dla osób z dysfunkcją wzroku. Szczególny problem stanowi przemieszczanie się w przestrzeni zurbanizowanej. W obszarze miejskim o zwiększonym natężeniu ruchu ulicznego osoby niepełnosprawne wzrokowo mają problemy z pokonywaniem barier komunikacyjnych i architektonicznych, które dla w pełni sprawnego człowieka nie stanowią przeszkody w codziennym funkcjonowaniu. Specyfika tego typu niepełnosprawności powoduje, że w sytuacjach zadaniowych osoby nią dotknięte są uzależnione od pomocy osób trzecich, co wpływa na poważne obniżenie komfortu życia i możliwości adaptacji do otaczającej rzeczywistości. Polska ustawa z dnia 20 czerwca 1997 roku Prawo o ruchu drogowym 1, choć jest aktem bardzo obszernym, nie poświęca wiele uwagi niewidomym. Znajduje się w niej tylko jeden przepis wskazujący wprost na niewidomego jako adresata normy prawnej, a mianowicie: Art. 42. Niewidomy podczas samodzielnego poruszania się po drodze jest obowiązany nieść białą laskę w sposób widoczny dla innych uczestników ruchu. Warto wskazać, że np. niemieccy niewidomi zobligowani są oprócz białej laski do noszenia na rękawie opaski z trzema czarnymi kropkami na żółtym tle i ewentualnie znaczka z tym symbolem na klapie np. marynarki. Wypada wspomnieć, że krajowe prawo nie wymaga od niewidomego żadnych dodatkowych oznaczeń. Jedynym sposobem wyróżnienia tej kategorii uczestników ruchu drogowego jest biała laska. Stosownie do wyżej przywołanego art. 42 Prawa o ruchu drogowym niewidomy idący z psem przewodnikiem również powinien mieć w ręku białą laskę. Ustalono, że 1 Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym, Dz. U. z 2005 r., Nr 108, poz. 908 t.j. ze zm.

16 16 Ewa M. Guzik-Makaruk, Emil W. Pływaczewski, Katarzyna Laskowska, Rozdział I ten sposób chodzenia wiele osób uważa za niepraktyczny i dlatego duża grupa niewidomych z psami nie stosuje się do niego. Nie wszyscy jednak zdają sobie sprawę z problemów w razie wypadku, albowiem niewidomy bez laski jest często automatycznie uważany za winnego spowodowania wypadku w komunikacji. Warto podkreślić, że Prawo o ruchu drogowym zostało uchwalone w 1997 roku, a zatem w kilka lat po przełomie w roku 1989, w okresie transformacji systemowej i wymaga w związku z tym szeregu zmian, zbliżających kształt systemu prawa do odnośnych rozwiązań przyjętych w państwach, które dysponują szerszymi i doskonalszymi regulacjami w tym względzie. Mimo że polskie prawo nie wymaga żadnych dodatkowych oznaczeń, pewna grupa niewidomych stara się zwiększyć swoją widoczność na drodze. Najczęściej używane są w tym celu elementy odblaskowe instalowane na lasce lub uprzęży psa. Niektóre laski są wyposażane w odblaski już na etapie produkcji. Zgodnie z art. 26 Karty Praw Podstawowych Unia uznaje i szanuje prawo osób niepełnosprawnych do korzystania ze środków mających zapewnić im niezależność, integrację społeczną i zawodową oraz udział w życiu społeczności. Jednak pozostałe dokumenty nie wskazują jednoznacznie na wsparcie (ochronę interesów) osób z dysfunkcjami wzroku. Jedynymi informacjami kierowanymi bezpośrednio do osób niewidomych i niedowidzących (pośrednio także oczywiście do widzących) jest udźwiękowiona sygnalizacja świetlna w niektórych dużych miastach. Niestety do chwili obecnej brak standardów określających parametry tych dźwięków. W związku z tym, niewidomi w natłoku informacji dźwiękowych w obcym sobie mieście często nie słyszą, że dany sygnał to dźwięk sygnalizatora. Mają także problem z rozpoznawaniem innych dźwięków miejskich, które nie są przez nich rozpoznawalne i dlatego też nie zapewniają bezpieczeństwa w ruchu drogowym. W chwili obecnej wydaje się celowe rozważenie wprowadzenia regulacji prawnej (np. w postaci rozporządzenia) standaryzującej parametry dźwięków sygnalizatorów. Poza wyżej wskazanymi uregulowaniami, niewidomych obowiązują dokładnie te same przepisy o ruchu drogowym, jakie obowiązują pieszych widzących. Warto zwrócić uwagę, że państwa europejskie już od dłuższego czasu starają się stworzyć osobom niewidomym warunki sprzyjające bezpiecznej codziennej komunikacji, wychodząc ze słusznego założenia, że tylko w ten sposób można pomóc niewidomym i słabowidzącym w wyrównywaniu ich szans z osobami pełnosprawnymi na różnych polach społecznej egzystencji.

17 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 17 Poniżej wskazano na przykład Czech, Niemiec, Francji i Szwecji. W latach Czesi dostosowali przystanki tramwajowe i autobusowe do potrzeb osób niewidomych i niedowidzących. Projekt został sfinansowany z funduszy unijnych. Każda osoba z zaburzeniami wzroku otrzymała na własność specjalny pilot. Urządzenie jest skonfigurowane z programem komputerowym, zainstalowanym w wyznaczonych miejscach. Pilot umożliwia odczytywanie rozkładu jazdy. Ciekawym, praktycznym udogodnieniem są usytuowane na przystankach elektryczne tablice. Tablice głośno czytają numer, czas przyjazdu oraz przebieg trasy tramwaju lub autobusu. Po usłyszeniu, że pojazd podjechał, niewidomy przyciska kolejny, odpowiedni przycisk. W odpowiedzi słyszy, jak lektor powtarza numer, nazwę przystanku oraz kierunek, w jakim zmierza. Jeśli to ten pojazd, na który niewidomy czekał, wsiada do niego i wysiada na przystanku docelowym. Niemcy od wielu lat zapewniają osobom niepełnosprawnym usługi transportowe na wysokim poziomie. W aglomeracjach zarówno tych większych, jak i mniejszych niepełnosprawni mogą podróżować pojazdami w pełni dostosowanymi do ich potrzeb. Niemieckie autobusy produkowane przez koncern MAN podobnie jak polskie Solarisy zostały przystosowane do przewozu osób z niepełnosprawnością ruchową, niewidomych i niedowidzących. Osobom z niepełnosprawnością wymagającym stałej opieki oraz niesłyszącym przysługuje prawo do bezpłatnych przejazdów środkami komunikacji miejskiej. Ta regulacja dotyczy autobusów, tramwajów, szybkiej kolei miejskiej i kolei żelaznej (wagon 2 klasy). W niemieckiej kolei Deutsche Bahn AG bezpłatny przejazd obowiązuje także w wagonach 2 klasy, ale w promieniu 50 km od miejsca zamieszkania oraz na liniach podmiejskich. W Berlinie od kilkunastu lat z powodzeniem funkcjonuje system Paratransit. Osoby z niepełnosprawnością ruchową mogą podróżować ponad 200 samochodami niskopodłogowymi lub wyposażonymi w automatyczne windy. Jeden pojazd może pomieścić nawet do 5 osób. Załoga busa liczy dwie osoby i służy pomocą w pokonywaniu wszelkich barier. Przejazdy kosztują symboliczne pieniądze, ponieważ są dotowane przez władze samorządowe Berlina. Od 2010 roku osoby niepełnosprawne we Francji mogą korzystać z nowoczesnej, zintegrowanej sieci komunikacyjnej. W Paryżu utworzono 60 linii miejskich w pełni przystosowanych do potrzeb pasażerów z różną niepełnosprawnością. Do roku 2015 w stolicy Francji zostanie uruchomionych 350 linii komunikacji miejskiej przygotowanych do obsługi osób z niepełnosprawnością ruchową, niewidomych i niedowidzących. Paryskie autobusy posiadają podobne udogodnienia do pojazdów eksploatowanych przez przewoźników w Polsce i Niemczech. Zostały wyposażone w funkcję

18 18 Ewa M. Guzik-Makaruk, Emil W. Pływaczewski, Katarzyna Laskowska, Rozdział I tzw. przyklęku, regulowaną, niską podłogę oraz przestronne miejsce dla wózka. W każdym autobusie montowane są przyciski opatrzone napisami w języku stworzonym przez Ludwika Braille a oraz systemy komunikacji głosowej. Szwecja jest jednym z najbardziej rozwiniętych krajów Wspólnoty Europejskiej w zakresie niesienia pomocy osobom z niepełnosprawnością. Posiada starannie dopracowany system opieki medycznej i socjalnej oraz wysoki wskaźnik zatrudnienia wśród osób z różnym stopniem niepełnosprawności. Komfortowe przemieszczanie po Kopenhadze zapewnia funkcjonalny, skonfigurowany system komunikacji miejskiej. Autobusy, tramwaje i metro posiadają wiele udogodnień dla pasażerów z różną niepełnosprawnością. Zgodnie z normami europejskimi, zostały wyposażone w automatyczną rampę, funkcję tzw. przyklęku oraz wydzielone miejsce dla wózka. Każdy biletomat jest usytuowany na wysokości 1,20 m od podłogi 2. Odnajdując inspirację w powyżej przytoczonych przykładach, cel projektu stanowiło opracowanie inteligentnego systemu informacyjnego do wykrywania zagrożeń bezpieczeństwa w ruchu drogowym osób niewidomych i słabowidzących z uwzględnieniem istniejących uwarunkowań prawnych i kryminologicznych. Efekty podjętych w ramach projektu prac powinny przyczynić się do zmniejszenia zagrożenia w ruchu drogowym, jakie występuje dla osób niewidomych i słabowidzących. Należy podkreślić, że niewłaściwe zachowanie się na drodze osób z dysfunkcją wzroku stanowi zagrożenie nie tylko dla nich samych, ale również dla innych uczestników ruchu drogowego. W związku z tym poprawa bezpieczeństwa jednych skutkować będzie zwiększeniem bezpieczeństwa wszystkich. Często lęk i obawy osób niewidomych przed zagrożeniami, wynikającymi z codziennego życia, np.: wzmożony ruch uliczny, hałas, możliwość wypadku drogowego czy możliwość zabłądzenia, przestępczość i inne patologiczne zjawiska życia społecznego, ograniczają działania osób z dysfunkcją narządu wzroku, spychając je na margines życia społecznego. Zapewnienie bezpiecznych warunków egzystencji osobom niepełnosprawnym należy postrzegać również w kategorii wyrównywania szans życiowych, niepełnosprawność nie powinna bowiem oznaczać braku możliwości pełnego uczestnictwa w życiu społecznym. Samodzielne poruszanie się osób z dysfunkcjami wzroku może zostać znakomicie wsparte poprzez wdrożenie nowoczesnych narzędzi wykorzystujących najnowsze osiągnięcia techniki. Opracowane w wyniku realizacji niniejszego projektu narzędzia technologiczne mogą stanowić ważne wsparcie dla osób niewidomych 2 Transport miejski w krajach UE, artykuł dostępny pod adresem: niewidzialni moto.pl/transport_miejski_w_krajach_ue,10382.html ( ).

19 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 19 i niedowidzących, zarówno podczas nauki swobodnego i bezpiecznego poruszania się na drodze (jest to szczególnie istotne podczas zajęć tzw. orientacji przestrzennej), jak i w codziennym życiu. Warto podkreślić, że pewnym rozwiązaniem poruszonego powyżej problemu jest wyposażenie osób niewidomych w odpowiednio wyszkolone psy pełniące rolę przewodników. Jest to jednak rozwiązanie nie do końca satysfakcjonujące, albowiem osoba niewidoma wspierana przez takiego psa wciąż nie jest w pełni niezależna. Ponadto należy dodać, iż zarówno tresura, jak i utrzymanie specjalistycznych psów są dużym obciążeniem finansowym. Obecnie tylko około 3 5% niewidomych porusza się przy użyciu psów przewodników. Ten sposób poruszania się nie zwalnia jednak pieszego niewidomego z obowiązku posiadania białej laski, co może sprawić, iż niewidomy z laską i uprzężą psa przewodnika pozbawiony będzie całkowicie swobody w używaniu rąk. Orientacja w terenie bez posługiwania się wzrokiem jest trudna i niebezpieczna, dlatego samodzielne poruszanie się wymaga przełamania silnych oporów psychicznych. Efekty realizacji podjętych prac niewątpliwie powinny wpłynąć na poprawę bezpieczeństwa ostatecznych beneficjentów projektu w ruchu drogowym. Warto zaznaczyć, że w projekcie badawczym przewidziano udział osób niewidomych jako wykonawców i konsultantów, zarówno w warstwie prawnej i kryminologicznej, jak i technologicznej, co przyczyniło się do wypracowania optymalnej wersji wyników końcowych. Cele szczegółowe projektu Cele szczegółowe projektu obejmowały warstwy: kryminologiczno prawną oraz technologiczną. W pierwszej sprowadzały się one do: analizy obowiązującego stanu prawnego oraz opracowania postulatów de lege ferenda; diagnozy poczucia bezpieczeństwa w ruchu drogowym osób niewidomych i słabowidzących, stworzenia katalogu zagrożeń oraz koncepcji miejskiej mapy zagrożeń; analizy kategorii osób niewidomych i słabowidzących jako ofiar oraz sprawców przestępstw; oceny możliwości angażowania się jednostek samorządu terytorialnego we wdrażanie nowoczesnych technologii dedykowanych osobom niewidomym.

20 20 Ewa M. Guzik-Makaruk, Emil W. Pływaczewski, Katarzyna Laskowska, Rozdział I W warstwie technologicznej cele projektu sprowadzały się do: stworzenia inteligentnego urządzenia mobilnego wspomagającego przemieszczanie się osób z dysfunkcją wzroku; opracowania scenariuszy zastosowania systemu wykrywania zagrożeń ruchu, np. w komunikacji miejskiej; analizy metod lokalizacji przestrzennej oraz systemów map elektronicznych; analizy geometrii otoczenia za pomocą systemów elektronicznych, wizyjnych i 3D; opracowania metody wykrywania zagrożeń występujących podczas ruchu osób niewidomych; opracowania interfejsu dla wymiany informacji pochodzących z czujników lokalizacyjnych; integracji modułów systemu wykrywania zagrożeń ruchu; przeprowadzenia testów systemu wykrywania zagrożeń ruchu w środowisku miejskim. Powracając do wątków kryminologiczno prawnych projektu analiza obowiązującego ustawodawstwa krajowego (w tym ocena regulacji polskiego prawa o ruchu drogowym w świetle doświadczeń funkcjonariuszy Policji jednostek ruchu drogowego) i międzynarodowego w zakresie bezpieczeństwa ruchu osób niewidomych i słabowidzących, umożliwiła ustalenie zakresu, mankamentów i niedostatków polskiego (a być może również i międzynarodowego) prawa dotyczącego bezpieczeństwa badanej kategorii osób. Opracowanie postulatów de lege ferenda pod adresem polskiego ustawodawcy, bazując na rozwiązaniach normatywnych i doświadczeniach wybranych państw miało być wymiernym efektem projektu, dotychczas niespotykanym. Podejście prawnoporównawcze do analizowanych problemów w założeniu miało doprowadzić do konstrukcji normatywnego modelu, który jak najbardziej optymalnie byłby w stanie wyjść naprzeciw oczekiwaniom osób niewidomych i słabowidzących, będących uczestnikami ruchu drogowego, co z kolei przekłada się na ogólny poziom bezpieczeństwa wszystkich uczestników ruchu. W płaszczyźnie kryminologicznej realizacja badań zmierzała w kierunku ustalenia katalogu zagrożeń występujących w ruchu dla osób niewidomych i słabowidzących oraz diagnozy poczucia bezpieczeństwa tej kategorii uczestników ruchu. Miało to w szczególności pozwolić na opracowanie modelu miejskiej mapy zagrożeń dla osób niewidomych i słabowidzących poruszających się w przestrzeni zurbanizowanej. Model miejskiej mapy zagrożeń polega na nałożeniu na dwuwymiarową mapę danego

21 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 21 miasta różnego rodzaju zagrożeń. Zagrożenia owe zostały zdiagnozowane w wyniku prowadzonych badań kryminologicznych. Założenia modelu mapy powstały przy współpracy osób niewidomych i słabowidzących, kryminologów, przedstawicieli samorządu terytorialnego oraz funkcjonariuszy Policji wydziałów ruchu drogowego. Założono, że zagrożenia te mogą być związane zarówno z kryminogennymi zachowaniami widzących, jak i wiktymogennymi zachowaniami niewidomych uczestników ruchu drogowego oraz niedostosowaniem istniejącej infrastruktury urbanistycznej do potrzeb badanej kategorii osób. W ramach projektu przeprowadzono analizę sytuacji osób niewidomych i słabowidzących jako ofiar przestępstwa. Zastosowano w tym celu badanie za pomocą tzw. surveyu wiktymizacyjnego, a także zbadano respondentów przy pomocy pośredniego doświadczenia wiktymizacyjnego. Ponadto założono przeprowadzenie badań, w ramach których należało przeprowadzić analizy sytuacji osób niewidomych, skazanych prawomocnym wyrokiem karnym. W związku z tym przewidziano zbadanie zarówno sytuacji osób odbywających karę pozbawienia wolności, jak i tych, którzy zostali skazani na kary nieizolacyjne. Umożliwiło to wskazanie i wyjaśnienie czynników sprzyjających powstawaniu zachowań wiktymogennych i kryminogennych wśród badanej kategorii osób. Jak dotąd w Polsce nie przeprowadzono takich badań, a w związku z tym nie ma dostępnego źródła, które by w sposób rzetelny i pełny opisywało sytuację tej grupy skazanych. Przewidywano dokonanie analizy pozwalającej na określenie kategorii czynów popełnianych przez niewidomych sprawców przestępstw. Dodatkowym elementem badań miała być ocena przygotowania zakładów karnych do potrzeb niewidomych osadzonych. Prace te były prowadzone z uwzględnieniem przepisów aktów prawnych określających procedury postępowania z tego rodzaju skazanymi. Niewątpliwym walorem zaplanowanych prac było także dwutorowe spojrzenie na problematykę dotyczącą sposobów zapewnienia bezpieczeństwa osobom niewidomym i słabowidzącym. W związku z powyższym, analizą objęto zarówno wybrane jednostki administracji publicznej, do zadań których należy m.in. zapewnienie bezpieczeństwa, jak też niepełnosprawnych wzrokowo uczestników ruchu drogowego. Badania miały ukazać potrzeby dotyczące bezpieczeństwa osób niewidomych w kontekście możliwości organizacyjnych, technicznych i finansowych wybranych organów samorządowych. W toku badań zamierzano dokonać oceny gotowości jednostek samorządu terytorialnego do wdrażania innowacyjnych rozwiązań mających wpływ na poprawę bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących w ruchu.

22 22 Ewa M. Guzik-Makaruk, Emil W. Pływaczewski, Katarzyna Laskowska, Rozdział I Końcowy efekt projektu w obu warstwach miał prowadzić do poprawy zdolności samodzielnego funkcjonowania osób niewidomych i słabowidzących, przyczyniając się w konsekwencji do ich integracji społecznej. W wyniku realizacji projektu miało powstać wysoko zaawansowane narzędzie technologiczne wspierające inteligentne informowanie osób niewidomych oraz słabowidzących w zakresie bezpieczeństwa w komunikacji w mieście, co sprawiło, że projekt miał i ma istotne społeczne uzasadnienie oraz utylitarny charakter. Relacja celów projektu do celów innych programów i projektów Istotnym elementem innowacyjnym pracy był zintegrowany system analizy i wykrywania zagrożeń, bazujący na doświadczeniach projektów europejskich realizowanych przez Akademię Górniczo Hutniczą im. S. Staszica w ramach 7. Programu Ramowego oraz Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka : INSIGMA, INDECT i Inżynieria Internetu Przyszłości (IIP). Obszary badawcze wymienionych projektów obejmują zagadnienia: m.in. bezpieczeństwa w ruchu, bezpieczeństwa publicznego oraz opracowania technologii dla realizacji usług sieciowych. Projekt poszerzył zakres dotychczasowych prac o praktyczne zastosowania przeznaczone do użytku przez osoby niewidome i niedowidzące. Ze strony Wydziału Prawa UwB realizacja celów projektu korelowała w bezpośredni sposób z zakończonym uprzednio projektem badawczym pt. Monitoring, identyfikacja i przeciwdziałanie zagrożeniom bezpieczeństwa obywateli, który z dużym sukcesem został zrealizowany w latach Projekt ten był oparty na konsorcjum Uniwersytetu w Białymstoku z Wojskową Akademią Techniczną w Warszawie, a brało w nim udział około 350 uczestników. Pokłosiem tego projektu jest m.in. publikacja pod redakcją Ewy M. Guzik-Makaruk, zatytułowana: Poczucie bezpieczeństwa obywateli w Polsce, wydana w 2011 roku. W projekcie zrealizowano badania na reprezentatywnej próbie dorosłych mieszkańców Polski oraz wśród funkcjonariuszy wybranych służb odpowiedzialnych za zapewnienie bezpieczeństwa obywateli. Cele projektu wyznaczono zgodnie: z Przepisami Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych, która została podpisana przez Polskę w marcu 2007 roku,

23 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 23 z Zaleceniami Parlamentu Europejskiego w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie z dnia 18 grudnia 2006 roku (2006/962/WE), z Postanowieniami Strategii Lizbońskiej, z Postanowieniami Strategii Europa 2020, z Postanowieniami Deklaracji Bolońskiej, z Narodowym Planem Rozwoju , z Krajowym Programem Reform Europa 2020, z Programem Operacyjnym Kapitał Ludzki , ze Strategią Rozwoju Województwa Podlaskiego do 2020 roku, z Regionalną Strategią Innowacyjności Województwa Podlaskiego, ze Strategią Rozwoju Województwa Małopolskiego na lata (projekt), z Regionalną Strategią Innowacji Województwa Małopolskiego (RSI WM) Potencjalni odbiorcy projektu i wpływ realizacji projektu na stan bezpieczeństwa Potencjalni odbiorcy zainteresowani wdrożeniem wyników prac projektowych od strony technologiczno informatycznej to przede wszystkim osoby niewidome oraz osoby z poważną dysfunkcją narządu wzroku. Uzyskane wyniki w obszarze prawnym i kryminologicznym posłużą wyżej wskazanej kategorii społecznej, będąc pomocą dla ustawodawcy w postaci chociażby postulatów de lege ferenda. Dokonana diagnoza poczucia bezpieczeństwa osób niewidomych może być sygnałem dla szerokiego spektrum służb odpowiedzialnych za zapewnienie bezpieczeństwa obywatelom, jakie kroki należałoby przedsiębrać w celu poprawy obecnego stanu rzeczy. Wyniki końcowe projektu służyć także będą organom samorządowym, które w oparciu o nie mogą pełniej przystąpić do realizacji swoich zadań własnych i zleconych w stosunku do kategorii osób niepełnosprawnych ze względu na dysfunkcję narządu wzroku. Przewidywano, że projekt będzie miał wpływ na stan bezpieczeństwa publicznego, gdyż wyposażenie osób niewidomych i słabowidzących w innowacyjne urządzenia ułatwiające im uczestnictwo w ruchu drogowym z pewnością jest w stanie podnieść jakość życia osób z dysfunkcją narządu wzroku. Współdziałanie osób zaangażowanych w projekt uzupełniających się kompetencjami i doświadczeniami gwarantowało bardziej skuteczne i dotychczas niestosowane rozwiązywanie problemów wy-

24 24 Ewa M. Guzik-Makaruk, Emil W. Pływaczewski, Katarzyna Laskowska, Rozdział I kluczenia osób niewidomych i słabowidzących. Ponadto realizacja projektu przyczyniła się do rozwoju społeczeństwa informacyjnego, ponieważ w ramach przedsięwzięcia zostały wykorzystane nowoczesne technologie informacyjno komunikacyjne.

25 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 25 Wojciech Filipkowski Elżbieta Zatyka Ewa Glińska Emilia Jurgielewicz-Delegacz Rozdział II. Szczegółowa koncepcja badań prawno kryminologicznych Przedmiot i cel badań Przedmiot badań stanowiły zagadnienia związane z zapewnieniem bezpieczeństwa poruszania się osób niewidomych i słabowidzących, zwłaszcza w przestrzeni zurbanizowanej. Uznano go za szczególnie istotny w obliczu problemów, z jakimi każdego dnia mierzą się osoby z dysfunkcją wzroku, poruszające się zarówno w aglomeracji miejskiej, jak i poza nią. Cele badań były następujące: analiza stanu prawnego w płaszczyźnie krajowej i międzynarodowej w zakresie bezpieczeństwa w ruchu drogowym osób niewidomych i słabowidzących oraz opracowanie postulatów de lege ferenda pod adresem rodzimego ustawodawcy (odcinek badawczy nr 1); ustalenie katalogu zagrożeń występujących w ruchu drogowym dla osób niewidomych i słabowidzących, jak też diagnoza poczucia bezpieczeństwa w ruchu osób niewidomych i słabowidzących oraz analiza ich sytuacji jako ofiar przestępstwa (odcinek badawczy nr 2); opracowanie modelu miejskiej mapy zagrożeń dla osób niewidomych i słabowidzących poruszających się w przestrzeni zurbanizowanej (odcinek badawczy nr 3); ustalenie kategorii czynów zabronionych popełnianych przez sprawców niewidomych i słabowidzących (odcinek badawczy nr 4 będzie przedmiotem odrębnego opracowania); ocena gotowości jednostek samorządu terytorialnego do wdrażania innowacyjnych rozwiązań mających wpływ na poprawę bezpie-

26 26 Wojciech Filipkowski, Elżbieta Zatyka, Ewa Glińska, Emilia Jurgielewicz-Delegacz czeństwa w ruchu drogowym osób niewidomych i słabowidzących (odcinek badawczy nr 5); ocena regulacji Prawa o ruchu drogowym w świetle doświadczeń funkcjonariuszy Policji (odcinek badawczy nr 6). Ze względu na prawno kryminologiczny charakter projektu, przeprowadzono badania zarówno dogmatyczne, jak i empiryczne. Problemy i hipotezy badawcze Przeprowadzone w ramach projektu badania, prowadzone etapowo, pozwoliły wyodrębnić następujące ogólne i szczegółowe problemy badawcze, przedstawione poniżej w kolejności realizowanych odcinków badawczych. Odcinek nr 1: A. Problem badawczy ogólny został sformułowany w następujący sposób: Jak kształtuje się stan prawny w płaszczyźnie krajowej i międzynarodowej w zakresie bezpieczeństwa w ruchu osób niewidomych i słabowidzących? B. Problemy badawcze szczegółowe brzmią w następujący sposób: Czy w wybranych krajach obowiązują przepisy prawa regulujące w sposób kompleksowy sytuację prawną osób niepełnosprawnych, w tym osób niewidomych lub słabowidzących? Czy w wybranych krajach istnieją uregulowania prawne dotyczące udziału osób niewidomych i słabowidzących w ruchu drogowym? Czy i w jaki sposób w wybranych krajach realizuje się zasadę równego traktowania osób pełnosprawnych i niewidomych lub słabowidzących? Czy i jakiego typu przedsięwzięcia na rzecz dostępu osób niewidomych lub słabowidzących do budynków użyteczności publicznej realizuje się w wybranych krajach? Czy i jakiego typu przedsięwzięcia na rzecz bezpieczeństwa w ruchu drogowym osób niewidomych lub słabowidzących realizuje się w wybranych krajach?

27 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 27 Czy i jakiego typu przedsięwzięcia ułatwiające dostęp do środków transportu zbiorowego osób niewidomych lub słabowidzących realizuje się w wybranych krajach? Czy w wybranych krajach prowadzą działalność instytucje do spraw osób niewidomych lub słabowidzących? Czy w krajach objętych badaniem funkcjonuje system szkolenia funkcjonariuszy publicznych w zakresie pomocy osobom niewidomym i słabowidzącym? Czy i w jaki sposób w wybranych krajach osoby niewidome lub słabowidzące wyróżniają się w ruchu drogowym, w tym czy są zobligowane prawem do takiego wyróżniania się? W jaki sposób badani oceniają obowiązujące w wybranych krajach przepisy nakładające na niewidomych i słabowidzących obowiązek wyróżnienia się w ruchu drogowym? Jakie są szczególne uprawnienia osób niewidomych i słabowidzących w ruchu drogowym? Czy w wybranych krajach prowadzone są statystyki dotyczące: udziału osób niewidomych lub słabowidzących w wypadkach drogowych, liczby osób, które doznały uszkodzeń wzroku w wyniku wypadków drogowych, udziału procentowego osób niewidomych i słabowidzących wśród ofiar wypadków drogowych? Jaka jest etiologia i fenomen wypadków drogowych z udziałem osób niewidomych i słabowidzących w wybranych krajach? Z jakiej pomocy może skorzystać osoba, która doznała uszkodzenia wzroku w wyniku wypadku drogowego? Jakie szczególne uprawnienia przysługują osobie niewidomej lub słabowidzącej w procesie karnym w wybranych krajach? Jakie postulaty de lege ferenda są wysunięte pod adresem rodzimego ustawodawcy po analizie komparatystycznej? Jak osoby niewidome i słabowidzące oceniają obecne regulacje prawne z zakresu bezpieczeństwa w ruchu drogowym? Jak osoby niewidome i słabowidzące ustosunkowują się do obowiązku noszenia białej laski i korzystania z psa przewodnika podczas samodzielnego poruszania się w przestrzeni zurbanizowanej? Czy należałoby dokonać zmian w obowiązującym prawie w celu zwiększenia bezpieczeństwa w ruchu drogowym osób niewidomych i słabowidzących?

28 28 Wojciech Filipkowski, Elżbieta Zatyka, Ewa Glińska, Emilia Jurgielewicz-Delegacz Odcinek nr 2: A. Problemy badawcze ogólne zostały sformułowane w następujący sposób: Z jakimi zagrożeniami spotykają się osoby niewidome i słabowidzące w Polsce? Jaki jest poziom poczucia bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących w Polsce? Ofiarami jakiego rodzaju przestępstw stają się najczęściej osoby niewidome i słabowidzące? B. Problemy badawcze szczegółowe brzmią w następujący sposób: Czy współcześnie ludzie spotykają się z różnymi zagrożeniami ograniczającymi ich poczucie bezpieczeństwa? Jakich zagrożeń ludzie obawiają się najbardziej? W jakim stopniu ludzie obawiają się zagrożeń związanych: ze zdrowiem, z marginalizacją społeczną i wykluczeniem społecznym, z poruszaniem się w przestrzeni publicznej, ze stygmatyzacją społeczną, z utratą stabilności zawodowej i ekonomicznej, z przestępczością, z klęskami żywiołowymi, z terroryzmem? Jaki jest poziom poczucia bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących na co dzień, ogólnie w kraju, jak i w miejscu zamieszkania? Ofiarami jakich zagrożeń najczęściej padają osoby niewidome i słabowidzące? Z jakimi zagrożeniami w ruchu drogowym spotykają się osoby niewidome i słabowidzące w przestrzeni zurbanizowanej? Z powodu jakich zagrożeń osoby niewidome i słabowidzące doznają szkód w czasie samodzielnego poruszania się w przestrzeni zurbanizowanej? Czy osoby niewidome i słabowidzące były ofiarami wypadku w komunikacji? Jakie były miejsca i okoliczności tych wypadków? Kto był sprawcą wypadku w komunikacji, którego ofiarą była osoba niewidoma lub słabowidząca? Jakie są najczęstsze przyczyny wypadków w komunikacji z udziałem osób niewidomych lub słabowidzących? Jakie były skutki wypadków w komunikacji? Czy i jak został ukarany sprawca wypadku w komunikacji?

29 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 29 Odcinek nr 3: A. Problem badawczy ogólny został sformułowany w następujący sposób: Z jakich komponentów powinien składać się model miejskiej mapy zagrożeń dla osób niewidomych i słabowidzących poruszających się w przestrzeni zurbanizowanej? B. Problemy badawcze szczegółowe brzmią w następujący sposób: Jak osoby niewidome i słabowidzące oceniają poziom swojej samodzielności poruszania się po mieście? W jaki sposób osoby niewidome i słabowidzące nabyły umiejętności poruszania się w przestrzeni publicznej? Jaki jest poziom częstotliwości odwiedzania wybranych miejsc i obiektów użyteczności publicznej przez osoby niewidome i słabowidzące? Jakich form pomocy najczęściej używają osoby niewidome i słabowidzące, poruszając się po mieście? Jakie czynniki wpływają na poziom mobilności osób niewidomych i słabowidzących w przestrzeni zurbanizowanej? Jakie kategorie informacji dotyczące zagrożeń z poruszaniem się w mieście byłyby użyteczne osobom niewidomym i słabowidzącym? Jakie kategorie informacji dotyczące zagrożeń z poruszaniem się w mieście są obecnie udostępniane osobom niewidomym i słabowidzącym? Jakie podmioty mogłyby opracowywać i udostępniać osobom niewidomym i słabowidzącym informacje dotyczące zagrożeń związanych z poruszaniem się w mieście? Jaki byłby optymalny sposób udostępniania informacji dotyczących zagrożeń związanych z poruszaniem się w mieście w ocenie niewidomych i słabowidzących? Jakie podmioty według opinii niewidomych i słabowidzących powinny finansować opracowywanie i udostępnianie informacji dotyczących zagrożeń związanych z poruszaniem się w mieście? W jaki sposób i jakie informacje dotyczące bezpieczeństwa w przestrzeni zurbanizowanej są przygotowywane i udostępniane osobom niewidomym lub słabowidzącym w wybranych krajach? Czy i w jakim zakresie tworzone są w wybranych krajach mapy zagrożeń bezpieczeństwa osób niewidomych lub słabowidzących w przestrzeni publicznej? Kto jest odpowiedzialny za ich tworzenie?

30 30 Wojciech Filipkowski, Elżbieta Zatyka, Ewa Glińska, Emilia Jurgielewicz-Delegacz Jakie kategorie informacji dotyczące zagrożeń związanych z poruszaniem się w mieście i w jakim stopniu byłyby użyteczne osobom niewidomym i słabowidzącym w opinii funkcjonariuszy Policji? Odcinek nr 5: A. Problem badawczy ogólny został sformułowany w następujący sposób: W jaki sposób osoby niewidome i słabowidzące oceniają działalność samorządów terytorialnych pod kątem zapewniania im bezpieczeństwa w przestrzeni miasta? B. Problemy badawcze szczegółowe brzmią w następujący sposób: Jakie działania samorządu terytorialnego związane z odpowiednim dostosowaniem miejskiej przestrzeni są szczególnie ważne dla osób niewidomych i słabowidzących? Jak osoby niewidome i słabowidzące oceniają poziom realizacji tych działań w ich miejscowościach? Jakie są źródła pozyskiwania informacji o nieznanej przestrzeni ze strony osób niewidomych i słabowidzących? Jakie uprawnienia posiadają poszczególne szczeble samorządu terytorialnego w wybranych krajach w obszarze zapewnienia bezpieczeństwa osób niewidomych lub słabowidzących? W jaki sposób, zdaniem funkcjonariuszy Policji, można poprawić poczucie bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących uczestniczących w ruchu drogowym? Odcinek nr 6: A. Problem badawczy ogólny został sformułowany w następujący sposób: W jakim stopniu, zdaniem funkcjonariuszy Policji, Prawo o ruchu drogowym zapewnia bezpieczeństwo osobom niewidomym i słabowidzącym uczestniczącym w ruchu drogowym? B. Problemy badawcze szczegółowe brzmią w następujący sposób: Jak funkcjonariusze Policji oceniają Polskę pod względem poziomu bezpieczeństwa dla osób niewidomych i słabowidzących?

31 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 31 Jak funkcjonariusze Policji oceniają miejscowość, w której pełnią służbę, pod względem poziomu bezpieczeństwa dla osób niewidomych i słabowidzących? Jaki odsetek funkcjonariuszy Policji uczestniczył w czynnościach związanych z wypadkiem lub kolizją w ruchu drogowym, gdzie sprawcą bądź ofiarą była osoba niewidoma lub słabowidząca? Jakie były najczęstsze okoliczności towarzyszące wypadkom w komunikacji oraz kolizjom z udziałem osób niewidomych lub słabowidzących? Czy zdaniem funkcjonariuszy Policji obowiązek noszenia białej laski podczas samodzielnego poruszania się po drodze jest wystarczającym zabezpieczeniem osoby niewidomej i słabowidzącej przed wypadkiem w komunikacji? Czy zdaniem funkcjonariuszy Policji, jeżeli niewidomy lub słabowidzący porusza się z pomocą psa przewodnika, uczestnicząc w ruchu drogowym, powinien nosić także białą laskę? Czy zdaniem funkcjonariuszy Policji niewidomy lub słabowidzący uczestniczący w ruchu drogowym a poruszający się z pomocą przewodnika, powinien nosić także białą laskę? Czy zdaniem funkcjonariuszy Policji osoby niewidome i słabowidzące powinny w szczególny sposób wyróżniać się podczas uczestniczenia w ruchu drogowym? W jaki sposób, zdaniem funkcjonariuszy Policji, można poprawić poczucie bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących uczestniczących w ruchu drogowym? Postawione powyżej problemy badawcze pozwoliły wyodrębnić następujące ogólne i szczegółowe hipotezy, przedstawione w kolejności realizowanych odcinków badawczych. Odcinek nr 1: A. Hipoteza badawcza ogólna została sformułowana w następujący sposób: Stan prawny w płaszczyźnie międzynarodowej w zakresie bezpieczeństwa w ruchu osób niewidomych i słabowidzących charakteryzuje się licznymi dystynkcjami. B. Hipotezy badawcze szczegółowe brzmią w następujący sposób:

32 32 Wojciech Filipkowski, Elżbieta Zatyka, Ewa Glińska, Emilia Jurgielewicz-Delegacz Tylko w niektórych krajach obowiązują przepisy prawa regulujące w sposób kompleksowy sytuację prawną osób niepełnosprawnych, w tym osób niewidomych lub słabowidzących. Tylko w nielicznych krajach istnieją uregulowania prawne dotyczące udziału osób niewidomych i słabowidzących w ruchu drogowym. We wszystkich wybranych krajach realizuje się zasadę równego traktowania osób pełnosprawnych i niewidomych lub słabowidzących. W większości analizowanych krajów podejmuje się przedsięwzięcia na rzecz dostępu osób niewidomych lub słabowidzących do budynków użyteczności publicznej. W większości analizowanych krajów podejmuje się przedsięwzięcia na rzecz bezpieczeństwa w ruchu drogowym osób niewidomych lub słabowidzących. W większości analizowanych krajów realizuje się przedsięwzięcia ułatwiające dostęp do środków transportu zbiorowego osób niewidomych lub słabowidzących. We wszystkich krajach objętych badaniami funkcjonują instytucje do spraw osób niewidomych lub słabowidzących. W większości analizowanych krajów objętych badaniem funkcjonuje system szkolenia funkcjonariuszy publicznych w zakresie pomocy osobom niewidomym i słabowidzącym. W przeważającej części analizowanych krajów osoby niewidome lub słabowidzące są zobligowane do wyróżniania się w ruchu drogowym. Na ogół respondenci wybranych krajów nie zawsze pozytywnie oceniają obowiązujące w ich państwach przepisy nakładające na niewidomych i słabowidzących obowiązek wyróżnienia się w ruchu drogowym. W poszczególnych krajach obowiązują różne uprawnienia osób niewidomych i słabowidzących w ruchu drogowym. W wybranych krajach prowadzone są w ograniczonym wymiarze statystyki dotyczące osób niewidomych i słabowidzących i ich udziału w wypadkach drogowych. Etiologia i fenomen wypadków drogowych z udziałem osób niewidomych i słabowidzących w wybranych krajach cechuje się znacznymi podobieństwami. Osoba, która doznała uszkodzenia wzroku w wyniku wypadku drogowego, może skorzystać z różnych form pomocy, głównie medycznej i prawnej.

33 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 33 W niektórych krajach obowiązują przepisy przewidujące szczególne uprawnienia osobie niewidomej lub słabowidzącej w procesie karnym. Po opracowaniu materiałów źródłowych oraz danych uzyskanych za pomocą kwestionariusza ankiety można wysunąć szereg postulatów w zakresie zmiany prawa pod adresem polskiego ustawodawcy. Osoby niewidome i słabowidzące nie zawsze pozytywnie oceniają obecne regulacje prawne z zakresu bezpieczeństwa w ruchu drogowym w Polsce. Osoby niewidome i słabowidzące na ogół dobrze ustosunkowują się do obowiązku noszenia białej laski i korzystania z psa przewodnika podczas samodzielnego poruszania się w przestrzeni zurbanizowanej. W ocenie badanych należy dokonać pewnych zmian w obowiązującym prawie w celu zwiększenia bezpieczeństwa w ruchu drogowym osób niewidomych i słabowidzących. Odcinek nr 2: A. Hipoteza badawcza ogólna została sformułowana w następujący sposób: Lista zagrożeń, z którymi spotykają się osoby niewidome i słabowidzące, różni się od katalogu zagrożeń osób widzących. Poziom poczucia bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących w Polsce jest zdecydowanie niższy aniżeli osób widzących. Osoby niewidome i słabowidzące najczęściej stają się ofiarami przestępstw przeciwko mieniu. B. Hipotezy badawcze szczegółowe brzmią w następujący sposób: Współcześnie ludzie spotykają się z różnymi zagrożeniami ograni- czającymi ich poczucie bezpieczeństwa. Osoby niewidome i słabowidzące obawiają się najbardziej zagrożeń związanych: z marginalizacją społeczną i wykluczeniem społecznym, z poruszaniem się w przestrzeni publicznej oraz stygmatyzacją społeczną. Poziom poczucia bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących na co dzień, ogólnie w kraju, jak i w miejscu zamieszkania nie jest wysoki.

34 34 Wojciech Filipkowski, Elżbieta Zatyka, Ewa Glińska, Emilia Jurgielewicz-Delegacz Osoby niewidome i słabowidzące stają się najczęściej ofiarami różnych typów przestępstw, w szczególności przeciwko mieniu, jak również ofiarami dyskryminacji społecznej. Osoby niewidome i słabowidzące w przestrzeni zurbanizowanej najczęściej spotykają się z zagrożeniami napotykanymi na chodniku, na ulicy oraz w środkach transportu zbiorowego oraz z tego powodu doznają szkód. Osoby niewidome i słabowidzące rzadko stają się ofiarami wypadków. Najczęstszym miejscem wypadków z udziałem osób niewidomych i słabowidzących są ruchliwe przejścia dla pieszych. Sprawcą wypadku w komunikacji, którego ofiarą była osoba niewidoma lub słabowidząca, jest najczęściej ona sama. Najczęstsze przyczyny wypadków w komunikacji z udziałem osób niewidomych lub słabowidzących leżą po stronie pieszych. Osoby niewidome i słabowidzące, będące ofiarami wypadków w komunikacji najczęściej w ich następstwie doznają średniego uszczerbku na zdrowiu. Sprawcy wypadków w komunikacji zostają z reguły sądownie skazani na karę z warunkowym zawieszeniem jej wykonania. Odcinek nr 3: A. Hipoteza badawcza ogólna została sformułowana w następujący sposób: Miejska mapa zagrożeń dla osób niewidomych i słabowidzących powinna uwzględniać szereg komponentów opisujących statyczne i dynamiczne zagrożenia o różnorodnym charakterze. B. Hipotezy badawcze szczegółowe brzmią w następujący sposób: Osoby niewidome i słabowidzące nisko oceniają poziom swojej samodzielności poruszania się po mieście. Osoby niewidome i słabowidzące nabyły umiejętności poruszania się w przestrzeni publicznej w trakcie edukacji szkolnej. Osoby niewidome i słabowidzące stosunkowo rzadko odwiedzają miejsca i obiekty użyteczności publicznej. Osoby niewidome i słabowidzące, poruszając się po mieście, używają najczęściej białej laski.

35 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 35 Poziom mobilności osób niewidomych i słabowidzących w przestrzeni zurbanizowanej uzależniony jest od stanu technicznego infrastruktury drogowej. Informacje dotyczące bieżących remontów dróg i ciągów komunikacyjnych byłyby najbardziej użyteczne osobom niewidomym i słabowidzącym poruszającym się w przestrzeni zurbanizowanej. Dostęp osób niewidomych i słabowidzących do informacji dotyczących różnych kategorii zagrożeń związanych z poruszaniem się w mieście jest zasadniczo ograniczony. Informacje dotyczące zagrożeń związanych z poruszaniem się w mieście mogłyby być opracowywane oraz udostępniane osobom niewidomym i słabowidzącym zarówno przez podmioty publiczne, jak i podmioty prywatne (komercyjne). Najbardziej optymalnym sposobem udostępniania informacji dotyczących zagrożeń związanych z poruszaniem się w mieście w ocenie niewidomych i słabowidzących jest przesyłanie informacji na telefon komórkowy (np. SMS). W opinii osób niewidomych i słabowidzących opracowywanie i udostępnianie informacji dotyczących zagrożeń związanych z poruszaniem się w mieście powinno być finansowane ze środków publicznych. Sposoby udostępniania informacji dotyczących bezpieczeństwa w przestrzeni zurbanizowanej są różnorodne i zależne od poziomu rozwoju technologicznego analizowanych krajów. W większości badanych krajów tworzone są mapy zagrożeń bezpieczeństwa osób niewidomych lub słabowidzących w przestrzeni publicznej. Zdaniem funkcjonariuszy Policji poszczególne kategorie informacji dotyczące zagrożeń związanych z poruszaniem się w mieście w różnym stopniu byłyby użyteczne osobom niewidomym i słabowidzącym. Odcinek nr 5: A. Hipoteza badawcza ogólna została sformułowana w następujący sposób: Osoby niewidome i słabowidzące mają wiele zastrzeżeń do działalności samorządów terytorialnych pod kątem zapewnienia im poziomu bezpieczeństwa w przestrzeni zurbanizowanej.

36 36 Wojciech Filipkowski, Elżbieta Zatyka, Ewa Glińska, Emilia Jurgielewicz-Delegacz B. Hipotezy badawcze szczegółowe brzmią w następujący sposób: Szczególnie istotne dla funkcjonowania osób niewidomych i słabowidzących w przestrzeni miasta są oznaczenia przejść dla pieszych. Osoby niewidome i słabowidzące negatywnie oceniają poziom realizacji działań samorządów terytorialnych pod kątem poprawy ich bezpieczeństwa w mieście. Głównym źródłem informacji dotyczącej nieznanych wcześniej obszarów przestrzeni miasta są dla osób niewidomych i słabowidzących inni ludzie. Poszczególne szczeble samorządu terytorialnego w wybranych krajach posiadają podobne uprawnienia w obszarze zapewnienia bezpieczeństwa osobom niewidomym lub słabowidzącym. Funkcjonariusze Policji widzą różne możliwości poprawy poczucia bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących uczestniczących w ruchu drogowym. Odcinek nr 6: 1. Hipoteza badawcza ogólna została sformułowana w następujący sposób: Zdaniem funkcjonariuszy Policji Prawo o ruchu drogowym w dużym stopniu zapewnia bezpieczeństwo osobom niewidomym i słabowidzącym uczestniczącym w ruchu drogowym. 2. Hipotezy badawcze szczegółowe brzmią w następujący sposób: W opinii funkcjonariuszy Policji Polska jest krajem bezpiecznym dla osób niewidomych i słabowidzących. W opinii funkcjonariuszy Policji miejscowość, w której pełnią służbę, jest bezpieczna dla osób niewidomych i słabowidzących. Znikomy odsetek funkcjonariuszy Policji uczestniczył w czynnościach związanych z wypadkiem, nieco wyższy zaś w czynnościach związanych z kolizją drogową, gdzie sprawcą bądź ofiarą była osoba niewidoma lub słabowidząca. Do wypadków drogowych oraz kolizji z udziałem osób niewidomych lub słabowidzących dochodzi najczęściej poza przejściami dla pieszych. Zdaniem funkcjonariuszy Policji obowiązek noszenia białej laski podczas samodzielnego poruszania się po drodze jest wystarczającym zabezpieczeniem osoby niewidomej i słabowidzącej przed wypadkiem w komunikacji.

37 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 37 W opinii funkcjonariuszy Policji, jeżeli niewidomy lub słabowidzący porusza się z pomocą psa przewodnika, uczestnicząc w ruchu drogowym, to powinien nosić również białą laskę. Zdaniem funkcjonariuszy Policji niewidomy lub słabowidzący uczestniczący w ruchu drogowym, a poruszający się z pomocą przewodnika, nie powinien nosić dodatkowo białej laski. W opinii funkcjonariuszy Policji osoby niewidome i słabowidzące nie powinny w szczególny sposób wyróżniać się podczas uczestniczenia w ruchu drogowym, jeśli poruszając się, korzystają z białej laski. Funkcjonariusze Policji widzą różne możliwości poprawy poczucia bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących uczestniczących w ruchu drogowym. Metody, techniki i zastosowane narzędzia badawcze Ze względu na rozbudowaną tematykę projektu badawczego, w ramach jego realizacji bazowano na różnych metodach i technikach badawczych. W tabeli 1 dokonano zestawienia metod wykorzystanych w ramach poszczególnych odcinków badawczych. Tabela 1. Zestawienie metod badawczych wykorzystanych w projekcie Metody badawcze Odcinek badawczy nr 1 Odcinek badawczy nr 2 Odcinek badawczy nr 3 Odcinek badawczy nr 5 Odcinek badawczy nr 6 metoda dogmatyczna x x metoda komparatystyczna x metoda analizy piśmiennictwa x metoda badania dokumentów (desk research) x x

38 38 Wojciech Filipkowski, Elżbieta Zatyka, Ewa Glińska, Emilia Jurgielewicz-Delegacz metoda badań ankietowych/ grupa respondentów metoda wywiadu zogniskowany wywiad grupowy FGI/ grupa uczestników dyskusji x/ x/ członkowie niewidomi sieci EN- i słabowidzący VITER x/ niewidomi i słabowidzący x/ niewidomi i słabowidzący x niewidomi i słabowidzący/ funkcjonariusze Policji/ przedstawiciele jednostek samorządu terytorialnego x/ przedstawiciele jednostek samorządu terytorialnego/ niewidomi i słabowidzący x/ przedstawiciele jednostek samorządu terytorialnego x/ funkcjonariusze Policji Źródło: opracowanie własne Metoda dogmatyczna polega na analizie treści norm obowiązującego prawa krajowego i wybranych państw, dotyczących bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących w przestrzeni publicznej. Została ona zastosowana w odniesieniu do rodzimego porządku prawnego oraz następujących krajów: Polski, Anglii i Walii, Australii, Austrii, Irlandii, Islandii, Japonii, Kanady, RFN, Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, Szkocji, Szwajcarii, Turcji, Włoch. Kryterium doboru państw stanowiła przede wszystkim przynależność do sieci ENVITER (The European Network for Vision Impairment Training Education & Research). Spoza tej sieci przeanalizowano ustawodawstwo Japonii i Szwajcarii jako krajów charakteryzujących się wysokim poziomem rozwoju technologii na rzecz osób niepełnosprawnych, a także Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, Kanady i Turcji. Analizy te pozwoliły ustalić zakres ochrony prawnej osób niepełnosprawnych, ze szczególnym uwzględnieniem osób niewidomych i słabowidzących w ruchu drogowym. Na potrzeby badań nawiązano też kontakt z European Blind Union (Europejską Unią Niewidomych) organizacją pozarządową, non profit, założoną w 1984 roku oraz będącą jednym z sześciu regionalnych przedstawicielstw World Blind Union (Światowej Unii Niewidomych). Pomimo kilkukrotnych prób pozyskania materiału badawczego nie udało się tego celu zrealizować. Metoda komparatystyczna bazuje na porównaniu obowiązujących regulacji przyjętych w różnorodnych systemach prawa. Umożliwia korzystanie jednym ustawodawcom z dorobku innych, w celu podniesienia

39 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 39 efektywności oraz jakości przyjmowanych rozwiązań prawa pozytywnego. W projekcie badawczym metoda ta posłużyła do ukazania szerokiego spektrum instytucji prawnych obowiązujących w innych krajach. Głównie stała się podstawą do rozważań na tle aktualnych przepisów de lege lata, a także pozwoliła na wypracowanie postulatów de lege ferenda. Metoda analizy piśmiennictwa daje możliwość wykorzystania źródeł doktrynalnych. Zastosowano ją w kilku etapach realizacji projektu badawczego, głównie w badaniach o charakterze dogmatycznym. Dzięki tej metodzie zapoznano się z poglądami przedstawicieli różnych dziedzin nauki na kwestie związane z bezpieczeństwem osób niepełnosprawnych, w szczególności niewidomych i słabowidzących będących uczestnikami ruchu drogowego. Kolejną metodą wykorzystaną w realizacji projektu badawczego była metoda badania dokumentów (tzw. metoda desk research). Bazuje ona na analizie dostępnych danych pochodzących z różnych źródeł, takich jak m.in.: Internet, raporty analityczne, bazy danych statystycznych, dokumenty strategiczne o charakterze publicznym. Metoda ta została wykorzystana do realizacji badań w ramach odcinka badawczego nr 3 i nr 5, głównie w obszarze poszukiwania innowacyjnych rozwiązań infrastrukturalnych i technologicznych ułatwiających osobom niewidomym i słabowidzącym funkcjonowanie w przestrzeni miasta. Badania ankietowe są jedną z form najpopularniejszej metody wykorzystywanej w naukach społecznych, jaką stanowią sondaże. Badania sondażowe to z kolei najlepsza dostępna metoda dla tych badaczy, którzy chcą zbierać oryginalne dane w celu opisywania populacji zbyt dużej, by obserwować ją bezpośrednio. Dzięki odpowiedniemu doborowi losowemu otrzymuje się grupę respondentów (próbę badawczą), co do których można zakładać, że ich cechy odzwierciedlają cechy populacji, natomiast starannie skonstruowane kwestionariusze dostarczają danych w tej samej formie od wszystkich respondentów. Sondaże są bardzo dobrym narzędziem pomiaru postaw i poglądów w większej populacji 1. W badaniach sondażowych wyróżnia się dwie podstawowe techniki zbierania danych: ankietę, która jest samodzielnie wypełniana przez respondenta, jak też wywiad kwestionariuszowy, w którym pytania są zadawane i zapisywane przez przeszkolonego ankietera. W zależności od sposobu zbierania danych można wyróżnić m.in. takie techniki jak: PAPI (ang. Paper and Pencil Interview), czyli ankieta papierowa, CATI (ang. Computer Assisted Telephone Interview) wywiad telefoniczny wspomagany kompu- 1 E. Babbie, Badania społeczne w praktyce, Warszawa 2005, s. 267.

40 40 Wojciech Filipkowski, Elżbieta Zatyka, Ewa Glińska, Emilia Jurgielewicz-Delegacz terowo i CAWI (ang. Computer Assisted Web Interview), czyli ankieta internetowa. Ankieta CAWI to elektroniczny formularz, przesyłany respondentom drogą elektroniczną lub zamieszczany na ogólnodostępnych stronach internetowych. W ramach realizacji projektu przeprowadzone zostały badania ankietowe obejmujące następujące trzy kategorie respondentów: niewidomych i słabowidzących reprezentujących wszystkie województwa w kraju, funkcjonariuszy Policji, pracowników wybranych jednostek samorządowych. Badania te umożliwiły zebranie danych niezbędnych do określenia, w szczególności, poziomu poczucia bezpieczeństwa osób z dysfunkcją wzroku, opinii policjantów na temat faktycznej i prawnej sytuacji osób niewidomych i słabowidzących w ruchu drogowym oraz opinii urzędników szczebla samorządowego w zakresie gotowości wdrażania innowacyjnych rozwiązań na rzecz poprawy bezpieczeństwa osób z dysfunkcją wzroku w przestrzeni miejskiej. W odniesieniu do badania osób niewidomych i słabowidzących wykorzystano technikę CAWI, jak też bezpośredni wywiad kwestionariuszowy, gdzie rolę ankieterów pełnili przeszkoleni pracownicy Polskiego Związku Niewidomych. Badanie funkcjonariuszy Policji odbyło się z wykorzystaniem techniki PAPI. Z kolei w przypadku kwestionariusza skierowanego do pełnomocników prezydentów miast ds. osób niepełnosprawnych wykorzystano zarówno technikę CAWI, jak i ankietę pocztową. Podczas realizacji projektu badawczego przeprowadzono trzy zogniskowane wywiady grupowe (ang. Focus Group Interview) z następującymi kategoriami respondentów: osobami niewidomymi i słabowidzącymi, funkcjonariuszami Policji, a także pracownikami Urzędu Miejskiego w Białymstoku. Poprzez zogniskowany wywiad grupowy rozumie się dyskusję około 10 osób, dobranych ze względu na pewne wspólne cechy. Dyskusja kierowana jest przez moderatora i trwa około 1,5 godziny. Argumentem merytorycznym przemawiającym za wykorzystaniem grup fokusowych w procesie badawczym jest potrzeba konfrontacji opinii poszczególnych uczestników i korzyści związanych z dynamiką grupową (wzajemne interakcje stymulujące wymianę poglądów i ujawnianie się różnic). U. Flick wskazuje, że grupy fokusowe stały się bardzo popularne w ciągu ostatnich dwóch dziesięcioleci i coraz częściej wykorzystywane są w procesie badawczym 2. Według R. Barbour dane pozyskane z wywiadów grupowych mogą okazać się pomocne w wyjaśnianiu wyników lub zaskakujących korelacji statystycznych, uzyskanych z badań ilościowych U. Flick, Projektowanie badania jakościowego, Warszawa 2007, s R. Barbour, Badania fokusowe, Warszawa 2011, s. 45.

41 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 41 Badania fokusowe przeprowadzone w ramach niniejszego projektu pozwoliły na uzyskanie pogłębionych opinii badanych dotyczących głównie problematyki zdiagnozowanej w ramach badań ankietowych. Metoda ta została wykorzystana w sposób komplementarny, stanowiąc uzupełnienie badań ankietowych i pozwoliła w ten sposób na kompleksowe uzyskanie niezbędnych informacji. Organizacja i przebieg badań Prace badawcze zostały wykonane w okresie od stycznia 2012 do czerwca 2014 roku. Prace przygotowawcze do realizacji projektu obejmowały: opracowanie ramowego harmonogramu prac badawczych ze strony UwB z uwzględnieniem roli poszczególnych wykonawców; kwerendę biblioteczną i studia literaturowe przeprowadzone w poszczególnych placówkach: Wydziału Prawa Uniwersytetu w Białymstoku, Wydziału Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu w Białymstoku, Wydziału Architektury Politechniki Białostockiej, Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku, Uniwersytetu Łódzkiego, Uniwersytetu Medycznego w Łodzi; badania typu: desk research (przegląd raportów, opracowań branżowych, ekspertyz, źródeł internetowych, publikacji instytucji zajmujących się osobami niewidomymi i słabowidzącymi, poszukiwanie danych statystycznych i instytucji nimi dysponujących w zakresie objętym przedmiotem badań); weryfikację założonych metod badawczych pod kątem przydatności do realizacji poszczególnych zadań badawczych; kompletowanie zespołu wykonawców i konsultantów z przyporządkowaniem do poszczególnych etapów badawczych; przygotowanie zagadnień problematycznych do dyskusji w ramach konsultacji z przedstawicielami Polskiego Związku Niewidomych w Warszawie oraz Biura Ruchu Drogowego Komendy Głównej Policji w Warszawie; nawiązanie kontaktu z Pełnomocnikiem Rektora ds. Niepełnosprawnych w UwB celem zaplanowania badań pilotażowych i zasadniczych wśród osób niewidomych i słabowidzących; cotygodniowe cykliczne spotkania robocze głównych wykonawców projektu.

42 42 Wojciech Filipkowski, Elżbieta Zatyka, Ewa Glińska, Emilia Jurgielewicz-Delegacz Kolejnym etapem było opracowanie koncepcji badań ilościowych i jakościowych: określenie problemów badawczych ogólnych i szczegółowych badań w poszczególnych obszarach; postawienie hipotez badawczych: ogólnych i szczegółowych; uszczegółowienie sposobów i technik realizacji badań w terenie; określenie sposobów doboru prób badawczych do badań ilościowych; identyfikacja konkretnych kategorii uczestników wywiadów grupowych zaplanowanych w poszczególnych obszarach badawczych; określenie harmonogramu realizacji badań ilościowych i jakościowych. Następnie opracowano narzędzia badawcze do badań jakościowych zgodnie z następującą procedurą: opracowanie głównych zagadnień, wątków tematycznych istotnych z punktu widzenia poszczególnych obszarów badawczych przewidzianych w etapach badawczych, w których planowane są indywidualne wywiady pogłębione i wywiady grupowe; opracowanie scenariusza do wywiadu zogniskowanego lub indywidualnego wywiadu pogłębionego na grupie osób niewidomych; opracowanie scenariusza do wywiadów grupowych na próbie funkcjonariuszy Policji; opracowanie scenariusza do wywiadów grupowych na próbie reprezentantów poszczególnych szczebli samorządu terytorialnego odpowiedzialnych za zapewnienie bezpieczeństwa obywateli; opracowanie scenariusza do indywidualnego wywiadu pogłębionego na grupie funkcjonariuszy Policji. W kolejnym etapie przygotowano narzędzia badawcze do badań ilościowych, po czym przystąpiono do realizacji badań ilościowych i jakościowych. Badania jakościowe polegały na przeprowadzeniu wywiadów grupowych, natomiast badania ilościowe obejmowały realizację badań ankietowych wśród osób niewidomych i słabowidzących, a także funkcjonariuszy Policji oraz przedstawicieli jednostek samorządu terytorialnego. Następnie opracowano plan publikacji wyników projektu rozwojowego. W ostatnim etapie prac przeprowadzono analizę uzyskanych wyników badań. Rezultatem badań było przygotowanie monografii.

43 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 43 Charakterystyka respondentów Respondenci, którzy wzięli udział w badaniach, to: pracownicy instytucji zrzeszonych w ramach sieci ENVITER, osoby niewidome i słabowidzące, funkcjonariusze Policji oraz pracownicy wybranych jednostek samorządu terytorialnego. Pierwszą kategorią respondentów byli pracownicy ENVITER-a sieci organizacji pozarządowych zajmujących się osobami niewidomymi i słabowidzącymi w Europie. Zrzesza ona przedstawicieli następujących instytucji w poszczególnych państwach: Belgia (Brailleliga/Ligue Braille, Brussels), Bułgaria (National Rehabilitation Centre for the Blind, Plovdiv), Dania (The Institute for the Blind and Partially Sighted, Hellerup near Copenhagen), Finlandia (Keskuspuisto Vocational College), Francja (Institut Montéclair, Angers; Centre Guinot, Villejuif; CRDV Centre de Rééducation pour Déficients Visuels, Clermont Ferrand), Niemcy (Berufsförderungswerk Düren; Berufsförderungswerk Halle; Berufsförderungswerk Mainz), Węgry (School for the Blind, Budapest), Islandia (Icelandic National Institute), Irlandia (NCBI, Dublin), Włochy (Unione Italiana Ciechi e degli Ipovedenti, Ascoli Piceno; Institute Rittmeyer, Trieste), Holandia (Royal Dutch Visio, Huizen), Polska (Specjalny Ośrodek Szkolno Wychowawczy w Krakowie), Rumunia (LDV Liceulpentru Deficienţi de Vedere, Cluj Napoca), Wielka Brytania (The Royal National College for the Blind RNCB, Hereford). Do wyżej wskazanych podmiotów wysłano drogą elektroniczną 22 kwestionariusze ankiet. Założeniem była analiza sytuacji osób z dysfunkcją wzroku wszystkich państw członkowskich ENVITER-a, jednakże pomimo licznych monitów zwrotnie uzyskano wypełnione jedynie cztery kwestionariusze. Kolejną kategorię badanych stanowiły osoby niewidome i słabowidzące. Biorąc pod uwagę różnorodne szacunki wielkości populacji osób niewidomych i słabowidzących w naszym kraju, po konsultacjach z członkami Zarządu Polskiego Związku Niewidomych 4, jako największej w Polsce z organizacji pozarządowych pożytku publicznego zrzeszających osoby z dysfunkcją wzroku, podjęto decyzję o doborze respondentów do planowanych badań ankietowych spośród zarejestrowanych członków tego podmiotu. PZN zrzesza około 65 tys. osób i jest obecnie najliczniejszym stowarzyszeniem środowiska osób niewidomych i słabowidzących. Bazując na statystykach udostępnionych przez PZN, obejmujących dane zawierające informacje o płci, wieku, stopniu niepełnosprawności wzrokowej, region zamieszkania (województwo) członków związku, opracowano strukturę 4 Polski Związek Niewidomych, dalej jako: PZN.

44 44 Wojciech Filipkowski, Elżbieta Zatyka, Ewa Glińska, Emilia Jurgielewicz-Delegacz demograficzno społeczną próby badawczej. Dążąc do zagwarantowania reprezentatywności wyników badań, przyjęto liczebność próby badawczej na poziomie 1000 osób. W poniżej zamieszczonych tabelach przedstawiono strukturę próby badawczej. Tabela 2. Struktura próby badawczej do badań ankietowych osób niewidomych i słabowidzących NIEWIDOMI W STOPNIU ZNACZNYM CAŁKOWICIE NIEWIDOMI NIEWIDOMI W STOPNIU UMIARKOWA- NYM OKRĘG LATA RAZEM KOBIETY MĘŻCZYŹNI RAZEM KOBIETY MĘŻCZYŹNI RAZEM KOBIETY MĘŻCZYŹNI 1. Dolnośląski Kujawsko Pomorski Lubelski Lubuski Łódzki Małopolski Mazowiecki Opolski Podkarpacki Podlaski Pomorski Śląski Świętokrzyski Warmińsko Mazurski Wielkopolski Zachodniopomorski RAZEM

45 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 45 NIEWIDOMI W STOPNIU ZNACZNYM CAŁKOWICIE NIEWIDOMI NIEWIDOMI W STOPNIU UMIARKOWA- NYM OKRĘG LAT RAZEM KOBIETY MĘŻCZYŹNI RAZEM KOBIETY MĘŻCZYŹNI RAZEM KOBIETY MĘŻCZYŹNI 1. Dolnośląski Kujawsko Pomorski Lubelski Lubuski Łódzki Małopolski Mazowiecki Opolski Podkarpacki Podlaski Pomorski Śląski Świętokrzyski Warmińsko Mazurski Wielkopolski Zachodniopomorski RAZEM

46 46 Wojciech Filipkowski, Elżbieta Zatyka, Ewa Glińska, Emilia Jurgielewicz-Delegacz NIEWIDOMI W STOPNIU ZNACZNYM CAŁKOWICIE NIEWIDOMI NIEWIDOMI W STOPNIU UMIARKOWA- NYM OKRĘG LATA RAZEM KOBIETY MĘŻCZYŹNI RAZEM KOBIETY MĘŻCZYŹNI RAZEM KOBIETY MĘŻCZYŹNI 1. Dolnośląski Kujawsko Pomorski Lubelski Lubuski Łódzki Małopolski Mazowiecki Opolski Podkarpacki Podlaski Pomorski Śląski Świętokrzyski Warmińsko Mazurski Wielkopolski Zachodniopomorski RAZEM

47 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 47 NIEWIDOMI W STOPNIU ZNACZNYM CAŁKOWICIE NIEWIDOMI NIEWIDOMI W STOPNIU UMIARKOWA- NYM OKRĘG 65 I WIĘCEJ LAT RAZEM KOBIETY MĘŻCZYŹNI RAZEM KOBIETY MĘŻCZYŹNI RAZEM KOBIETY MĘŻCZYŹNI 1. Dolnośląski Kujawsko Pomorski Lubelski Lubuski Łódzki Małopolski Mazowiecki Opolski Podkarpacki Podlaski Pomorski Śląski Świętokrzyski Warmińsko Mazurski Wielkopolski Zachodniopomorski RAZEM Źródło: opracowanie własne Analiza danych zawartych w tabeli pokazuje, że liczba osób z dysfunkcją wzroku wyraźnie wzrasta wraz z ich wiekiem. Niemalże połowa założonej próby badawczej to osoby w wieku 65 i więcej lat, a drugą zbliżoną co do wielkości grupę stanowią niewidomi i słabowidzący, znajdujący się w przedziale wiekowym lata. Łącznie obie grupy stanowią 87,8% zakładanej próby badawczej. W całej próbie badawczej osoby całkowicie niewidome stanowią niespełna 1%.

48 48 Wojciech Filipkowski, Elżbieta Zatyka, Ewa Glińska, Emilia Jurgielewicz-Delegacz Realizację badań zlecono Polskiemu Związkowi Niewidomych, który przeprowadził je dwutorowo drogą internetową w postaci ankiety typu CAWI oraz bezpośrednio w postaci ankiety typu PAPI. Pomimo podjętych wysiłków nie udało się osiągnąć wielkości i struktury próby badawczej. Sytuacja ta wynikała przede wszystkim z faktu, że respondentami były głównie starsze osoby, biorące mniej chętnie udział w badaniach społecznych. Ostatecznie liczba respondentów wyniosła 622 osoby, czyli blisko 2/3 zakładanej wielkości próby. Szczegółową strukturę zrealizowanej próby obrazują poniższe tabele. Tabela 3. Struktura płci respondentów Odpowiedź Liczba Procent mężczyzna ,00 kobieta ,00 Suma: ,00 Źródło: opracowanie własne Większość próby badawczej stanowiły kobiety, stosownie do społeczno demograficznej struktury społeczeństwa w Polsce, a także struktury demograficznej osób niewidomych i słabowidzących. Tabela 4. Struktura wieku respondentów Źródło: opracowanie własne Odpowiedź Liczba Procent lata 49 7, lat 83 13, lata ,81 65 i więcej lat ,97 Suma: ,00 Wśród badanych przeważały osoby w wieku lata, tj. osoby aktywnie uczestniczące w życiu społecznym, w wieku produkcyjnym. W wieku poprodukcyjnym (powyżej 65 lat) było blisko 30% ankietowanych.

49 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 49 Tabela 5. Struktura wykształcenia respondentów Odpowiedź Liczba Procent podstawowe, niepełne podstawowe 49 7,88 gimnazjalne 8 1,29 zasadnicze zawodowe lub średnie nieukończone ,62 średnie ukończone, pomaturalne, nieukończone wyższe (w tym licencjackie) ,92 wyższe ukończone ,29 Suma: ,00 Źródło: opracowanie własne Najczęściej badani posiadali wykształcenie średnie ukończone, pomaturalne, nieukończone wyższe (w tym licencjackie). Tabela 6. Status zawodowy respondentów Odpowiedź Liczba Procent* uczę się/studiuję (1) 47 7,56 pracuję fizycznie (2) 48 7,72 pracuję umysłowo (3) ,86 jestem bezrobotny (4) 53 8,52 jestem emerytem/rencistą (5) ,22 Suma: ,88 * Procenty nie sumują się do 100, gdyż można było zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź. Źródło: opracowanie własne Adekwatnie do struktury wiekowej wśród badanych dominowały osoby pozostające na emeryturze lub rencie. Tabela 7. Miejsce zamieszkania respondentów Odpowiedź Liczba Procent wieś 71 11,41 miasto do mieszkańców 81 13,02

50 50 Wojciech Filipkowski, Elżbieta Zatyka, Ewa Glińska, Emilia Jurgielewicz-Delegacz miasto od do mieszkańców ,36 miasto od do mieszkańców ,88 miasto powyżej mieszkańców ,90 Warszawa 40 6,43 Suma: ,00 Źródło: opracowanie własne Ponad 1/4 badanych zamieszkiwała w miastach wielkości od 50 tys. do 200 tys. ludności. Podobna co do wielkości grupa respondentów reprezentowała miasta liczące od 20 tys. do 50 tys. mieszkańców. Mieszkańcy największych miast (powyżej 200 tys., łącznie z miastem stołecznym Warszawa) stanowili blisko 30% ankietowanych. Co czwarty respondent pochodził ze wsi lub małego miasta. Tabela 8. Województwo zamieszkania respondentów Odpowiedź Liczba Procent dolnośląskie 20 3,22 kujawsko pomorskie 37 5,95 lubelskie 1 0,16 lubuskie 8 1,29 łódzkie 48 7,72 małopolskie 25 4,02 mazowieckie 73 11,73 opolskie 19 3,05 podkarpackie 24 3,86 podlaskie 32 5,14 pomorskie 11 1,77 śląskie 95 15,27 świętokrzyskie 37 5,95 warmińsko mazurskie 67 10,77 wielkopolskie 76 12,22 zachodniopomorskie 49 7,88 Suma: ,00 Źródło: opracowanie własne

51 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 51 Najwięcej badanych zamieszkiwało województwa: śląskie, wielkopolskie i mazowieckie. Koresponduje to z liczbą ludności tych województw, gdyż są to najbardziej zaludnione regiony w Polsce. Tabela 9. Stopień niepełnosprawności wzrokowej respondentów Odpowiedź Liczba Procent całkowicie niewidomy, w tym z poczuciem światła ,99 słabowidzący w stopniu znacznym ,05 słabowidzący w stopniu umiarkowanym ,96 Suma: ,00 Źródło: opracowanie własne Prawie połowa badanych (44%) to osoby słabowidzące w stopniu znacznym. Co trzeci respondent jest osobą słabowidzącą w stopniu umiarkowanym. Tabela 10. Przyczyny nabycia niepełnosprawności wzrokowej przez respondentów Odpowiedź Liczba Procent wrodzona wada ,68 w wyniku wypadku drogowego 10 1,61 w wyniku choroby ,51 inne 43 6,91 Brak odpowiedzi 8 1,29 Suma: ,00 Źródło: opracowanie własne Niepełnosprawność wzrokowa niemalże połowy respondentów stanowiła wadę wrodzoną. Blisko 41% ankietowanych nabyło ją w wyniku choroby, a jedynie niespełna 2% w wyniku wypadku drogowego.

52 52 Wojciech Filipkowski, Elżbieta Zatyka, Ewa Glińska, Emilia Jurgielewicz-Delegacz Tabela 11. Okres pozostawania osobą niewidomą lub słabowidzącą przez respondentów Odpowiedź Liczba Procent poniżej 1 roku 11 1,77 od 1 roku do 5 lat 57 9,16 powyżej 5 lat ,82 Brak odpowiedzi 14 2,25 Suma: ,00 Źródło: opracowanie własne Zdecydowana większość badanych posiada dysfunkcję wzroku od co najmniej 5 lat, z kolei najmniej respondentów poniżej jednego roku. Tabela 12. Znajomość alfabetu Braille a przez respondentów Odpowiedź Liczba Procent bardzo dobra 70 11,25 dobra 43 6,92 średnia 83 13,34 słaba 83 13,34 bardzo słaba 83 13,34 brak ,87 Brak odpowiedzi 12 1,94 Suma: ,00 Źródło: opracowanie własne Wśród badanych około 40% nie posiada umiejętności posługiwania się alfabetem Braille a, dobrą znajomość zaś posiada około 7%. Badania ankietowe przeprowadzono również wśród funkcjonariuszy Policji jednostek ruchu drogowego. Nastąpiło to po wyrażeniu zgody Komendanta Głównego Policji i przy wydatnej współpracy Biura Ruchu Drogowego Komendy Głównej Policji. Stan zatrudnienia w Policji na dzień 1 stycznia 2013 roku wynosił funkcjonariuszy 5, z czego według danych uzyskanych w KGP w jednostkach ruchu drogowego pełniło służbę 5 zatrudnienia/47710,stan zatrudnienia na dzien 1 stycznia 2013 r.html ( ).

53 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 53 około 5800 osób. Ankiety skierowano do funkcjonariuszy Biura Ruchu Drogowego KGP oraz wszystkich, tj. 16 Komend Wojewódzkich i Komendy Stołecznej, 271 Komend Powiatowych, 65 Komend Miejskich. Zwrotnie otrzymano 1842 wypełnione kwestionariusze ankiet, co oznacza, że blisko co trzeci funkcjonariusz jednostki ruchu drogowego wziął udział w badaniu (31,8%). Z punktu widzenia celów badań istotne było objęcie nimi funkcjonariuszy zatrudnionych w jednostkach ruchu drogowego w całym kraju. Poniższa tabela szczegółowo obrazuje procentowy udział funkcjonariuszy reprezentujących poszczególne województwa w ogólnej strukturze próby badawczej. Tabela 13. Województwo pełnienia służby przez ankietowanych funkcjonariuszy Źródło: opracowanie własne Województwo Liczba Procent dolnośląskie ,0 kujawsko pomorskie 7 0,4 lubelskie ,2 lubuskie 120 6,5 łódzkie 16 0,9 małopolskie 10 0,5 mazowieckie ,1 opolskie 20 1,1 podkarpackie ,8 podlaskie 93 5,0 pomorskie ,4 śląskie 181 9,8 świętokrzyskie 120 6,5 warmińsko mazurskie 6 0,3 wielkopolskie 8 0,4 zachodniopomorskie 11 0,6 Ogółem ,6 Braki danych 7 0,4 Suma: ,0

54 54 Wojciech Filipkowski, Elżbieta Zatyka, Ewa Glińska, Emilia Jurgielewicz-Delegacz W próbie badawczej funkcjonariuszy Policji najliczniej reprezentowane były następujące województwa: mazowieckie, dolnośląskie i lubelskie. Są to województwa charakteryzujące się dużą powierzchnią obszarową, a tym samym relatywnie większą liczbą jednostek organizacyjnych Policji. Ostatnią grupą osób objętych badaniami ankietowymi zrealizowanymi na potrzeby realizacji niniejszego projektu badawczego byli pełnomocnicy ds. osób niepełnosprawnych w urzędach miejskich miast wojewódzkich w Polsce. Do badania zostały zaproszone imiennie osoby zajmujące wspomniane stanowiska w magistratach wszystkich miast wojewódzkich w Polsce. Ostatecznie uzyskano zwrotnie osiem wypełnionych kwestionariuszy, które poddano dalszej analizie. Pozytywnie na zaproszenie do udziału w badaniu zareagowali przedstawiciele urzędów takich miast, jak: Gorzów Wielkopolski, Katowice, Kraków, Lublin, Łódź, Poznań, Rzeszów, a także Szczecin. Analizując respondentów zaproszonych do udziału w badaniach zrealizowanych na potrzeby projektu, należy wspomnieć o uczestnikach wywiadów grupowych, którzy brali udział w dyskusjach prowadzonych przez zespół projektowy. W wywiadzie z osobami niewidomymi udział wzięło dziewięć osób, członków Podlaskiego Okręgu Polskiego Związku Niewidomych. Reprezentowały one różne kategorie wiekowe, od osób uczących się i studiujących aż po respondentów będących w wieku emerytalnym. W wywiadzie z funkcjonariuszami Policji udział wzięło sześciu pracowników wydziałów drogowych Miejskiej i Wojewódzkiej Komendy Policji w Białymstoku. Zakres obowiązków zawodowych funkcjonariuszy biorących udział w badaniu był szeroki. Wśród dyskutantów znalazły się osoby zajmujące się: ewidencją kierowców w systemach policyjnych, wykroczeniami w ruchu drogowym, nadzorowaniem i prowadzeniem działań w ruchu drogowym na terenie województwa, a także prowadzeniem czynności na drogach. W wywiadzie z przedstawicielami jednostek samorządu terytorialnego udział wzięło pięć osób: dwie spośród nich to pracownicy Zarządu Dróg i Inwestycji Miejskich funkcjonującego w strukturze Urzędu Miejskiego w Białymstoku, dwie kolejne to reprezentanci Komunalnego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego w Białymstoku. Ostatnią osobą był pracownik Departamentu Spraw Społecznych Urzędu Miejskiego w Białymstoku.

55 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 55 CZĘŚĆ II. Poczucie bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących na tle ogólnego poczucia bezpieczeństwa

56 56 Anna Kowalewska, Rozdział I. Ogólne poczucie bezpieczeństwa obywateli w Polsce

57 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 57 Anna Kowalewska Rozdział I. Ogólne poczucie bezpieczeństwa obywateli w Polsce w świetle badań opinii społecznej Uwagi wstępne Poziom bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących należy analizować w szerszym kontekście poczucia bezpieczeństwa ogółu obywateli w Polsce. Danych na ten temat dostarczają cykliczne badania opinii publicznej, wśród których do najważniejszych należą sondaże CBOS, Diagnoza Społeczna oraz Polskie Badanie Przestępczości realizowane przez Komendę Główną Policji. Wszystkie te badania prowadzone są na ogólnopolskich, reprezentatywnych próbach Polaków w wieku minimum 15 lub 18 lat. Do diagnozy poczucia bezpieczeństwa wykorzystują jednak różne wskaźniki o ograniczonej porównywalności. Dlatego istotne znaczenie z punktu widzenia celów niniejszego projektu mają również wyniki badania sondażowego Monitoring, identyfikacja i przeciwdziałanie zagrożeniom bezpieczeństwa obywateli, przeprowadzonego w 2008 roku na zamówienie Uniwersytetu w Białymstoku w ramach projektu o tej samej nazwie 1. W badaniu wykorzystano identyczne miary poczucia bezpieczeństwa jak w badaniu ilościowym osób niewidomych i słabowidzących, realizowanym w ramach projektu Poczucie bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących w przestrzeni zurbanizowanej. Wyniki obydwu badań, mimo różnego horyzontu czasowego realizacji, są zatem bezpośrednio porównywalne w kluczowych wymiarach oceny poczucia bezpieczeństwa. Sondaże CBOS, Diagnoza Społeczna oraz Polskie Badanie Przestępczości posiadają więc walor aktualności (ostatnie opublikowane dane pochodzą z pomiarów przeprowadzonych w 2013 roku), z kolei badanie Monitoring, identyfikacja i przeciwdziałanie zagrożeniom bezpieczeństwa obywateli 1 Był to projekt badawczy zamawiany przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, realizowany przez Uniwersytet w Białymstoku i Wojskową Akademię Techniczną im. J. Dąbrowskiego w Warszawie, kierowany przez prof. zw. dr. hab. E. W. Pływaczewskiego.

58 58 Anna Kowalewska, Rozdział I. Ogólne poczucie bezpieczeństwa obywateli w Polsce walor porównywalności. W niniejszym rozdziale zostaną przedstawione wnioski płynące ze wszystkich tych sondaży. Badania realizowane przez CBOS prowadzone są od 1987 roku, na reprezentatywnych próbach dorosłych Polaków liczących minimum 1000 respondentów, z wykorzystaniem tych samych od lat wskaźników opisujących poczucie bezpieczeństwa w kraju oraz w miejscu zamieszkania respondentów, społeczne obawy przed przestępczością oraz doświadczenia wiktymizacyjne Polaków. Ostatni pomiar, którego wyniki zostały opublikowane, pochodzi z kwietnia 2013 roku 2. Wielkość próby badawczej wyniosła Diagnoza Społeczna to kompleksowe badanie służące ocenie warunków i jakości życia Polaków. Badanie ma charakter panelowy. Od 2000 roku zrealizowano siedem pomiarów, ostatni w 2013 roku. Za pomocą dwóch odrębnych kwestionariuszy badane są gospodarstwa domowe oraz wszyscy ich dostępni członkowie, którzy ukończyli 16 lat. W 2013 roku przebadano gospodarstw domowych i członków tych gospodarstw. Pytania kwestionariusza dla członków gospodarstw domowych dotyczą m.in. zadowolenia z poczucia bezpieczeństwa w miejscu zamieszkania oraz doświadczeń związanych z łamaniem prawa 3. Polskie Badanie Przestępczości to największe w Polsce badanie społeczne dotyczące bezpieczeństwa. Jest ono realizowane na zlecenie Komendy Głównej Policji na próbie 17 tys. osób w wieku co najmniej 15 lat. Od 2007 roku przeprowadzono siedem edycji badania. Ostatnia z nich, której wyniki są publicznie dostępne, miała miejsce w styczniu 2013 roku. Polskie Badanie Przestępczości dotyczy przede wszystkim oceny pracy policjantów, skuteczności Policji w walce z przestępczością oraz lęku przed przestępczością 4. Badanie Monitoring, identyfikacja i przeciwdziałanie zagrożeniom bezpieczeństwa obywateli, przeprowadzone w 2008 roku na zamówienie Uniwersytetu w Białymstoku, zrealizowano na ogólnopolskiej, reprezentatywnej próbie 1042 dorosłych Polaków. Badanie dotyczyło oceny poczucia bezpieczeństwa, identyfikacji współczesnych zagrożeń poczucia bezpie Referując wyniki sondaży CBOS, wykorzystano opracowanie Bezpieczeństwo publiczne, Komunikat z badań CBOS nr BS/63/2013, Warszawa 2013, dostępny pod adresem: cbos.pl/spiskom.pol/2013/k_063_13.pdf ( ). Referując wyniki Diagnozy Społecznej, wykorzystano raport J. Czapiński, T. Panek (red.), Diagnoza Społeczna 2013, dostępny pod adresem: ( ). Referując wyniki VI edycji Polskiego Badania Przestępczości (z 2013 r.), wykorzystano Raport o stanie bezpieczeństwa w Polsce w 2012 roku, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Warszawa 2013, dostępny pod adresem: o stanie bezpieczenstwa w 2012 roku.html ( ).

59 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 59 czeństwa, wiktymizacji społeczeństwa oraz zasięgu wybranych patologii społecznych 5. Ocena stanu bezpieczeństwa w Polsce i w miejscu zamieszkania Pierwszym wymiarem oceny poczucia bezpieczeństwa są w badaniach sondażowych przekonania Polaków na temat stanu tego bezpieczeństwa w ich otoczeniu w kraju i miejscu zamieszkania. Wyniki pomiaru CBOS z 2013 roku pokazują (tabela 1), że blisko dwie trzecie ogółu respondentów (64%) uznaje Polskę za kraj, w którym żyje się bezpiecznie, a jedna trzecia jest przeciwnego zdania. Odsetek ten był w 2013 roku niższy niż w 2011 roku, kiedy osiągnął wartość maksymalną 75%. Mimo tego spadku generalnie można mówić o wysokim poczuciu bezpieczeństwa w kraju. Kształtuje się ono obecnie na znacznie wyższym poziomie niż w okresie przemian ustrojowych i gospodarczych, w latach 90. XX wieku oraz na początku pierwszej dekady XXI wieku, kiedy opinię o tym, że Polska jest krajem bezpiecznym, podzielał nie więcej niż co trzeci badany. Korzystna ocena poczucia bezpieczeństwa w Polsce jest częściej udziałem respondentów lepiej wykształconych i dobrze oceniających swoje warunki materialne 6. Tabela 1. Ocena bezpieczeństwa w kraju w latach na podstawie badań CBOS Czy Pana/i zdaniem Polska jest krajem, w którym żyje się bezpiecznie? III XI IV IV IV III IV % wskazań respondentów II IV IV IV III III IV IV III IV IV IV IV IV Tak Nie Trudno powiedzieć Źródło: Bezpieczeństwo publiczne, Komunikat z badań CBOS nr BS/63/2013, Warszawa 2013, s Opisując wyniki badania, korzystano z publikacji, w której zostały one po raz pierwszy zaprezentowane: E. M. Guzik Makaruk (red.), Poczucie bezpieczeństwa obywateli w Polsce: identyfikacja i przeciwdziałanie współczesnym zagrożeniom, Warszawa Bezpieczeństwo publiczne, Komunikat z badań CBOS nr BS/63/2013, Warszawa 2013, s. 2.

60 60 Anna Kowalewska, Rozdział I. Ogólne poczucie bezpieczeństwa obywateli w Polsce Tabela 2. Poczucie bezpieczeństwa w miejscowości zamieszkania w latach na podstawie badań CBOS Czy miejsce, w którym Pan/i mieszka, można nazwać bezpiecznym i spokojnym? III XI IV IV IV III IV % wskazań respondentów II IV IV IV III III IV IV III IV IV IV IV IV Tak Nie Trudno powiedzieć Źródło: Bezpieczeństwo publiczne, Komunikat z badań CBOS nr BS/63/2013, Warszawa 2013, s. 2 Na bardzo wysokim poziomie kształtuje się także w świetle badań CBOS ocena bezpieczeństwa w miejscowości zamieszkania respondentów (tabela 2). Niezmiennie od 2008 roku blisko 90% badanych postrzega swoje miejsce zamieszkania jako bezpieczne i spokojne. W pomiarze z 2013 roku odsetek ten wyniósł 89%. Analizowany wskaźnik na przestrzeni wszystkich lat, w których monitorowano opinię publiczną na ten temat, cechuje się dużą stabilnością. Nawet w latach 90. XX wieku, kiedy większość Polaków nie czuła się w kraju bezpiecznie, swoją miejscowość za bezpieczną i spokojną uznawało około 70%. Ocena bezpieczeństwa w miejscu zamieszkania jest wyższa podobnie jak w przypadku bezpieczeństwa w kraju wśród osób lepiej wykształconych i dobrze oceniających swoje warunki materialne. Pozytywnym opiniom o stanie bezpieczeństwa w miejscu zamieszkania sprzyjało też zamieszkiwanie w małej miejscowości na wsi lub w mieście do 20 tys. ludności 7. Podobny, wysoki poziom oceny stanu bezpieczeństwa w kraju i w miejscu zamieszkania respondentów zarejestrowano także w badaniu Monitoring, identyfikacja i przeciwdziałanie zagrożeniom bezpieczeństwa obywateli z 2008 roku. Uczestnicy sondażu byli proszeni o ocenę kraju oraz swojej miejscowości za pomocą 5 stopniowej skali od zdecydowanie niebezpieczny/a do zdecydowanie bezpieczny/a. Blisko dwie trzecie respondentów (63%) uznało, że Polska jest krajem, w którym żyje się zdecydowanie lub raczej bezpiecznie. Odsetek ten jest 7 Ibidem.

61 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 61 zbliżony do notowanego w sondażu CBOS w 2008 roku (68%) i niemal identyczny jak wynik zeszłoroczny (64%), potwierdzając stabilizację poczucia bezpieczeństwa w ostatnich latach. Opinie na temat bezpieczeństwa w Polsce były zależne od zmiennych społeczno demograficznych respondentów. Do oceny Polski jako kraju niebezpiecznego częściej skłonne były kobiety, osoby najmłodsze (do 29. roku życia) oraz osoby najstarsze powyżej 60. roku życia, respondenci gorzej wykształceni oraz pochodzący z gospodarstw o niskich dochodach 8. Podobnie jak w sondażu CBOS ankietowani lepiej ocenili poziom bezpieczeństwa w miejscu swojego zamieszkania niż w kraju. Miejsce swojego zamieszkania jako bezpieczne określiło 84% respondentów, w tym 13% jako zdecydowanie bezpieczne (w sondażu CBOS analogiczny odsetek w 2008 roku wyniósł 87%). Wykres 1. Ocena stanu bezpieczeństwa w kraju i w miejscowości respondentów Źródło: E. Glińska, A. Kowalewska, Ocena poczucia bezpieczeństwa obywateli, (w:) E. M. Guzik Makaruk (red.), Poczucie bezpieczeństwa, op. cit. W ocenie bezpieczeństwa w zamieszkiwanej miejscowości, ujawniła się, podobnie jak w badaniach CBOS, zależność od jej wielkości. Wsie i małe miasta (do 20 tys. mieszkańców) były częściej postrzegane jako bezpieczne (91%) niż pozostałe kategorie miast (odsetek osób deklarujących poczucie bezpieczeństwa oscylował wokół 75% w zależności od wielkości miasta) E. Glińska, A. Kowalewska, Ocena poczucia bezpieczeństwa obywateli, (w:) E. M. Guzik Makaruk (red.), Poczucie bezpieczeństwa, op. cit., s. 65. Ibidem, s. 66.

62 62 Anna Kowalewska, Rozdział I. Ogólne poczucie bezpieczeństwa obywateli w Polsce Ponownie kobiety oraz osoby o niższych dochodach częściej negatywnie oceniały stan bezpieczeństwa w swoich miejscowościach niż mężczyźni i respondenci z zamożniejszych gospodarstw domowych 10. Oceny stanu bezpieczeństwa kraju wydają się podlegać dużemu wpływowi przekazów medialnych, bogatych w obrazy zbrodni i zdarzenia ingerujące w poczucie bezpieczeństwa odbiorców. Przekaz medialny jest nośnikiem pośrednich doświadczeń wiktymizacyjnych i powoduje wzrost zagrożenia w całym kraju. Zbrodnie lokalne nagłośnione medialnie zwiększają poczucie zagrożenia nie tylko lokalnie. Nie powinno więc dziwić, że poczucie bezpieczeństwa Polaków w miejscu zamieszkania jest względnie stabilne i znacząco wyższe aniżeli poczucie bezpieczeństwa w kraju. Każdy z tych wskaźników informuje o innym aspekcie poczucia bezpieczeństwa obywateli. Brak poczucia bezpieczeństwa w miejscu zamieszkania wydaje się wskazywać na odczuwanie rzeczywistego zagrożenia, z kolei brak poczucia bezpieczeństwa w kraju na stan uogólnionego, potencjalnego zagrożenia, które jest reakcją na przekazy medialne. Diagnoza Społeczna dostarcza danych na temat zadowolenia Polaków ze stanu bezpieczeństwa w miejscu zamieszkania. Ocena była dokonywana za pomocą 6 stopniowej skali, gdzie 1 oznaczało bardzo zadowolony/a, a 6 bardzo niezadowolony/a. Wyniki badania pokazują, że na przestrzeni lat odsetek bardzo lub raczej zadowolonych ze stanu bezpieczeństwa w miejscu zamieszkania wraz ze wzrostem respondentów uznających swoje miejsce zamieszkania za spokojne i bezpieczne, notowanym w sondażach CBOS systematycznie wzrastał, z 26% w 2000 roku do 54% w 2013 roku. Mimo tej pozytywnej tendencji respondentów zadowolonych ze stanu bezpieczeństwa w swojej miejscowości jest znacznie mniej niż tych, którzy swoją miejscowość uważają za bezpieczną (różnica około 35 punktów procentowych). Jak widać, czym innym jest uznanie swojej miejscowości za bezpieczną, a czym innym zadowolenie z panującego w niej stanu bezpieczeństwa. W przypadku większości badanych brak doświadczeń zagrażających poczuciu bezpieczeństwa (osobistych czy dotyczących osób z najbliższego otoczenia rodziny, sąsiadów) pozwala uznać miejsce zamieszkania za bezpieczne. Poczucie zadowolenia ze stanu bezpieczeństwa w swojej miejscowości poza własnymi doświadczeniami zależy zaś także od indywidualnych cech respondentów, np. tego, jaki stan bezpieczeństwa uznaliby za całkowicie zadowalający (w żadnej chyba miejscowości stan bezpieczeństwa nie jest na tyle dobry, aby nie mógł być jeszcze lepszy). Wart odnotowania 10 Ibidem.

63 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 63 wydaje się też fakt, że na przestrzeni ostatnich trzynastu lat zadowolenie ze stanu bezpieczeństwa we własnej miejscowości zrównało się (w 2000 roku było o połowę niższe) z zadowoleniem z własnego miejsca zamieszkania (54% bardzo lub raczej zadowolonych w 2013 roku według Diagnozy Społecznej ). Obecnie zatem aspekt bezpieczeństwa nie obniża już walorów miejscowości, w jakich zamieszkują Polacy. Wykres 2. Procent osób w wieku 18+, które są bardzo zadowolone lub zadowolone ze stanu bezpieczeństwa w miejscu zamieszkania w latach na podstawie Diagnozy Społecznej Źródło: J. Czapiński, Indywidualna jakość i styl życia, (w:) J. Czapiński, T. Panek (red.), Diagnoza Społeczna 2013, Warszawa 2014, s. 167 Poczucie osobistego bezpieczeństwa Polaków i źródła zagrożeń Oprócz opinii na temat stanu bezpieczeństwa w Polsce i w miejscu zamieszkania sondaże uwzględniają także wskaźniki bardziej subiektywne, psychologiczne, oparte na osobistym doświadczeniu poczucia bezpieczeństwa lub lęku przed zagrożeniami. Do takich miar należą: ocena poczucia bezpieczeństwa na co dzień (uwzględniona w badaniu Monitoring, identyfikacja i przeciwdziałanie zagrożeniom bezpieczeństwa obywateli ), oce-

64 64 Anna Kowalewska, Rozdział I. Ogólne poczucie bezpieczeństwa obywateli w Polsce na poczucia bezpieczeństwa w swojej okolicy o zmroku (będąca jednym ze wskaźników lęku przed przestępczością w Polskim Badaniu Przestępczości ) oraz obawa przed staniem się ofiarą przestępstwa (uwzględniana w sondażu CBOS). Obraz osobistego poczucia bezpieczeństwa Polaków uzupełniają także dane na temat czynów przestępczych, będących źródłem najczęstszych obaw i zagrożeń ( Polskie Badanie Przestępczości, Monitoring, identyfikacja i przeciwdziałanie zagrożeniom bezpieczeństwa obywateli ). Według wyników badania Monitoring, identyfikacja i przeciwdziałanie zagrożeniom bezpieczeństwa obywateli zdecydowana większość respondentów (83%) na co dzień czuje się bezpiecznie, w tym co dziesiąty (11%) zadeklarował, że czuje się zdecydowanie bezpiecznie. Wykres 3. Poczucie bezpieczeństwa na co dzień w opinii respondentów na podstawie badania Monitoring, identyfikacja i przeciwdziałanie zagrożeniom bezpieczeństwa obywateli Źródło: E. Glińska, A. Kowalewska, Ocena poczucia bezpieczeństwa, op. cit., s. 63 W ocenie ujawnił się podobny jak w przypadku oceny bezpieczeństwa w kraju czy w miejscowości zamieszkania syndrom cech sprzyjających odczuwaniu poczucia braku bezpieczeństwa. Opinię o braku poczucia bezpieczeństwa na co dzień nieco częściej wyrażały kobiety niż mężczyźni, osoby starsze (najczęściej powyżej 60. roku życia), gorzej wykształcone, o najniższych dochodach gospodarstwa domowego 11. W ramach Polskiego Badania Przestępczości respondenci odpowiadają na pytanie, czy czują się bezpiecznie, spacerując w swojej okolicy po zmroku. W 2013 roku twierdząco odpowiedziało na nie 76% badanych. Na mniej więcej podobnym poziomie odsetek ten kształtuje się na przestrzeni 11 Ibidem, s. 63.

65 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 65 ostatnich sześciu lat, a swoją rekordową wartość (80%) osiągnął w 2012 roku. Zatem chociaż jak pokazują wyniki badań CBOS swoje miejsce zamieszkania za bezpieczne i spokojne uważa 89% badanych, to w okolicznościach stwarzających większe poczucie zagrożenia (o zmroku) poczucie bezpieczeństwa maleje. Jednak nawet wówczas większość Polaków czuje się bezpiecznie, a obawy o swoje bezpieczeństwo wyraża co piąty badany. Wykres 4. Poczucie bezpieczeństwa podczas spacerów o zmroku w miejscu zamieszkania na przestrzeni lat na podstawie Polskiego Badania Przestępczości Źródło: Raport o stanie bezpieczeństwa w Polsce w 2012 roku, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Warszawa 2013, s. 19 W sondażach CBOS respondentom zadawane jest pytanie, diagnozujące poziom społecznego lęku przed przestępczością: Czy obawia się Pan/i tego, że może stać się ofiarą przestępstwa?. Jak należy oczekiwać w świetle wyżej przedstawionych danych obrazujących wysokie poczucie bezpieczeństwa wśród Polaków, większość obywateli (60% w 2013 roku) żyje wolna od obaw związanych z tym, że może stać się ofiarą przestępstwa. Pozostali takie obawy wyrażają, przy czym większość z nich (35%) w umiarkowanym stopniu ( obawiam się, ale nie tak bardzo ). Jedynie 4% respondentów przyznaje się do silnego lęku. Obawy o własne bezpieczeństwo częściej wyrażają kobiety, osoby gorzej

66 66 Anna Kowalewska, Rozdział I. Ogólne poczucie bezpieczeństwa obywateli w Polsce wykształcone, zamieszkałe w większych miejscowościach oraz osoby, które negatywnie oceniają swoje warunki materialne 12. Tabela 3. Poczucie osobistego zagrożenia na przestrzeni lat na podstawie badań CBOS Czy obawia się Pan/i tego, że może stać się ofiarą przestępstwa? IV IV III IV Wskazania respondentów II IV IV IV III 04 III IV IV III IV IV IV IV IV Nie obawiam się Obawiam się, ale nie tak bardzo Bardzo się tego obawiam Obawiam się Trudno powiedzieć Źródło: Bezpieczeństwo publiczne, Komunikat z badań CBOS nr BS/63/2013, Warszawa 2013, s. 2 Poziom obaw maleje jednak na przestrzeni lat wraz z poprawą oceny bezpieczeństwa w kraju i wraz ze wzrostem społecznego zadowolenia ze stanu bezpieczeństwa. W 1996 roku obawy wyrażało dwie trzecie Polaków, a w 2013 roku 39%. Fakt ten należy wiązać z obiektywną poprawą stanu bezpieczeństwa Polaków, znajdującą odzwierciedlenie w dostępnych statystykach kryminalnych. Pokazują one znacznie mniejszą liczbę stwierdzonych przestępstw niż przed dekadą (kiedy osiągnęła ona swoje apogeum) oraz rosnący wskaźnik wykrywalności przestępstw 13. Wyniki Polskiego Badania Przestępczości identyfikują rodzaje zagrożeń, których Polacy najbardziej obawiają się w miejscu swojego zamieszkania. Respondentom zadawane jest pytanie: Czego, jakich zagrożeń naj Bezpieczeństwo publiczne, Komunikat z badań CBOS nr BS/63/2013, Warszawa 2013, s. 3. Statystyki policyjne pokazują, że w 2003 roku liczba stwierdzonych przestępstw ogółem wyniosła , zaś w 2013 roku (o 27% mniej), wskaźnik wykrywalności przestępstw wzrósł zaś z 8,8% do 23%. Na podstawie: Postępowania wszczęte, przestępstwa stwierdzone i wykrywalność w latach , dostępny pod adresem: statystyka.policja.pl/st/ogolne statystyki/47682,postepowania wszczete przestepstwa stwierdzone i wykrywalnosc w latach html ( ).

67 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 67 bardziej obawia się Pan/i w pobliżu miejsca swojego zamieszkania? (mogą oni wskazać maksymalnie 3 odpowiedzi). Najważniejszym źródłem obaw są potencjalne włamania, np. do mieszkań, piwnic, samochodów (36% wskazań w 2013 roku). Drugim obszarem obaw są brawurowo jeżdżący kierowcy (28%). Ponadto relatywnie często wymieniano napady, rozboje (25%), bójki i pobicia (23%), kradzieże (23%), niszczenie mienia (20%), agresję ze strony osób pijanych lub narkomanów (19%), zaczepianie przez agresywną młodzież (18%). Mniejsze obawy budziły wymuszenia i okupy, handel narkotykami czy hałaśliwi sąsiedzi (7 10%). Co ósmy Polak przyznał, że niczego nie obawia się w pobliżu swego miejsca zamieszkania. Jak zatem widać, najczęstszym źródłem obaw są zagrożenia ze strony przestępczości pospolitej, zwłaszcza czyny przeciwko mieniu oraz zdrowiu i życiu. Na przestrzeni ostatnich sześciu lat rosną obawy Polaków przed włamaniami, bójkami, pobiciami, kradzieżami oraz wymuszeniami, okupami, handlem narkotykami. Zmniejsza się natomiast skala lęku przed brawurowo jeżdżącymi kierowcami, co może być związane z zainteresowaniem i napiętnowaniem tego typu zachowań przez media, a także ze zmianą nastawień społecznych wobec tego rodzaju zagrożeń. Badani rzadziej wskazują również na zagrożenia ze strony agresywnie zachowującej się młodzieży, co z kolei może być związane z korzystniejszą oceną pracy Policji w miejscu zamieszkania respondentów. Jak pokazują wyniki Polskiego Badania Przestępczości, w pomiarze z 2014 roku pracę policjantów pełniących służbę w okolicy miejsca zamieszkania dobrze oceniało niemal trzy czwarte Polaków (72%; w 2013 roku 68%). Był to najlepszy wynik spośród wszystkich edycji badania Policja skuteczna w walce z przestępczością, dostępny pod adresem: pol/aktualnosci/96278,policja skuteczna w walce z przestepczoscia.html ( ).

68 68 Anna Kowalewska, Rozdział I. Ogólne poczucie bezpieczeństwa obywateli w Polsce Wykres 5. Zagrożenia, jakich obawiają się respondenci w miejscu zamieszkania na podstawie VI edycji Polskiego Badania Przestępczości (2013) Źródło: Raport o stanie bezpieczeństwa w Polsce w 2012 roku, op. cit., s. 22 Obszerną listę zagrożeń uwzględniono także w badaniu Monitoring, identyfikacja i przeciwdziałanie zagrożeniom bezpieczeństwa obywateli. Respondentom przedstawiono listę przestępstw i patologii społecznych i zapytano: Czy obawia się Pan/i, że stanie się ofiarą tych zagrożeń?. Odpowiedzi udzielano za pomocą skali od 1 zdecydowanie nie do 4 zdecydowanie tak. Tabela poniżej przedstawia zestawienie przestępstw i patologii wskazanych jako zagrażające przez co najmniej 20% badanych (którzy uznali, że raczej lub zdecydowanie obawiają się, że staną się ofiarą danego zagrożenia). Mimo innego sposobu pomiaru wyniki badania potwierdzają wysoką pozycję wypadków drogowych, kradzieży, włamań, agresji ze strony nastolatków oraz pobić wśród najważniejszych źródeł zagrożeń. Poczucie zagrożenia najczęściej wiązano z możliwością stania się ofiarą wypadku drogo-

69 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 69 wego obawy wyraziło trzy czwarte badanych, w tym około 22% w sposób zdecydowany. Wśród pozostałych zagrożeń będących relatywnie często źródłem obaw znalazły się: znalezienie się w sytuacji zmuszającej do wręczenia łapówki w służbie zdrowia, handel danymi osobowymi, spowodowanie wypadku drogowego, przestępstwa internetowe 15 rozsyłanie wirusów komputerowych w Internecie, kradzież przez Internet danych osobowych, haseł, kodów dostępu, np. do kont bankowych, włamania do komputerów, oszustwa internetowe, np. na aukcjach internetowych. Tabela 4. Poczucie subiektywnego zagrożenia zestawienie wszystkich przestępstw i patologii N= [1] Zdecydowanie nie [2] Raczej nie [3] Raczej tak [4] Zdecydowanie tak Trudno powiedzieć Zdecydowanie nie lub raczej nie [1,2] Zdecydowanie tak lub raczej tak [3,4] Średnia Stanie się ofiarą wypadku % 18% 50% 26% 2% 22% 76% 3,0 drogowego Kradzieże kieszonkowe % 28% 42% 15% 4% 39% 57% 2,6 Włamania % 31% 40% 13% 4% 43% 53% 2,6 Agresja ze strony nastolatków % 34% 31% 16% 4% 50% 46% 2,5 Kradzieże z użyciem % 32% 33% 12% 4% 51% 45% 2,4 przemocy Pobicia % 37% 30% 12% 5% 53% 42% 2,4 Znalezienie się w sytuacji zmuszającej do wręczenia łapówki w służbie zdrowia % 33% 29% 11% 6% 54% 40% 2,3 15 Pytania o zagrożenie tymi przestępstwami zadawane były osobom posiadającym dostęp do Internetu.

70 70 Anna Kowalewska, Rozdział I. Ogólne poczucie bezpieczeństwa obywateli w Polsce Handel danymi osobowymi Kradzieże samochodów Spowodowanie wypadku drogowego Rozsyłanie wirusów komputerowych w Internecie Kradzież przez Internet danych osobowych, haseł, kodów dostępu, np. do kont bankowych Włamania do komputerów Oszustwa internetowe, np. na aukcjach internetowych N= [1] Zdecydowanie nie [2] Raczej nie [3] Raczej tak [4] Zdecydowanie tak Trudno powiedzieć Zdecydowanie nie lub raczej nie [1,2] Zdecydowanie tak lub raczej tak [3,4] Średnia % 34% 29% 9% 4% 59% 37% 2, % 33% 26% 9% 4% 61% 35% 2, % 37% 26% 9% 2% 63% 35% 2, % 36% 21% 8% 2% 69% 29% % 36% 21% 8% 4% 67% 29% % 39% 18% 6% 3% 72% 24% % 39% 16% 5% 4% 74% 22% 1,9 Źródło: E. Glińska, A. Kowalewska, Poczucie osobistego zagrożenia, op. cit., s. 199 Wiktymizacja społeczeństwa Istotnym wymiarem analizy poczucia bezpieczeństwa Polaków są także ich doświadczenia wiktymizacyjne. Analizę utrudnia jednak fakt, że sondaże uwzględniają różną listę czynów przestępczych. Ponadto pytania ich dotyczące odnoszą się do różnego horyzontu czasowego (np. ostatnich pięciu lat w sondażach CBOS, ostatnich dziesięciu lat w Diagnozie Społecznej ). W związku z tym dane nie są całkowicie porównywalne. Niemniej jednak biorąc pod uwagę fakt, że wszystkie pochodzą z reprezentatywnych prób Polaków rysują one w miarę spójny obraz sytuacji w badanym obszarze.

71 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 71 W sondażu prowadzonym przez CBOS respondenci pytani są, czy w ciągu ostatnich pięciu lat stali się ofiarami następujących przestępstw: kradzież, włamanie (do domu, mieszkania, domku na działce, piwnicy, budynków gospodarczych), napad połączony z rabunkiem, pobicie lub umyślne zranienie, inne przestępstwo. Wyniki badania pokazują, że w ciągu ostatnich pięciu lat 15% Polaków stało się ofiarą kradzieży. Chociaż kradzieże należą do kategorii przestępstw o największym kręgu ofiar, to zjawisko to wykazuje tendencję spadkową (najwyższy odsetek ofiar kradzieży na przestrzeni ostatnich piętnastu lat zanotowano w 2002 roku 31%). Blisko co dziesiąty Polak (8%) padł w ciągu ostatnich pięciu lat ofiarą włamania, a odnotowana wartość odsetka należy do najniższych na przestrzeni ostatnich piętnastu lat. Skala doświadczeń związanych z naruszeniem nietykalności cielesnej była niższa napadniętych i obrabowanych w ostatnich pięciu latach było 3% badanych, a pobitych lub umyślnie zranionych 2%. Badanie CBOS pozwala oszacować ogólny wskaźnik wiktymizacji na 21% w ciągu ostatnich pięciu lat co piąty Polak padł ofiarą jakiegoś przestępstwa. Doświadczenia te częściej były udziałem mieszkańców większych miejscowości, osób lepiej wykształconych, dobrze sytuowanych, ale również niezadowolonych ze swoich warunków materialnych 16. Tabela 5. Odsetek ofiar wybranych kategorii przestępstw na przestrzeni lat na podstawie badań CBOS Czy w ostatnich pięciu latach przydarzyła się Panu/i któraś z wymienionych niżej sytuacji: Ukradziono Panu/i coś Dokonano u Pana/i włamania (do domu, mieszkania, domku na działce, piwnicy, budynków gospodarczych) VI 99 VI 00 IV 02 IV 03 Odsetki odpowiedzi twierdzących III 04 III 05 X 05 IV 06 IV 07 IV 09 IV 10 IV 11 IV 12 IV 13 22% 19% 31% 28% 29% 23% 22% 26% 20% 16% 19% 18% 17% 15% 9% 8% 17% 14% 17% 13% 11% 16% 11% 10% 10% 9% 9% 8% 16 Bezpieczeństwo publiczne, Komunikat z badań CBOS, nr BS/63/2013, Warszawa 2013, s. 4.

72 72 Anna Kowalewska, Rozdział I. Ogólne poczucie bezpieczeństwa obywateli w Polsce Został/a Pan/i napadnięty/a i obrabowany(a) Został/a Pan/i pobity/a lub umyślnie zraniony/a Stał/a się Pan/i ofiarą innego przestępstwa 4% 4% 5% 5% 7% 4% 3% 6% 4% 3% 4% 2% 4% 3% 4% 3% 5% 6% 4% 5% 4% 6% 5% 4% 3% 3% 4% 2% 4% 5% 7% 4% 6% 5% 3% 6% 5% 5% 4% 4% 4% 5% Źródło: Bezpieczeństwo publiczne, Komunikat z badań CBOS, nr BS/63/2013, Warszawa 2013, s. 4 Diagnoza Społeczna 2013 szacuje odsetek ofiar i sprawców wybranych przestępstw wśród dorosłych Polaków, odnosząc się do dziesięciolecia poprzedzającego okres realizacji badania ( ). Wykorzystuje także nieco inny zestaw czynów związanych z łamaniem prawa: kradzieże, napad i pobicie, włamanie do domu, oskarżenie w sprawie kryminalnej, oskarżenie w sprawie cywilnej, zatrzymanie przez Policję, spowodowanie kolizji lub wypadku drogowego. Wyniki badania pokazują, że odsetek dorosłych Polaków przyznających się do tych doświadczeń jako ich ofiara lub sprawca nie przekracza 3%, przy czym relatywnie najliczniej reprezentowane są ofiary kradzieży oraz osoby zatrzymane przez Policję (po 3% 17 ), najrzadziej zaś osoby oskarżone w sprawie cywilnej (1%). Autorzy Diagnozy Społecznej, na podstawie analizy danych o charakterze wzdłużnym 18, zauważają stałość doświadczeń związanych z byciem ofiarą lub sprawcą analizowanych czynów w czasie u poszczególnych osób. Ofiary kradzieży czy napadu i pobicia w którymś roku miały istotnie wyższe ryzyko zastania ofiarą tych przestępstw po dwóch, czterech, a w niektórych przypadkach nawet po sześciu latach 19. Również bycie oskarżonym i zatrzymanym przez Policję zwiększa prawdopodobieństwo powtórnego Trudna do wyjaśnienia jest różnica między odsetkiem 3% osób będących w latach ofiarami kradzieży, oszacowanym w Diagnozie Społecznej 2013, a odsetkiem 15% ofiar kradzieży w okresie ostatnich pięciu lat, oszacowanym w sondażu CBOS. W grę zapewne wchodzi błąd wnioskowania statystycznego, wyższy ze względu na mniejszą próbę badawczą w badaniu CBOS, jednak nie wyjaśnia on w całości skali odnotowanej różnicy. Badanie ma charakter panelowy część respondentów ankietowana jest regularnie, w odstępach co 2 3 lata. J. Czapiński, Indywidualna jakość i styl życia, (w:) J. Czapiński, T. Panek (red.), Diagnoza Społeczna 2013, Warszawa 2014, s. 247.

73 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 73 oskarżenia lub zatrzymania przez Policję po upływie wielu lat 20. Autorzy formułują konkluzję o stałych predyspozycjach do wchodzenia w konflikt z prawem, ale także o stałych w odniesieniu do pewnych kategorii doświadczeń cechach ofiary, co potwierdza tezy wiktymologów: pewni ludzie są bardziej od innych narażeni na powtarzalne doświadczenia bycia ofiarą czyjejś agresji 21. Zarówno odsetek ofiar, jak i sprawców przestępstw jest zdecydowanie większy wśród mężczyzn niż wśród kobiet. Wyróżniają się też przedstawiciele młodszych grup wiekowych (z wyjątkiem ofiar włamania) na tle osób starszych. Również w największych miastach częstość doświadczeń związanych z łamaniem prawa jest większa niż na wsi i w małych miejscowościach 22. W badaniu Monitoring, identyfikacja i przeciwdziałanie zagrożeniom bezpieczeństwa obywateli respondentów także pytano o bezpośrednie (czy kiedykolwiek sami byli ofiarą działań przestępczych) i pośrednie doświadczenia wiktymizacyjne (czy ofiarą był ktoś z ich rodziny). W pytaniu wykorzystano obszerną listę zagrożeń i patologii społecznych, szerszą niż w przedstawionych wyżej sondażach. Wyniki badania wskazują, że negatywne doświadczenia respondentów dotyczą najczęściej przestępczości pospolitej, zwłaszcza kradzieży kieszonkowych, agresji ze strony nastolatków, włamań, pobić i kradzieży samochodów. Podobnie jak w innych sondażach największą szkodliwością cechują się kradzieże kieszonkowe ich ofiarą kiedykolwiek było 17% badanych, częściej osoby powyżej 30 lat, mieszkańcy miast. Co dziesiąty ankietowany zetknął się osobiście z agresją ze strony nastolatków (ponownie nieco częściej byli to mieszkańcy miast), 8% doświadczyło włamania, a 6% zostało pobitych (częściej mężczyźni). O znacznej skali tych działań przestępczych świadczy także to, że często doświadczali ich też członkowie rodzin badanych (11 17%). Jak zatem widać, wyrażane relatywnie często obawy przed tymi zagrożeniami mają swoje uzasadnienie w doświadczeniach osobistych respondentów lub doświadczeniach ich rodzin. Relatywnie częste doświadczenia ofiar przestępstw internetowych również wyjaśniają dużą skalę obaw związanych z poruszaniem się w przestrzeni wirtualnej. Po opisanych wyżej zagrożeniach czynami pospolitej przestępczości cyberprzestępczość to drugi pod względem częstotliwości obszar doświadczeń wiktymizacyjnych Polaków. Najczęściej badani spotykali się z rozsyłaniem wirusów komputerowych w Internecie (8% kie Ibidem. Ibidem, s Ibidem, s. 249.

74 74 Anna Kowalewska, Rozdział I. Ogólne poczucie bezpieczeństwa obywateli w Polsce dykolwiek zetknęło się z tym zjawiskiem osobiście, a 5% mówiło o podobnych doświadczeniach członków swoich rodzin). 3% ankietowanych kiedykolwiek padło ofiarą oszustwa internetowego i taka sama grupa potrafiła przywołać podobne negatywne doświadczenia członków swojej rodziny. Nieliczne osoby (1 2%) doświadczyły włamania do komputera, handlu danymi osobowymi i zniesławienia przez Internet. Nieliczni badani także padali ofiarą przestępczości zorganizowanej: przestępstw gospodarczych i wymuszeń haraczy (po 1%). Nieco więcej uczestników sondażu wie o przestępczości zorganizowanej z doświadczeń członków swojej rodziny odsetki te nie przekraczają jednak 2%. Deklaracje badanych wskazują na raczej niewielkie doświadczenie z patologiami społecznymi: indywidualnymi, rodzinnymi czy organizacyjnymi. Należy jednak pamiętać, że pytania dotyczące tych tematów należą do drażliwych, w związku z czym szacunki skali zjawisk mogą być zaniżone. Relatywnie najczęściej badani mieli do czynienia z łapownictwem (około 12% wskazań, najczęściej dotyczyły one wręczania łapówek w służbie zdrowia 9%). Nieliczni (2%) przyznali się do tego, że inne osoby próbowały wręczyć im łapówkę. Również patologie osobiste i rodzinne należy uznać za tę sferę zjawisk, do których respondentom trudno się przyznać (od 1% do 5% badanych). Dlatego bardziej zasadne jest określanie skali tych zjawisk na podstawie pośrednich doświadczeń wiktymizacji (występowania tych patologii wśród członków rodziny respondentów). Pokazują one, że największym problemem społecznym i osobistym jest alkoholizm (18%), a następnie uzależnienie od środków masowej komunikacji (11%). Relatywnie często mówiono także o pracoholizmie i przemocy w rodzinie (po 6%).

75 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 75 Wykres 6. Ofiary przestępstw i patologii społecznych na podstawie badania Monitoring, identyfikacja i przeciwdziałanie zagrożeniom bezpieczeństwa obywateli (2008) wskazania powyżej 2% Źródło: E. Glińska, A. Kowalewska, Poczucie osobistego zagrożenia, op. cit., s. 203 Przedstawione wyniki badań wskazują na korzystną ocenę poczucia bezpieczeństwa w kraju i w miejscu zamieszkania respondentów. Rejestro-

76 76 Anna Kowalewska, Rozdział I. Ogólne poczucie bezpieczeństwa obywateli w Polsce wany poziom pozytywnych ocen bezpieczeństwa jest jednym z najwyższych od 1987 roku, kiedy CBOS zainicjowało cykliczne badania na ten temat. Większość Polaków (90%) mieszka w miejscach postrzeganych przez siebie jako spokojne i bezpieczne, w konsekwencji bezpiecznie czują się oni na co dzień (83%). Mniej korzystna jest ocena bezpieczeństwa w kraju (64% badanych uważa Polskę za kraj, w którym żyje się bezpiecznie), jednak rzutują na nią pośrednie doświadczenia wiktymizacyjne Polaków, nabywane w kontakcie z przekazem nadawanym przez skomercjalizowane media, nieszczędzące odbiorcom informacji o brutalnych wydarzeniach i działaniach przestępczych. Obawy, w większości o umiarkowanym natężeniu, przed staniem się ofiarą przestępstw, wyraża blisko 40% respondentów. Ich źródłem są najczęściej zdarzenia najbardziej powszechne, zbierające największą liczbę ofiar: wypadki drogowe, kradzieże, włamania, pobicia.

77 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 77 Małgorzata Bilewicz Rozdział II. Sytuacja życiowa osób niewidomych i słabowidzących kontekst teoretyczny Sytuacja życiowa definicje i rodzaje Sytuacje życiowe są następstwem refleksji człowieka nad własnym położeniem życiowym i to głównie ze względu na posiadane właściwości podmiotowe (np. wiek, zdrowie, płeć itp.). Są to rozważania wokół jakości i poziomu życia, położenia wśród innych, bezpieczeństwa własnego życia, percepcji posiadanych szans życiowych, przeżywanego cierpienia i nadziei. Są to także refleksje nad perspektywą szans przetrwania i samorealizacji 1. T. Tomaszewski 2 definiuje sytuację człowieka jako układ jego wzajemnych stosunków z innymi elementami środowiska, w którym funkcjonuje, w określonym momencie czasu, wyróżniając przy tym sytuacje egzystencjalne (życiowe), tj. układy stosunków jednostki ze światem ważne dla jej życia i rozwoju oraz sytuacje behawioralne (zadaniowe), stanowiące układy stosunków jednostki ze światem istotne dla różnych rodzajów działalności celowej. Podstawą tej kwalifikacji jest rodzaj prowadzonej aktywności podmiotu: życie i działanie. Do sytuacji egzystencjalnych autor zalicza: zdrowotną, materialną, finansową, mieszkaniową, zawodową, rodzinną, towarzyską itp., natomiast sytuacje behawioralne to sytuacje wychowawcze, terapeutyczne, egzaminacyjne, sytuacje problemowe, decyzyjne, zadaniowe, wreszcie sytuacje trudne, ryzykowne, niebezpieczne, wypadkowe, sytuacje powodzenia lub niepowodzenia itp. Ważnym aspektem sytuacji życiowej są relacje człowieka ze światem, a zwłaszcza z innymi ludźmi. Dotyczy to głównie szans uczestnictwa w życiu świata, współdziałania z innymi ludźmi, podejmowania wspólnych za- 1 2 R. Ossowski, Sytuacja życiowa człowieka niepełnosprawnego w procesie kształtowania się gospodarki rynkowej nadzieje i zagrożenia, (w:) J. Pilecki, M. Kozłowski (red.), Rehabilitacja oraz edukacja dzieci i młodzieży z dysfunkcjami narządu wzroku, Kraków 1999, s. 21. T. Tomaszewski, Człowiek i otoczenie, (w:) T. Tomaszewski (red.), Psychologia, Warszawa 1975, s

78 78 Małgorzata Bilewicz, Rozdział II. Sytuacja życiowa osób niewidomych dań, włączania się do dzieła budowy i zmieniania świata, a także i to na ile inni ludzie pragną uczestniczyć w rozwiązywaniu problemów i dylematów egzystencjalnych danej osoby 3. Osoba niepełnosprawna egzystuje w różnych obszarach przestrzeni życiowej o złożonym charakterze kontekstu ludzkiego, może napotykać w związku z tym wielorakie utrudnienia. Daje się wyróżnić ich obiektywny i subiektywny wymiar. Pierwszy zasadniczo sprowadza się do rozmiarów sytuacji trudnej przez pryzmat indywidualnego i społecznego wsparcia ze strony instytucji rehabilitacyjnych i środowiskowej sieci zabezpieczeń socjalnych. Drugi zaś odnosi się do sposobu definiowania własnej sytuacji, a także istnienia barier nie tylko natury technicznej, ale przede wszystkim organizacyjnej, społecznej i psychologicznej 4. Według T. Tomaszewskiego 5 sytuacje, w których naruszona jest równowaga takich elementów jak zadania, czynności, warunki i cechy podmiotu, możemy objąć ogólną nazwą sytuacji trudnych. Autor wyróżnia pięć głównych rodzajów sytuacji trudnych: utrudnienia, deprywacji, zagrożenia, przeciążenia i sytuacje konfliktowe. Sytuacja utrudnienia występuje wtedy, kiedy w działaniu swym jednostka napotyka przeszkodę lub brak jakichś elementów potrzebnych do wykonania zadania. Jednostka niepełnosprawna bywa często w sytuacji utrudnienia. Dziecko czy człowiek dorosły, jeśli odbiegają swym wyglądem, zachowaniem, funkcjonowaniem od norm i standardów przyjętych w danej społeczności, mają utrudnione, a nawet uniemożliwione działanie. Nastawienie na typowość prowadzi do braku akceptacji i do nietolerancji dla tego, co jest inne, do niezrozumienia i niedostrzegania potrzeb ludzi nietypowych, a także do odtrącania ich przez społeczeństwo 6. Sytuacja deprywacji według T. Tomaszewskiego 7 to taka, w której podmiot działający pozbawiony jest czegoś, co jest potrzebne do jego normalnego życia lub funkcjonowania, albo inaczej mówiąc, warunki, w których nie są zaspokojone jakieś podstawowe potrzeby podmiotu. Z badań H. Larkowej 8 wynika, że brak wzroku może być przyczyną powstawania wielu sytuacji deprywacji społecznej i psychicznej, np. takich, jak: zubo R. Ossowski, Sytuacja życiowa, op. cit., s. 22. F. Wojciechowski, Przestrzeń życiowa w niepełnosprawności człowieka, (w:) K. D. Rzedzicka, A. Kobylańska (red.), Dorosłość, niepełnosprawność, czas współczesny. Na pograniczach pedagogiki specjalnej, Kraków 2003, s T. Tomaszewski, Aktywność człowieka, (w:) M. Maruszewski, J. Reykowski, T. Tomaszewski, Psychologia jako nauka o człowieku, Warszawa 1967, s H. Larkowa, Człowiek niepełnosprawny. Problemy psychologiczne, Warszawa 1987, s T. Tomaszewski, Człowiek i otoczenie, op. cit., s. 32. H. Larkowa, Człowiek niepełnosprawny, op. cit., s. 35.

79 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 79 żenie życia o brak książki, widoków, kina, kontaktów z innymi ludźmi, zawężenie a nawet wyeliminowanie zainteresowań kulturalnych, zwiększenie uzależnienia od innych osób, poczucie krzywdy i osamotnienia, zachwianie poczucia własnej wartości, uczucie, że się jest jednostką niepotrzebną, ciężarem fizycznym oraz psychicznym dla innych. To ponadto świadomość niewykorzystania swych możliwości psychicznych, intelektualnych, poczucie niespełnionych nadziei i nieziszczalnych pragnień, wrażenie bezużyteczności, zachwianie poczucia wartości, jak też sensu życia. Sytuacja zagrożenia występuje zdaniem T. Tomaszewskiego 9 wtedy, kiedy istnieje zwiększone prawdopodobieństwo naruszenia jakiejś wartości cenionej przez podmiot działający, życia, zdrowia, jego samego i jego bliskich, własności, uprawnień, pozycji społecznej, dobrego imienia, poglądów, dobrego samopoczucia lub samooceny itp. Jak stwierdza H. Larkowa 10, u osób z naruszoną sprawnością dość często występuje zagrożenie pozycji społecznej, zwłaszcza jeśli jest to niepełnosprawność znacznego stopnia. Pozycja społeczna ludzi niepełnosprawnych bywa zagrożona na skutek negatywnych postaw wobec nich innych osób z otoczenia. Według T. Tomaszewskiego 11 sytuacje przeciążenia powstają wtedy, gdy trudność zadania jest na granicy możliwości podmiotu, związanych z jego siłami fizycznymi, umysłowymi lub wytrzymałością nerwową. Gdy wymagania życiowe, zwłaszcza szkolne, zawodowe, społeczne, znacznie przekraczają możliwości jednostki, ograniczone przez upośledzenie funkcji organizmu i skutki owej niepełnosprawności, jednostka ta znajdzie się w sytuacji przeciążenia 12. T. Tomaszewski 13 stwierdza, że sytuacje konfliktowe powstają wtedy, gdy człowiek znajduje się w polu działania sił przeciwstawnych, przy czym mogą to być zarówno siły fizyczne, jak i sprzeczne naciski społeczne lub moralne. Jednostka może się też znaleźć w sytuacji, w której występuje konflikt ról, kompetencji lub zadań, a także sprzeczności interesów, przekonań itp. W literaturze przedmiotu przyjmuje się, że utrata cenionych przez człowieka wartości takich jak: zdrowie i sprawność fizyczna, powoduje sytuację trudną oraz reakcję stresową. Nagła, znaczna utrata sprawności i zdrowia stawia człowieka w kryzysowej sytuacji nadmiernego obciążenia systemu samoregulacji, wzbudzając stan napięcia emocjonalnego i wywołując T. Tomaszewski, Człowiek i otoczenie, op. cit., s. 34. H. Larkowa, Człowiek niepełnosprawny, op. cit., s. 38. T. Tomaszewski, Człowiek i otoczenie, op. cit., s. 33. H. Larkowa, Człowiek niepełnosprawny, op. cit., s. 41. T. Tomaszewski, Człowiek i otoczenie, op. cit., s. 35.

80 80 Małgorzata Bilewicz, Rozdział II. Sytuacja życiowa osób niewidomych zmiany w różnych sferach psychiki. Reakcje jednostki na niepełnosprawność wrodzoną lub powstałą we wczesnym dzieciństwie nie są tak gwałtowne jak w przypadku nagłej utraty sprawności, chociaż mogą wystąpić sytuacje krytyczne, zwłaszcza gdy pojawi się nieoczekiwane zagrożenie lub udaremniona zostanie jakaś istotna potrzeba. W przypadku stopniowej utraty wzroku również występuje długotrwały silny stres. Pojawia się na przemian silniejsza i słabsza wiara w poprawę lub przynajmniej zatrzymanie się tego złowrogiego procesu, przepleciona lękiem przed pogorszeniem się i perspektywą całkowitej utraty wzroku. Często równolegle toczy się walka lekarzy o wzrok, która wzbudza nadzieję, lecz może także powodować dodatkowe cierpienie fizyczne oraz stres 14. Sytuacja życiowa osób z niepełnosprawnością wzroku Sytuacja życia z niepełnosprawnością pociąga więc za sobą liczne wielopłaszczyznowe konsekwencje. Według biopsychospołecznej koncepcji 15 istotę niepełnosprawności stanowi odchylenie od normalnego poziomu funkcjonowania na trzech poziomach: biologicznym, jednostkowym i społecznym lub na niektórych z nich. Niepełnosprawność ma więc trzy wymiary: biologiczny, jednostkowy i społeczny. Odchylenie w poszczególnych wymiarach może przyjąć następujące formy: na poziomie biologicznym jest to: zniesienie, ograniczenie lub zaburzenie prze biegu funkcji organizmu w zależności od stopnia i zakresu uszkodzenia jego orga nów lub układów; na poziomie jednostkowym lub osobowym jest to ogranicze nie aktywności i działania; na poziomie społecznym jest to ograniczenie uczestnictwa i funkcjonowania w życiu społecznym. Wśród skutków utraty wzroku, które przysparzają niewidomym najwięcej kłopotów, jest znaczne ograniczenie orientacji w przestrzeni, a zatem ograniczenie możliwości samodzielnego poruszania się, a także konieczność korzystania z pomocy innych osób przy przemieszczaniu się oraz podróżowaniu. Niewidomy jest stale narażony na uderzenie się, na wpadnięcie na kogoś, potłuczenie czy przewrócenie jakichś przedmiotów H. Larkowa, Człowiek niepełnosprawny, op. cit., s T. Majewski, Biopsychospołeczna koncepcja niepełnosprawności, Szkoła Specjalna 1999, Nr 3, s

81 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 81 Ta świadomość hamuje swobodę jego ruchów i zachowania się, w dużej też mierze pozbawia człowieka niezależności osobistej oraz anonimowości 16. Świadomość niebezpieczeństw związanych z przejawianiem aktywności ruchowej sprawia również, że niewidomi żyją w stanie permanentnej hipokinezy 17, będącej źródłem częstego zmęczenia, patologicznych zahamowań, powodujących automatyczne reakcje grup mięśni w formie tików funkcjonalnych i synkinezji, zwanych blindyzmami 18. Brak swobody w poruszaniu się jest ważnym wskaźnikiem samodzielności, a w następstwie i poczucia wolności, rozumianej tu jako możliwości określania zadań własnych oraz ich realizacja bez nadmiernej pomocy czy zależności od innych. Utrudnia pełnienie roli zawodowej, ról rodzinnych, uczestnictwo kulturalne itp. 19, może prowadzić do wyobcowania ze społeczeństwa. Samodzielne chodzenie, podróżowanie osób niewidomych i słabowidzących uwarunkowane jest dwoma czynnikami: orientacją przestrzenną oraz lokomocją. Orientacja przestrzenna to sprawność w zakresie poznawania swego otoczenia, zachodzących w nim stosunków przestrzennych i czasowych oraz określania własnego położenia w stosunku do otaczających przedmiotów. Zasadniczą rolę odgrywają tu procesy poznawcze, wykorzystywanie posiadanych zmysłów, zasób pojęć, znajomość schematu ciała, wyobraźnia przestrzenna, wiedza o otoczeniu, operowanie relacjami odległości i czasu itp. Lokomocja to zdolność przemieszczania się z jednego miejsca na inne 20. Większość niewidomych posiada sprawny narząd ruchu. To jednak nie wystarcza do samodzielnego chodzenia po drogach i ulicach oraz do podróżowania. Muszą opanować technikę posługiwania się białą laską, muszą ciągle mieć napiętą uwagę, wiele pamiętać, przezwyciężać strach a także skrępowanie z powodu niepełnosprawności. Powinni ponadto nabyć umiejętność orientowania się w przestrzeni oraz samodzielnego chodzenia i podróżowania przy pomocy pozostałych zmysłów i technik bezwzrokowych. Nauka tych umiejętności jest możliwa Z. Sękowska, T. Sękowski, Rehabilitacja zawodowa inwalidów wzroku w Polsce, Lublin 1991, s. 29. Hipokineza bezczynność ruchowa, zmniejszona ruchomość mięśnia sercowego. Blindyzmy formy zachowania się niewidomych przejawiające się w wykonywaniu pewnych stereotypowych, niepotrzebnych, bezcelowych ruchów lub czynności, np. kołysanie się, potrząsanie głową, kręcenie się w kółko itp. Do blindysmów zalicza się również brak pewnych form zachowania u niewidomych, które występują u widzących, np. brak gestykulacji i mimiki przy mówieniu, brak rytmicznego kołysania ramion przy chodzeniu. R. Ossowski, Pedagogika niewidomych i niedowidzących, (w:) W. Dykcik (red.), Pedagogika specjalna, Poznań 2001, s J. Kuczyńska Kwapisz, Orientacja przestrzenna a przystosowanie społeczne młodzieży niewidomej i słabowidzącej, (w:) J. Kuczyńska Kwapisz (red.), Rehabilitacja niewidomych i słabowidzących tendencje współczesne, Warszawa 1996, s

82 82 Małgorzata Bilewicz, Rozdział II. Sytuacja życiowa osób niewidomych Wymaga jednak dużo wysiłku, ćwiczeń oraz odwagi. Samodzielne poruszanie się to konieczność unikania niebezpieczeństw i przeszkód takich jak samochód, drzewo, znak drogowy, ale również nauka identyfikowania dołów, nierówności terenów czy błota i kałuży. Samodzielne poruszanie się w miejscach publicznych wiąże się z przezwyciężeniem skrępowania z powodu niepełnosprawności, uodpornienia się na niekiedy nietaktowne zaczepki przechodniów 21. W wielu miastach Polski modernizowane są ulice. Niestety bardzo często przejścia dla pieszych przystosowywane są tylko do potrzeb osób niepełnosprawnych ruchowo. Powinien istnieć w naszym kraju jeden system oznaczeń, adaptacji i sygnalizacji dźwiękowej przy różnych przejściach dla pieszych. Należy organizować również szkolenia dla projektujących drogi publiczne, by wyczulić ich na potrzeby niewidomych oraz słabowidzących użytkowników dróg 22. Jeżeli człowiek niewidomy ma uczestniczyć w życiu społecznym, rozwijać się i czerpać satysfakcję ze swojego istnienia, musi w jakiś sposób nauczyć się radzić sobie z trudnościami, które wynikają z jego niepełnosprawności 23. Jak pokazuje praktyka życia codziennego, trudności tych jest wiele. Według D. Głogosz 24 niepełnosprawność wpływa na różne aspekty sytuacji życiowej. Ujawnia się to w potrzebie opieki, stanie zdrowia i ograniczeniu sprawności, co w różnym stopniu determinuje stopień samodzielności osób niepełnosprawnych. Kolejna kwestia to potrzeba pomocy. Badania wyżej wymienionej autorki wyraźnie wskazują, że rodzaj i zakres pomocy potrzebnej osobom z dysfunkcjami jest bardzo zróżnicowany i ściśle związany z ich stanem zdrowia oraz rodzajem schorzeń czy dolegliwości. Niepełnosprawność wpływa również na sytuację materialną, na poziom i możliwości zaspokajania specyficznych potrzeb osób niepełnosprawnych. Dla wielu z nich najistotniejsze problemy wynikają z braku możliwości nawiązywania i utrzymywania więzi środowiskowych, kontaktów zawodowych, rówieśniczych, z braku poczucia przynależności do szerszych społeczności i rozwoju własnych zainteresowań S. Kotowski, Przewodnik po problematyce osób niewidomych i słabowidzących, Warszawa 2008, s. 60. M. Szulc, Wnioski z dyskusji na temat: problematyka orientacji przestrzennej dzieci, młodzieży oraz osób dorosłych, (w:) J. Kuczyńska Kwapisz (red.), Orientacja przestrzenna w usamodzielnianiu osób niewidomych, Warszawa 2001, s T. Sękowski, Psychologiczne aspekty rehabilitacji zawodowej osób niewidomych zatrudnionych w warunkach pełnej i częściowej integracji, Lublin 2001, s. 65. D. Głogosz, Problemy zdrowotne osób niepełnosprawnych, (w:) B. Balcerzak Paradowska (red.), Sytuacja osób niepełnosprawnych w Polsce, Warszawa 2002, s. 78.

83 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 83 Istnieje szereg czynników modyfikujących ocenę własnego położenia życiowego. Do najważniejszych należą: wiek zaistnienia niepełnosprawności, okoliczności utraty sprawności, stadium życia (ta sama osoba inaczej postrzega siebie w różnych okresach życia), sytuacja rodzinna i zawodowa, płeć, charakter otoczenia społecznego, dostępność środowiska, poziom dostępnych usług leczniczo rehabilitacyjnych, poziom rozwoju intelektualnego 25. Sytuacja życiowa osób niepełnosprawnych jest w szczególnie silny sposób uzależniona również od funkcjonowania świata instytucji stworzonych przez państwo, a w ostatnim czasie także od rozwijających się struktur społeczeństwa obywatelskiego 26. Ważnym wskaźnikiem miejsca wśród innych i własnego znaczenia jest poczucie równości, której przeciwieństwem jest zróżnicowanie. Równość wyraża się w posiadaniu podobnych cech jak inni, w życiu z podobnymi szansami lub w traktowaniu. Fundamentalną przesłanką równouprawnienia jest prawo każdego człowieka do egzystencji, rozwoju i zaspokajania potrzeb. Egzemplifikując prawo do równości, można zauważyć, że tak jak lekarze ratują życie każdej jednostki, tak i osoba niepełnosprawna musi mieć zabezpieczone prawo do życia w społeczeństwie poprzez tworzenie jej równych szans i jednakowej dostępności do wartości społecznych uznawanych za podstawowe opieki zdrowotnej, oświaty, pracy, rodziny i uczestnictwa społecznego. W zależności od dostępności powyższych wartości, ludzie z dysfunkcjami swoją sytuację egzystencjalną określają jako mniej lub bardziej korzystną. Kolejnym wskaźnikiem własnego miejsca wśród innych, a więc i podobieństwa do innych, jest prawo do życia w warunkach niezależności, wolności i samodzielności. Życie w takich warunkach jest następstwem społecznego przyzwolenia oraz posiadanych przez osoby niepełnosprawne kompetencji życiowych 27. Ważne jest zatem spostrzeganie siebie, swojej inności w konfrontacji ze standardami i patrzenie na siebie poprzez lustro społeczne. To, jak niepełnosprawny spostrzega własną sytuację życiową, zależy w dużym stopniu od jego osobowości, hierarchii wartości, od roli społecznej, którą pełni, sytuacji rodzinnej, zawodowej, ewentualnie szkolnej itp. 28 Wszystko to ma miejsce w określonej przestrzeni życiowej jednostki niepełnosprawnej. Może być ona odczytywana jako ograniczona struktura R. Ossowski, Teoretyczne i praktyczne podstawy rehabilitacji, Bydgoszcz 1999, s A. Ostrowska, J. Sikorska, B. Gąciarz, Wpływ transformacji społeczno ekonomicznej na sytuację życiową i aktywność osób niepełnosprawnych w latach 90., (w:) Z. Kawczyńska Butrym (red.), Problemy opieki i środowisko życia osób niepełnosprawnych, Olsztyn 2001, s. 23. R. Ossowski, Teoretyczne i praktyczne, op. cit., s A. Borowiec, Życie z niepełnosprawnością, (w:) M. Kościelska, B. Aouil (red.), Człowiek niepełnosprawny: sprawność w niepełnosprawności, Bydgoszcz 2003, s. 186.

84 84 Małgorzata Bilewicz, Rozdział II. Sytuacja życiowa osób niewidomych przestrzenna, w której wyraźnie wydzielona jest osoba niepełnosprawna i jej otoczenie, definiowane tu przez dostępność do określonych instytucji oraz możliwość uzyskania realnego wsparcia z ich strony. Co więcej, jak się wydaje, jej sytuacja życiowa jest w wielu przypadkach determinowana zachodzącymi w tak pojętym układzie relacjami. Jest ona bowiem niejednokrotnie uzależniona w sposób stały od określonych instytucji leczących, rehabilitujących czy pomocowych. Zachodzące tu interakcje stanowią istotę przestrzeni życiowej, przy czym sytuacja jednostki uwarunkowana jest też subiektywną interpretacją zorganizowanego pola sił w obrębie tej przestrzeni 29. E. Wojtasiak 30 stwierdza, iż sytuacja osób z dysfunkcjami w naszym kraju jest trudna, ponieważ istnieją bariery administracyjne, ekonomiczne, architektoniczne czy też wynikające z niedoinformowania społeczeństwa tendencje izolacyjne, wymagające likwidacji. Świadczą o tym informacje przekazywane przez media, liczne organizacje i stowarzyszenia działające w celu niesienia pomocy ludziom chorym oraz coraz aktywniejsze, zorganizowane środowisko samych osób niepełnosprawnych. Badania A. Organiściak Krzykowskiej 31 wykazały, że osoby niepełnosprawne wzrokowo posiadają poważnie zmniejszone możliwości zarobkowania, a jednocześnie mają konieczne i znaczące wydatki na leczenie, rehabilitację oraz na własne funkcjonowanie. Zmuszone są bowiem do pokrywania kosztów pomocy niezbędnej w różnych sytuacjach życiowych. W wielu przypadkach z powodu niepełnej sprawności nie są zdolne do załatwiania swoich spraw bez pomocy innych. Nie potrafią posługiwać się zwykłym pismem, często też nie poruszają się samodzielnie w terenie. Wiele trudności nastręcza im samodzielne prowadzenie gospodarstwa domowego i radzenie sobie z czynnościami życia codziennego. Gorsza sytuacja materialna rodzin niewidomych wynika także z braku umiejętności korzystania z promocji różnych artykułów, obniżek cen, wyboru tańszych sklepów czy towarów. Powodem tego jest też zazwyczaj niskie wykształcenie tych osób, niedające im wiedzy na temat możliwości satysfakcjonującego lokowania swoich oszczędności bądź podejmowania decyzji inwestycyjnych. Sytuację życiową pogarsza również brak lub częściowa adaptacja i integracja społeczna J. Sowa, Relacje interpersonalne w procesie wsparcia społecznego osób niewidomych, (w:) Z. Palak, Z. Bartkowicz (red.), Wsparcie społeczne w rehabilitacji i resocjalizacji, Lublin 2004, s. 29. E. Wojtasiak, Rehabilitacja osób niepełnosprawnych założenia teoretyczne i działalność praktyczna, (w:) J. Pańczyk (red.), Roczniki Pedagogiki Specjalnej, T. 8, Warszawa 1997, s A. Organiściak Krzykowska, Sytuacja społeczno materialna w rodzinach inwalidów wzroku zamieszkujących w Ośrodku Mieszkalno-Rehabilitacyjnym, (w:) Z. Kawczyńska Butrym (red.), Problemy opieki i środowisko życia, op. cit., s. 120.

85 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 85 Na taki stan rzeczy bez wątpienia wpływ mają widoczne, dla każdego łatwo zauważalne oznaki fizycznego defektu, które powodują drastyczne, ogromnie dotkliwie dla osoby niepełnosprawnej odczuwalne zawężenie w dostępnych jej możliwościach, zarówno zachowania własnej anonimowości, jak i ukrywania przed otoczeniem cech, które ona sama uważa za niekorzystne. Wizualność, dostrzegalność niepełnosprawności z psychospołecznego punktu widzenia stanowi na ogół właściwość wyjątkowo kłopotliwą dla osoby dotkniętej dysfunkcją. Przez pojawienie się w miejscu publicznym zostaje ona natychmiast identyfikowana w terminach zwyczajowo, tradycyjnie zarezerwowanych w zbiorowej świadomości na oznaczenie takich ludzi jako: chromych, ułomnych, kalekich, nieszczęśliwych, chorych. Występujące u niepełnosprawnych odbiegające od normy cechy wyglądu zewnętrznego przyczyniają się do zachodzenia w ich życiu niekorzystnych dla ich stanu psychicznego zjawisk, jak: tworzenie się stresów, rezygnowanie z udziału w ważnych dla nich wydarzeniach, lęk przed kontaktami z innymi ludźmi, poczucie osamotnienia i inne 32. Dostrzeżenie odmienności wyglądu albo sposobu funkcjonowania uruchamia u osób pełnosprawnych procesy kategoryzacji. Podstawowym kryterium dokonywanego podziału jest ocena podobieństwa obserwowanego do obserwatora 33. Kategoryzacji towarzyszą często procesy depersonalizacji i stereotypizacji klasyfikowanych jednostek. Przestają one być postrzegane jako pojedyncze osoby posiadające niepowtarzalny zestaw cech psychicznych i fizycznych, pojawia się natomiast anonimowy, zgeneralizowany obraz homogenicznej zbiorowości 34. Przykładem może być zbiorowość ludzi niepełnosprawnych. Percepcji odmienności fizycznej towarzyszą atrybucje własności psychicznych i społecznych. Treści tworzonych przypuszczeń mogą pochodzić z indywidualnych doświadczeń wnioskującego. W dużej mierze determinują je jednak kulturowo uwarunkowane stereotypy przyswajane w toku socjalizacji 35. I tak osobom niewidomym przypisuje się tajemniczość, melancholijność, refleksyjność oraz brak poczucia humoru 36 Osoby nie M. Sieradzki, Niepełnosprawni w społeczeństwie i kulturze. Wybrane zagadnienia z socjologii niepełnosprawności i rehabilitacji, (w:) W. Dykcik (red.), Społeczeństwo wobec autonomii osób niepełnosprawnych. Od diagnozy do prognoz i działań, Poznań 1996, s K. Błeszyńska, Niepełnosprawność a struktura identyfikacji społecznych, Warszawa 2001, s. 57. A. Kwiatkowska, O funkcjach podziału na swoich i obcych: tożsamościowe uwarunkowania społecznych kategoryzacji, (w:) M. Jarymowicz (red.), Poza egocentryczną perspektywą widzenia siebie i świata, Warszawa 1994, s M. Chodkowska, Kulturowe uwarunkowania postaw wobec inwalidztwa oraz osób niepełnosprawnych. Ciągłość i możliwości zmiany, (w:) M. Chodkowska (red.), Człowiek niepełnosprawny, Lublin 1994, s K. Błeszyńska, Niepełnosprawność a struktura, op. cit., s. 57.

86 86 Małgorzata Bilewicz, Rozdział II. Sytuacja życiowa osób niewidomych pełnosprawne postrzegane są jako jednostki słabe fizycznie i psychicznie, niesamodzielne, jak też wyizolowane, wymagające opieki i pomocy ze strony innych. Całokształt tych cech decyduje zaś o włączeniu osób niepełnosprawnych do szerszej kategorii noszącej nazwę grup społecznie zależnych. Pojęciem tym określa się zbiorowości czasowo lub trwale niezdolne do samodzielnego zaspokajania własnych potrzeb, a co za tym idzie wymagające pomocy, opieki ze strony społeczeństwa 37. W takiej sytuacji poziom funkcjonowania osób z dysfunkcjami na poszczególnych płaszczyznach życia pozostaje w ścisłej interakcji z otoczeniem, które dostarcza różnych form i możliwości wsparcia 38. Badania A. Lewickiej 39 wykazują jednak, że niewidomi otrzymują niewystarczającą w ich odczuciu pomoc ze strony innych osób. Świadczone na ich rzecz wsparcie ma częściej charakter materialny, z czego wynika niedobór wsparcia emocjonalnego, instrumentalnego czy wartościującego zarówno ze strony instytucji państwowych, jak i społeczeństwa. Potwierdza to stanowisko B. Bateman 40, w którym przyjmuje, iż sam brak wzroku jest mniej bolesny dla osoby niewidomej niż sytuacja społeczna związana z jego brakiem. Akceptowanie odmienności, brak uprzedzeń i otwartość na nowość daje możliwości bardziej wszechstronnego i pełnego funkcjonowania społecznego oraz indywidualnego 41. Prawidłowe, nacechowane życzliwością postawy społeczeństwa wobec osób niepełnosprawnych warunkują również wyższy stopień adaptacji i integracji społecznej 42. Niestety postrzeganie osób niepełnosprawnych wzrokowo zawiera dużo błędów i przesądów. Wynika to głównie z braku osobistych doświadczeń w kontaktach z ludźmi z dysfunkcją wzroku 43. Błędna percepcja niepełnosprawnych jest czę M. Sokołowska, Odpowiedzialność społeczna za grupy zależne, Studia Socjologiczne 1981, Nr 3, s H. Sęk, R. Cieślak, Wsparcie społeczne sposoby definiowania, rodzaje i źródła wsparcia, wybrane koncepcje teoretyczne, (w:) H. Sęk, R. Cieślak, Wsparcie społeczne, stres i zdrowie, Warszawa 2004, s A. Lewicka, Niezależność osób niewidomych, czyli rzeczywistość oczekiwania utrudnienia, (w:) Z. Palak, A. Lewicka, A. Bujnowska (red.), Jakość życia a niepełnosprawność. Konteksty psychopedagogiczne, Lublin 2006, s B. Bateman, Dzieci niewidome i niedowidzące, (w:) N. G. Harring, R. L. Schliefelbush (red.), Metody pedagogiki specjalnej, Warszawa 1981, s A. Sękowski, Tendencje integracyjne a postawy wobec osób niepełnosprawnych, (w:) Z. Palak (red.), Pedagogika specjalna w reformowanym ustroju edukacyjnym, Lublin 2000, s M. Szczygielska Majewska, Człowiek niepełnosprawny w społeczeństwie, (w:) I. D. Karwat (red.), Niepełnosprawność i rehabilitacja osób dorosłych jako problem medyczny i społeczny w Polsce, T. 1, Lublin 2002, s E. Łobacz, Prezentacja osób niewidomych w prasie, Szkoła Specjalna 2006, Nr 4, s

87 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 87 sto przyczyną błędnej oceny sytuacji tych osób i prowadzi do niewłaściwych decyzji i zachowań wobec nich 44. Człowiek niepełnosprawny musi stawiać czoła, jak każdy, normalnym trudnościom życia codziennego. Jak każdy, ale przecież inaczej. Stawiając czoła problemom, stawia je obciążony swoim wymiernym niepełnosprawności zakresem negatywnych jego skutków. Realizując swoje cele życiowe, zaspokajając swoje potrzeby, angażuje się dodatkowo w przezwyciężanie trudności 45. Badania, których problematyka koncentruje się wokół sytuacji życiowej ludzi niewidomych, przeprowadziła A. Marchewka 46. Prezentują one możliwości osób niewidomych oraz ich umiejętność adaptacji do warunków, jakie stworzyła im dysfunkcja wzroku, a także pokazują szereg ograniczeń i problemów, na jakie narażeni są ludzie z niepełnosprawnością wzroku w związku ze swoim schorzeniem. Sytuacja niewidomych, według opinii samych zainteresowanych, może ulec poprawie poprzez: zwiększenie wiedzy społeczeństwa na temat niewidomych, jak również innych osób niepełnosprawnych; powstawanie szkół integracyjnych; wprowadzenie udogodnień w środkach transportu w postaci informacji dźwiękowej; zwiększenie dotacji na sprzęt rehabilitacyjny, pomoce naukowe i techniczne; stworzenie nowych miejsc pracy; wprowadzenie udogodnień technicznych na ulicach; stworzenie warunków do nauki; stworzenie możliwości rozwijania indywidualnych talentów oraz kształcenia na uczelniach. Przygotowanie jednostki niepełnosprawnej do zrozumienia własnej sytuacji, stworzenia warunków dla osiągnięcia określonego poziomu samoaktualizacji ma nie tylko uodpornić ją na ewentualne negatywne reakcje ze strony otoczenia, ale także prowadzić do racjonalizacji funkcjonowania w poszczególnych sferach życia 47. Warto w tym miejscu przytoczyć słowa E. Eliasz 48 : Gdy straciłam wzrok, myślałam, że to już koniec. Ale H. Larkowa, Człowiek niepełnosprawny, op. cit., s. 27. A. Borowiec, Życie z niepełnosprawnością, op. cit., s A. Marchewka, Sytuacja życiowa osób niewidomych, Niepełnosprawność i Zdrowie 2003, Nr 1, s J. Sowa, F. Wojciechowski, Proces rehabilitacyjny w kontekście edukacyjnym, Rzeszów 2001, s. 99. J. Krupa, Straciłam wzrok, odkryłam świat, Marie Claire 2002, Nr 7, s. 77.

88 88 Małgorzata Bilewicz, Rozdział II. Sytuacja życiowa osób niewidomych jakiś czas później świat stanął przede mną otworem. Jako wysłanniczka organizacji humanitarnych i ONZ podróżowałam po wielu kontynentach. Pomagałam ludziom w trudnych sytuacjach. Udowodniłam sobie, że kalectwo nie musi oznaczać przegranego życia. Kiedy byłam jeszcze osobą widzącą, uważałam, że stracić wzrok, to gorzej niż umrzeć. Teraz wiem, że zawsze warto żyć. Nieważne czy człowiek ma dwie ręce, czy nie ma ich w ogóle, czy porusza się na wózku, czy o kulach. Ważne, jak wiele chce w życiu osiągnąć. Każde życie może być fascynujące. Wierzę, że moja historia jest na to dowodem. Potwierdzeniem takiej postawy są bohaterowie książki pt. Świat otwarty dla niewidomych. Szanse i możliwości M. Kalbarczyk 49. Osoby w niej zaprezentowane mimo deficytu wzroku przełamały panujące stereotypy i udowodniły, że postawa osób niepełnosprawnych może stać się wzorem do naśladowania dla innych, a ich sytuacja życiowa nie różni się niczym specjalnym od sytuacji innych ludzi. Są one kolejnym dowodem nieograniczonych możliwości osób niepełnosprawnych. Ważna jest zatem wiara we własne możliwości, wiara, że niepełnosprawność nie przekreśla marzeń ani szans realizacji swoich pasji, wiara, że niepełnosprawność nie musi być barierą. 49 M. Kalbarczyk, Świat otwarty dla niewidomych. Szanse i możliwości, Warszawa 2004.

89 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 89 Katarzyna Laskowska Rozdział III. Poczucie bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących w świetle wyników badań empirycznych Dotychczasowe analizy dowiodły, że niejednokrotnie sytuacja życiowa osób z dysfunkcją wzroku nie jest łatwa z powodu różnych ograniczeń i trudności. Z pewnością jeden z istotnych aspektów codzienności i problemów z jego realizacją stanowi ich bezpieczeństwo. Stąd też w badaniach zmierzano do uzyskania informacji na temat poczucia bezpieczeństwa tej grupy społecznej. Uzupełnienie ich będą stanowiły wyniki badań ankietowych przeprowadzonych wśród funkcjonariuszy Policji, którzy ocenią nasz kraj pod kątem bezpieczeństwa wobec osób niewidomych i słabowidzących. Pozwoliło to wyłonić następujące ogólne problemy badawcze: Z jakimi zagrożeniami spotykają się osoby niewidome i słabowidzące w Polsce? Jaki jest poziom poczucia bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących w Polsce? Sformułowano też następujące szczegółowe problemy badawcze: Czy współcześnie ludzie spotykają się z różnymi zagrożeniami ograniczającymi ich poczucie bezpieczeństwa? Jakich zagrożeń ludzie obawiają się najbardziej? W jakim stopniu ludzie obawiają się zagrożeń związanych: ze zdrowiem, z marginalizacją społeczną i wykluczeniem społecznym, z poruszaniem się w przestrzeni publicznej, ze stygmatyzacją społeczną, z utratą stabilności zawodowej i ekonomicznej, z przestępczością, z klęskami żywiołowymi, z terroryzmem? Jaki jest poziom poczucia bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących na co dzień, ogólnie w kraju, jak i w miejscu zamieszkania? Odpowiednio do problemów badawczych przyjęto następujące ogólne hipotezy badawcze:

90 90 Katarzyna Laskowska, Rozdział III. Poczucie bezpieczeństwa osób niewidomych Lista zagrożeń, z jakimi spotykają się osoby niewidome i słabowidzące, różni się od katalogu zagrożeń osób widzących. Poziom poczucia bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących w Polsce jest zdecydowanie niższy aniżeli osób widzących. Sformułowano też następujące szczegółowe hipotezy badawcze: Współcześnie ludzie spotykają się z różnymi zagrożeniami ograniczającymi ich poczucie bezpieczeństwa. Osoby niewidome i słabowidzące obawiają się najbardziej zagrożeń związanych: z marginalizacją społeczną i wykluczeniem społecznym, z poruszaniem się w przestrzeni publicznej oraz ze stygmatyzacją społeczną. Poziom poczucia bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących na co dzień, ogólnie w kraju, jak i w miejscu zamieszkania nie jest wysoki. Ogólne i osobiste poczucie społeczeństwa w opinii osób niewidomych i słabowidzących W pierwszej kolejności poproszono badanych o wskazanie niebezpieczeństw, których w ich ocenie, jednostki w społeczeństwie obawiają się najbardziej. Tabela 1. Kategorie niebezpieczeństw grożących jednostce w opinii badanych W dzisiejszych czasach ludzie spotykają się z różnymi niebezpieczeństwami. Jak Pan/i myśli, czego ludzie najbardziej się obawiają? Niebezpieczeństwa o charakterze społecznym Liczba odpowiedzi* Życie w samotności 31 Wykluczenie społeczne (brak akceptacji, tolerancji i zrozumienia, odrzucenie) 29 Zagrożenia ze strony osób trzecich 28 Ludzka obojętność, znieczulica 14 Brak pomocy osobom wymagającym opieki 9 Zagrożenia bezpieczeństwa swojego i rodziny 4 Chciwość ludzka 1

91 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 91 Niebezpieczeństwa o charakterze zdrowotnym Ciężka choroba, choroba nieuleczalna, cierpienie 139 Utrata zdrowia 49 Niedołężność, zależność od innych, brak samodzielności 36 Utrata życia 24 Całkowita utrata wzroku 22 Utrata zdrowia rodziny, utrata rodziny bądź jej członka 17 Kalectwo, niepełnosprawność 13 Niebezpieczeństwa o charakterze kryminalnym Przemoc, rozbój, napad, pobicia 129 Kradzież, utrata mienia, włamania 122 Wypadek drogowy, potrącenie 97 Oszuści, oszustwa 69 Agresja ze strony osób trzecich 31 Wzrastająca przestępczość, bandytyzm 25 Brutalność, chamstwo, wulgarność, chuligaństwo na ulicach miast 17 Zaczepki i poniżanie ze strony agresywnej młodzieży 16 Terroryzm 16 Zgwałcenie 3 Morderstwo 3 Niebezpieczeństwa o charakterze ekonomicznym Utrata stabilności finansowej, środków do życia, niemożność realizacji potrzeb życiowych 79 Utrata pracy 77 Brak pieniędzy, bieda, bezradność 53 Brak pieniędzy na leczenie, rehabilitację 6 Podwyżki cen 2 Niebezpieczeństwa w ruchu drogowym Trudności z przechodzeniem przez niedostosowane (nieudźwiękowione) przejścia dla pieszych 28 Wzmożony ruch drogowy 22 Utrudnienia w komunikacji drogowej, miejskiej, kolejowej 19 Piraci drogowi, nieostrożni kierowcy 18 Bariery, przeszkody architektoniczne 17 Poruszanie się w przestrzeni publicznej, np. po zmroku (brak oświetlenia) 15

92 92 Katarzyna Laskowska, Rozdział III. Poczucie bezpieczeństwa osób niewidomych Nieodpowiedzialni kierowcy, lekceważenie białej laski 13 Stan chodników, ulic, brak obwodnic 13 Brak odpowiedniego oznakowania dróg, chodników, przeszkód 12 Roboty drogowe 8 Brak sygnalizacji świetlnej 4 Tłok na chodnikach 3 Schody, bariery architektoniczne 3 Brak przewodnika 2 Inne niebezpieczeństwa Klęski żywiołowe, kataklizmy 62 Wojny, zagrożenia bezpieczeństwa kraju 30 Nieudolność władz na każdym szczeblu 9 Starość 8 Sytuacja polityczna w kraju i na świecie 7 Bezdomność 6 Przyszłość 5 Skażenie środowiska 4 Wykorzystanie pracownika przez pracodawcę 1 Brak odpowiedniej infrastruktury 1 Ogółem 1471 * Liczba odpowiedzi przekracza liczbę badanych, gdyż udzielili oni więcej niż jednej odpowiedzi. Źródło: badania ankietowe wśród osób niewidomych i słabowidzących Jak wynika z powyższej tabeli, badani wskazali wiele różnorodnych niebezpieczeństw. Na potrzeby analiz podzielono je na kilka kategorii w celu wyodrębnienia najczęściej zagrażających bezpieczeństwu ogółu społeczeństwa. Badania dowiodły, że najczęściej, w opinii osób niewidomych i słabowidzących, społeczeństwo boi się niebezpieczeństw o charakterze kryminalnym (łącznie 528 wskazań), następnie niebezpieczeństw o charakterze zdrowotnym (łącznie 300 wskazań), w dalszej kolejności niebezpieczeństw o charakterze ekonomicznym (łącznie 217 wskazań), niebezpieczeństw w ruchu drogowym (łącznie 177 wskazań), innych niebezpieczeństw (łącznie 133 wskazania), a najrzadziej niebezpieczeństw o charakterze społecznym (łącznie 116 wskazań). Wyniki badań wskazują zatem, że w opinii osób niewidomych i słabowidzących, społeczeństwo najbardziej obawia się

93 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 93 zagrożeń o podłożu przestępczym, czyli płynących ze strony innych osób, powodujących bezpośrednie zagrożenie dla życia, zdrowia lub mienia jednostek. Wśród wymienionych kategorii niebezpieczeństw najczęściej badani wskazywali na: ciężką chorobę, chorobę nieuleczalną, cierpienie (139 wskazań) niebezpieczeństwa o charakterze zdrowotnym; przemoc, rozbój, napad, pobicia (129 wskazań) niebezpieczeństwa o charakterze kryminalnym; utratę stabilności finansowej, środków do życia, niemożność realizacji potrzeb życiowych (79 wskazań) niebezpieczeństwa o charakterze ekonomicznym; klęski żywiołowe, kataklizmy (62 wskazania) inne niebezpieczeństwa; życie w samotności (31 wskazań) niebezpieczeństwa o charakterze społecznym; trudności z przechodzeniem przez niedostosowane (nieudźwiękowione) przejścia dla pieszych (28 wskazań) niebezpieczeństwa w ruchu drogowym. Dokonując bardziej szczegółowej analizy najczęściej udzielanych przez badanych odpowiedzi, zauważono, że jednak najbardziej, w opinii osób niewidomych i słabowidzących, społeczeństwo obawia się ciężkiej choroby, choroby nieuleczalnej, cierpienia, czyli zagrożeń dla zdrowia. Pamiętając, że najczęstsze łączne wskazanie dotyczyło szeregu niebezpieczeństw o charakterze kryminalnym, należy zauważyć, że jednostkowe najczęstsze wskazanie jest inne (niebezpieczeństwo o charakterze zdrowotnym). Z pewnością w odpowiedziach badanych dominuje ich przekonanie, a może nawet osobiste doświadczenie, że problemy zdrowotne stanowią największy problem życiowy człowieka. Natomiast, co jest interesujące, w ocenie osób niewidomych i słabowidzących, dla ogółu społeczeństwa jeden z mniejszych niebezpieczeństw stanowią trudności z przechodzeniem przez niedostosowane (nieudźwiękowione) przejścia dla pieszych. W dalszej części badań poproszono osoby niewidome i słabowidzące o wskazanie ich osobistych obaw.

94 94 Katarzyna Laskowska, Rozdział III. Poczucie bezpieczeństwa osób niewidomych Tabela 2. Osobiste obawy w opinii badanych Czego Pan/i obawia się najbardziej? Obawy o charakterze społecznym Liczba odpowiedzi* Życie w samotności 50 Wykluczenie społeczne (brak akceptacji, tolerancji i zrozumienia, odrzucenie) 30 Zagrożenia ze strony osób trzecich 22 Ludzka obojętność, znieczulica 15 Brak pomocy osobom wymagającym opieki 13 Zagrożenia bezpieczeństwa swojego i rodziny 4 Obawy o charakterze zdrowotnym Ciężka choroba, choroba nieuleczalna, cierpienie z nią związane 109 Niedołężność, zależność od innych, brak samodzielności 72 Całkowita utrata wzroku i związane z nią konsekwencje 65 Utrata zdrowia 58 Utrata zdrowia rodziny, utrata rodziny bądź jej członka 15 Kalectwo, niepełnosprawność 14 Utrata życia 7 Obawy o charakterze kryminalnym Wypadek drogowy, potrącenie 66 Kradzież, utrata mienia, włamania, złodzieje 58 Przemoc, rozbój, napad, pobicia 53 Oszuści, oszustwa 32 Agresja ze strony osób trzecich 23 Zaczepki i poniżanie ze strony agresywnej młodzieży 15 Brutalność, chamstwo, wulgarność, chuligaństwo na ulicach miast 14 Wzrastająca przestępczość, bandytyzm 9 Zgwałcenie 2 Obawy o charakterze ekonomicznym Utrata stabilności finansowej, środków do życia, niemożność realizacji potrzeb życiowych 50 Brak pieniędzy, bieda, bezradność związana z tym faktem 39 Utrata pracy 35 Brak pieniędzy na leczenie, rehabilitację 10 Podwyżki cen 9

95 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 95 Konieczność korzystania z prywatnej (drogiej) służby zdrowia ze względu na trudności w dostępie do lekarzy specjalistów 7 Utrata renty, niskie renty 2 Likwidacja ulg dla niewidomych, niedowidzących 2 Obawy w ruchu drogowym Trudności z przechodzeniem przez niedostosowane (nieudźwiękowione, nieoświetlone) przejścia dla pieszych 27 Stan chodników, ulic, przejść dla pieszych, infrastruktury mającej na celu ułatwienie poruszania się i jej nagłe zmiany 23 Poruszanie się w przestrzeni publicznej, np. po zmroku (brak oświetlenia) 17 Bariery, przeszkody architektoniczne (w tym samochody zaparkowane na chodnikach) 14 Zgubienie się w przestrzeni miejskiej, nieznanej, problemy z samodzielnym poruszaniem się, strach przed samodzielnym wyjściem 14 na ulicę Nieodpowiedzialni kierowcy, lekceważenie białej laski 13 Utrudnienia w korzystaniu z komunikacji drogowej, miejskiej, kolejowej 11 Roboty drogowe i utrudnienia z nimi związane 11 Wzmożony ruch drogowy 10 Schody (wysokie, nieoznakowane schody, schody ruchome, brak barierek) 10 Piraci drogowi, nieostrożni kierowcy 8 Brak odpowiedniego oznakowania dróg, chodników, przeszkód 7 Lęk przed wyjściem z autobusu ze względu na brak oznaczeń 3 Nieprzepuszczanie pieszych na pasach 3 Brak przewodnika 2 Pijani kierowcy 2 Motocykliści 1 Przejścia podziemne 1 Inne obawy Klęski żywiołowe, kataklizmy, pożar, zalanie mieszkania 23 Nieudolność władz na każdym szczeblu 12 Bezdomność 8 Wojny, zagrożenia bezpieczeństwa kraju 7 Starość 7

96 96 Katarzyna Laskowska, Rozdział III. Poczucie bezpieczeństwa osób niewidomych Dyskryminacja na rynku pracy, w tym likwidacja zakładów pracy chronionej 4 Sytuacja polityczna w kraju i na świecie 2 Ciemność 2 Hałas w przestrzeni 2 Zły system emerytalno rentowy, brak pewności co do jego poprawnego działania 1 Psy 1 Domokrążcy 1 Ogółem 1147 * Liczba odpowiedzi przekracza liczbę badanych, gdyż udzielili oni więcej niż jednej odpowiedzi. Źródło: badania ankietowe wśród osób niewidomych i słabowidzących Jak wynika z powyższej tabeli, badani wskazali wiele różnorodnych obaw. Na potrzeby analiz podzielono je na kilka kategorii w celu wyodrębnienia najczęściej występujących. Badania dowiodły, że najczęściej, w opinii osób niewidomych i słabowidzących, dominują u nich obawy o charakterze zdrowotnym (łącznie 340 wskazań), następnie obawy o charakterze kryminalnym (łącznie 272 wskazania), w dalszej kolejności obawy w ruchu drogowym (łącznie 177 wskazań), obawy o charakterze ekonomicznym (łącznie 154 wskazania), obawy o charakterze społecznym (łącznie 134 wskazania), a najrzadziej inne obawy (łącznie 70 wskazań). Wyniki badań wskazują zatem, jak można było przypuszczać, że osoby niewidome i słabowidzące najbardziej obawiają się o swoje zdrowie. Wśród wymienionych kategorii obaw najczęściej badani wskazywali na: ciężką chorobę, chorobę nieuleczalną, cierpienie z nią związane (109 wskazań) obawy o charakterze zdrowotnym; wypadek drogowy, potrącenie (66 wskazań) obawy o charakterze kryminalnym; utratę stabilności finansowej, środków do życia, niemożność realizacji potrzeb życiowych (50 wskazań) obawy o charakterze ekonomicznym; życie w samotności (50 wskazań) obawy o charakterze społecznym; trudności z przechodzeniem przez niedostosowane (nieudźwiękowione, nieoświetlone) przejścia dla pieszych (27 wskazań) obawy w ruchu drogowym;

97 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 97 klęski żywiołowe, kataklizmy, pożar, zalanie mieszkania (23 wskazania) inne obawy. Dokonując bardziej szczegółowej analizy najczęściej udzielanych przez badanych odpowiedzi, zauważono, że najbardziej osoby niewidome i słabowidzące obawiają się ciężkiej choroby, choroby nieuleczalnej, cierpienia, czyli zagrożeń dla zdrowia. Należy też zauważyć, że osoby niewidome i słabowidzące, w odróżnieniu, zdaniem badanych, od ogółu społeczeństwa, nie boją się: chciwości ludzkiej, terroryzmu, morderstw, braku przyszłości, skażenia środowiska, wykorzystania pracownika przez pracodawcę, braku odpowiedniej infrastruktury i co jest aż niewiarygodne braku sygnalizacji świetlnej i tłoku na ulicach. Taki wniosek wynika z tego, że owe zachowania i sytuacje (pomimo wskazania ich we wcześniej prezentowanych wynikach badań) nie zostały wymienione w odpowiedziach badanych. Natomiast osoby niewidome i słabowidzące wskazały również na szereg innych obaw, których, ich zdaniem, społeczeństwa nie dotyczą lub nie są przez nie odczuwalne. Wśród nich wskazali oni na: konieczność korzystania przez nich z prywatnej (drogiej) służby zdrowia ze względu na trudności w dostępie do lekarzy specjalistów, na ryzyko utraty renty, na niskie renty, na problem likwidacji ulg dla niewidomych (obawy o charakterze ekonomicznym); na możliwość zgubienia się w przestrzeni miejskiej, na problemy z samodzielnym poruszaniem się, na występowanie strachu przed samodzielnym wyjściem na ulicę, na występowanie lęku przed wyjściem z autobusu, na problem nieprzepuszczania pieszych na pasach, na pijanych kierowców, motocyklistów, na niedostosowane przejścia podziemne (obawy w ruchu drogowym). Badani bali się też likwidacji zakładów pracy chronionej, ciemności, hałasu w przestrzeni, braku pewności co do poprawnego działania systemu emerytalno rentowego, psów, domokrążców (inne obawy). Analiza wyników ukazała, że zarówno społeczeństwo, zdaniem badanych, jak i osoby niewidome i słabowidzące obawiają się najbardziej zagrożeń dla zdrowia, jak i swego bezpieczeństwa. Następnie należało ustalić poziom obaw przed różnymi zagrożeniami w opinii badanych.

98 98 Katarzyna Laskowska, Rozdział III. Poczucie bezpieczeństwa osób niewidomych Tabela 3. Poziom obaw przed różnymi zagrożeniami w opinii badanych Zdrowotne (np. choroby nieuleczalne, przewlekłe) Odpowiedź Liczba badanych Procent badanych trudno powiedzieć 16 2,57 zdecydowanie nie 8 1,29 raczej nie 45 7,23 raczej tak ,63 zdecydowanie tak ,83 Brak odpowiedzi 9 1,45 Suma: ,00 Związane z odtrąceniem społecznym Odpowiedź Liczba badanych Procent badanych trudno powiedzieć 24 3,86 zdecydowanie nie 55 8,84 raczej nie ,78 raczej tak ,85 zdecydowanie tak ,65 Brak odpowiedzi 25 4,02 Suma: ,00 Związane z poruszaniem się w przestrzeni publicznej Odpowiedź Liczba badanych Procent badanych trudno powiedzieć 11 1,77 zdecydowanie nie 30 4,82 raczej nie ,52 raczej tak ,59 zdecydowanie tak ,28 Brak odpowiedzi 25 4,02 Suma: ,00 Związane z niemożnością realizacji potrzeb życiowych Odpowiedź Liczba badanych Procent badanych trudno powiedzieć 19 3,05 zdecydowanie nie 31 4,98 raczej nie ,40 raczej tak ,57

99 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 99 zdecydowanie tak ,98 Brak odpowiedzi 25 4,02 Suma: ,00 Związane z utratą stabilności zawodowej/ekonomicznej Odpowiedź Liczba badanych Procent badanych trudno powiedzieć 34 5,46 zdecydowanie nie 37 5,95 raczej nie ,40 raczej tak ,55 zdecydowanie tak ,14 Brak odpowiedzi 28 4,50 Suma: ,00 Związane z przestępczością (np. napady, kradzieże, oszustwa, pobicia) Odpowiedź Liczba badanych Procent badanych trudno powiedzieć 23 3,70 zdecydowanie nie 18 2,89 raczej nie ,01 raczej tak ,44 zdecydowanie tak ,42 Brak odpowiedzi 22 3,54 Suma: ,00 Związane z klęskami żywiołowymi (np. pożar, powódź, trzęsienie ziemi) Odpowiedź Liczba badanych Procent badanych trudno powiedzieć 33 5,31 zdecydowanie nie 55 8,84 raczej nie ,97 raczej tak ,92 zdecydowanie tak ,94 Brak odpowiedzi 25 4,02 Suma: ,00 Związane z terroryzmem Odpowiedź Liczba badanych Procent badanych trudno powiedzieć 68 10,93 zdecydowanie nie ,46 raczej nie ,74

100 100 Katarzyna Laskowska, Rozdział III. Poczucie bezpieczeństwa osób niewidomych raczej tak ,20 zdecydowanie tak ,72 Brak odpowiedzi 37 5,95 Suma: ,00 Związane z brakiem samodzielności Odpowiedź Liczba badanych Procent badanych trudno powiedzieć 17 2,73 zdecydowanie nie 53 8,52 raczej nie 89 14,31 raczej tak ,56 zdecydowanie tak ,86 Brak odpowiedzi 25 4,02 Suma: ,00 Źródło: badania ankietowe wśród osób niewidomych i słabowidzących Dane zawarte w powyższej tabeli pozwalają stwierdzić, że: zagrożeń zdrowotnych (np. w postaci chorób nieuleczalnych, przewlekłych) obawia się 87,46% badanych. Nie ma takich obaw tylko 8,52%. zagrożeń związanych z odtrąceniem społecznym obawia się 54,50% badanych. Nie ma takich obaw 37,62%. zagrożeń związanych z poruszaniem się w przestrzeni publicznej obawia się 71,86% badanych. Nie ma takich obaw 22,34%. zagrożeń związanych z niemożnością realizacji potrzeb życiowych obawia się 71,55% badanych. Nie ma takich obaw 21,38%. zagrożeń związanych z utratą stabilności zawodowej/ekonomicznej obawia się 67,69% badanych. Nie ma takich obaw 22,35%. zagrożeń związanych z przestępczością (np. w postaci napadu, kradzieży, oszustwa, pobicia) obawia się 71,86% badanych. Nie ma takich obaw 20,90%. zagrożeń związanych z klęskami żywiołowymi (np. w postaci pożaru, powodzi, trzęsienia ziemi) obawia się 53,86% badanych. Nie ma takich obaw 36,81%. zagrożeń związanych z terroryzmem obawia się 33,92% badanych. Nie ma takich obaw 49,20%. zagrożeń związanych z brakiem samodzielności obawia się 70,42% badanych. Nie ma takich obaw 22,83%.

101 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 101 Powyższe informacje pozwalają wskazać zagrożenia, których najbardziej obawiają się słabowidzący i niewidomi. Na pierwszym miejscu wskazano zagrożenia zdrowotne (87,46%). Jak wiadomo, zdrowie jest najważniejszym aspektem życia człowieka. To ono wpływa w znacznej mierze na jego poczucie bezpieczeństwa. Wiedzą o tym zwłaszcza ludzie słabowidzący i niewidomi zmagający się z dysfunkcją wzroku. Zatem tak bardzo wysoki odsetek nie budzi zdziwienia. Kolejne poważne zagrożenia, w opinii badanych, związane są z przestępczością (71,86%) oraz z poruszaniem się w przestrzeni publicznej (71,86%). Za typowe należy uznać obawy przed negatywnymi zjawiskami społecznymi w postaci przestępstw przynoszącymi zarówno straty materialne, jak też naruszającymi poczucie bezpieczeństwa. Podobnie zrozumiały jest wysoki odsetek obaw dotyczących problemów osób niewidomych i słabowidzących z przemieszczaniem się w gąszczu miasta, w którym występuje szereg utrudnień, przeszkód, barier. Wynikają one zarówno z infrastruktury terenu, jak i z zachowań innych ludzi. Inne problemy upatrują badani w zagrożeniach związanych z niemożnością realizacji potrzeb życiowych (71,55%). Znaczna liczba wskazań na tę kwestię potwierdza trudności niepełnosprawnych badanych w osiąganiu celów. Na kolejnych miejscach wskazano zagrożenia związane z brakiem samodzielności (70,42%) oraz z utratą stabilności zawodowej/ekonomicznej (67,69%). Oba zagrożenia wskazują, że badani dostrzegają swoje niedomagania, potrzebę korzystania z pomocy innych osób i instytucji, niejednokrotnie uzależnienie fizyczne i materialne od innych. Zatem utrata lub pogorszenie ich sytuacji zawodowej/ekonomicznej znacznie zmniejszyłyby poczucie bezpieczeństwa. Kolejne zagrożenie jest w pewnym sensie następstwem powyższych obaw, gdyż dotyczy lęku przed odtrąceniem społecznym (54,50%). Zrozumiałe jest, że osoby z dysfunkcją wzroku, jako niepełnosprawne, będące nieraz w związku z tym w trudnej sytuacji zawodowej/ekonomicznej, obawiają się nieakceptacji, osamotnienia, opuszczenia przez innych. Mniej zagrożeń dostrzegają badani w klęskach żywiołowych (53,86%), na które nie mają wpływu, licząc, z pewnością, w takiej sytuacji na pomoc państwa, odpowiednich służb i osób. Najmniej obawiają się zagrożeń związanych z terroryzmem (33,92%), zapewne, jak większość społeczeństwa, uznając je za mało prawdopodobne. Tabela 4. Poczucie bezpieczeństwa na co dzień w opinii osób niewidomych i słabowidzących

102 102 Katarzyna Laskowska, Rozdział III. Poczucie bezpieczeństwa osób niewidomych Czy ogólnie rzecz biorąc, na co dzień czuje się Pan/i bezpiecznie, czy też nie? Odpowiedź Liczba badanych Procent badanych zdecydowanie bezpiecznie 46 7,40 raczej bezpiecznie ,59 raczej niebezpiecznie 95 15,27 zdecydowanie niebezpiecznie 18 2,89 trudno powiedzieć 48 7,72 Brak odpowiedzi 7 1,13 Suma: ,00 Źródło: badania ankietowe wśród osób niewidomych i słabowidzących Zdecydowana większość badanych, tj. 72,99%, na co dzień czuje się bezpiecznie. Odmienne zdanie wyraża 18,16% respondentów. Odpowiedzi trudno powiedzieć udzieliło 7,72% badanych, a 1,13% nie odpowiedziało w ogóle. Należy zauważyć, że pomimo szeregu zagrożeń ich bezpieczeństwa występujących w codziennym życiu uzyskany wynik jest optymistyczny. Tabela 5. Ogólna ocena Polski pod kątem bezpieczeństwa w opinii osób niewidomych i słabowidzących Czy ogólnie rzecz biorąc, Pana/i zdaniem Polska jest krajem bezpiecznym, czy też nie? Odpowiedź Liczba badanych Procent badanych zdecydowanie bezpiecznym 19 3,05 raczej bezpiecznym ,29 raczej niebezpiecznym ,81 zdecydowanie niebezpiecznym 33 5,31 trudno powiedzieć 74 11,90 Brak odpowiedzi 4 0,64 Suma: ,00 Źródło: badania ankietowe wśród osób niewidomych i słabowidzących W ocenie 63,34% badanych Polska jest krajem bezpiecznym. Natomiast 24,12% respondentów uważa odmiennie. Odpowiedzi trudno powiedzieć udzieliło 11,90% badanych, a 0,64% nie odpowiedziało w ogóle.

103 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 103 Tabela 6. Ogólna ocena miejscowości zamieszkania pod kątem bezpieczeństwa w opinii osób niewidomych i słabowidzących Czy ogólnie rzecz biorąc, miejscowość, w której Pan/i mieszka, jest bezpieczna, czy też nie? Odpowiedź Liczba badanych Procent badanych zdecydowanie bezpieczna 42 6,75 raczej bezpieczna ,72 raczej niebezpieczna 89 14,31 zdecydowanie niebezpieczna 25 4,02 trudno powiedzieć 48 7,72 Brak odpowiedzi 3 0,48 Suma: ,00 Źródło: badania ankietowe wśród osób niewidomych i słabowidzących Jak wynika z powyższej tabeli, zdecydowana większość, tj. 73,47% badanych, uważa, że miejscowość, w której mieszka, jest bezpieczna. Natomiast 18,33% twierdzi, że jest inaczej. Odpowiedzi trudno powiedzieć udzieliło 7,72% badanych, a 0,48% nie odpowiedziało w ogóle. Informacje te potwierdzili podczas wywiadów badani, którzy stwierdzili, że najbezpieczniej czują się na własnym osiedlu. ( ) obszar, który człowiek zna, [tam] człowiek zawsze czuje się najlepiej ( ). Wskazywali też na park (można iść swobodnie, jest bezpiecznie ze względu na dużą liczbę patroli, atutem jest oznaczone wejście do niego). Centrum miasta Białegostoku również uznają za bezpieczne. Tabela 7. Ocena Polski pod kątem bezpieczeństwa dla osób niewidomych i słabowidzących w ich opinii Czy Pana/i zdaniem Polska jest krajem bezpiecznym dla osób niewidomych i słabowidzących, czy też nie? Odpowiedź Liczba badanych Procent badanych zdecydowanie bezpiecznym 10 1,61 raczej bezpiecznym ,77 raczej niebezpiecznym ,60 zdecydowanie niebezpiecznym 55 8,84 trudno powiedzieć 74 11,90 Brak odpowiedzi 8 1,28

104 104 Katarzyna Laskowska, Rozdział III. Poczucie bezpieczeństwa osób niewidomych Suma: ,00 Źródło: badania ankietowe wśród osób niewidomych i słabowidzących Ukazane dane wskazują, że 44,38% badanych ocenia nasz kraj jako bezpieczny dla osób niewidomych i słabowidzących, 42,44% jest przeciwnego zdania. Zatem odpowiedzi badanych rozłożyły się niemal równomiernie. Natomiast trudno powiedzieć stwierdziło 11,90% badanych, a 1,28% nie odpowiedziało w ogóle. Tabela 8. Ocena miejscowości pod kątem bezpieczeństwa dla osób niewidomych i słabowidzących w ich opinii Czy Pana/i miejscowość jest bezpieczna dla osób niewidomych i słabowidzących, czy też nie? Odpowiedź Liczba badanych Procent badanych zdecydowanie bezpieczna 17 2,73 raczej bezpieczna ,80 raczej niebezpieczna ,85 zdecydowanie niebezpieczna 46 7,40 trudno powiedzieć 69 11,09 Brak odpowiedzi 7 1,13 Suma: ,00 Źródło: badania ankietowe wśród osób niewidomych i słabowidzących Ponad połowa badanych, tj. 53,53%, uważa, że ich miejscowość jest bezpieczna dla osób niewidomych i słabowidzących, a 34,24% sądzi, że jest inaczej. Odpowiedzi trudno powiedzieć udzieliło 11,09% badanych, a 1,13% nie odpowiedziało w ogóle.

105 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 105 Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących w opinii funkcjonariuszy Policji W dalszej części badań o ocenę Polski oraz miejscowości zamieszkania pod kątem bezpieczeństwa dla osób niewidomych i słabowidzących poproszono funkcjonariuszy Policji. Tabela 9. Ocena Polski pod kątem bezpieczeństwa dla osób niewidomych i słabowidzących w opinii funkcjonariuszy Policji Czy Pana/i zdaniem Polska jest krajem bezpiecznym dla osób niewidomych i słabowidzących, czy też nie? Odpowiedź Liczba badanych Procent badanych zdecydowanie niebezpiecznym ,7 raczej niebezpiecznym ,8 raczej bezpiecznym ,1 zdecydowanie bezpiecznym 64 3,5 trudno powiedzieć ,0 Razem ważnych odpowiedzi ,1 Brak odpowiedzi 17 0,9 Suma: ,00 Źródło: badania ankietowe wśród funkcjonariuszy Policji W ocenie tylko 27,6% funkcjonariuszy Policji Polska jest krajem bezpiecznym. Natomiast aż 51,5% respondentów uważa odmiennie. Odpowiedzi trudno powiedzieć udzieliło 20% badanych, a 0,9% nie odpowiedziało w ogóle. Tabela 10. Ocena miejscowości pod kątem bezpieczeństwa dla osób niewidomych i słabowidzących w opinii funkcjonariuszy Policji Czy miejscowość, gdzie Pan/i pełni służbę, jest bezpieczna dla osób niewidomych i słabowidzących, czy też nie? Odpowiedź Liczba badanych Procent badanych zdecydowanie niebezpieczna ,8 raczej niebezpieczna ,2

106 106 Katarzyna Laskowska, Rozdział III. Poczucie bezpieczeństwa osób niewidomych raczej bezpieczna ,3 zdecydowanie bezpieczna 65 3,5 trudno powiedzieć ,5 Razem ważnych odpowiedzi ,4 Brak odpowiedzi 30 1,6 Suma: ,00 Źródło: badania ankietowe wśród funkcjonariuszy Policji W ocenie 31,8% funkcjonariuszy Policji Polska jest krajem bezpiecznym. Natomiast 48% respondentów uważa odmiennie. Odpowiedzi trudno powiedzieć udzieliło 18,5% badanych, a 1,6% nie odpowiedziało w ogóle. Na zakończenie przeprowadzonych analiz należało odnieść się do postawionych hipotez ogólnych. Wyniki badań pozwoliły częściowo potwierdzić słuszność założonej hipotezy ogólnej, stanowiącej przypuszczenie, że: Lista zagrożeń, z którymi spotykają się osoby niewidome i słabowidzące różni się od katalogu zagrożeń osób widzących. Badania potwierdziły, że oba katalogi są podobne, różni je natomiast kolejność wskazywanych przez badanych zagrożeń. Rezultaty badań umożliwiły też dokonanie weryfikacji założonej hipotezy ogólnej, zakładającej, że: Poziom poczucia bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących w Polsce jest zdecydowanie niższy aniżeli osób widzących. Niniejsze badania empiryczne i badania CBOS całkowicie potwierdziły to założenie. Powyższe stwierdzenia uzupełnią informacje uzyskane dzięki weryfikacji szczegółowych hipotez badawczych. Przypuszczenie, że Współcześnie ludzie spotykają się z różnymi zagrożeniami ograniczającymi ich poczucie bezpieczeństwa, potwierdziło się. Badania ukazały, że mogą one być, przede wszystkim, o charakterze kryminalnym, zdrowotnym, ekonomicznym, społecznym lub występować w ruchu drogowym. Z analizy rezultatów wynika, że wśród nich w społeczeństwie dominują zagrożenia o charakterze kryminalnym (obawy przed przestępczością) i charakterze zdrowotnym (obawy przed chorobą i cierpieniem). Założenie, że Osoby niewidome i słabowidzące obawiają się najbardziej zagrożeń związanych: z marginalizacją społeczną i wykluczeniem społecznym, z poruszaniem się w przestrzeni publicznej oraz ze stygmatyzacją społeczną, potwierdziło się częściowo. Jak wynika bowiem z rezultatów badań, najczęściej występują u nich, według kolejności, zagroże-

107 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 107 nia zdrowotne, zagrożenia związane z przestępczością oraz z poruszaniem się w przestrzeni publicznej. Następne miejsca w kolejności zajmują zagrożenia związane z niemożnością realizacji potrzeb życiowych, związane z brakiem samodzielności oraz z utratą stabilności zawodowej/ekonomicznej oraz ze lęk przed odtrąceniem społecznym, czyli te, które, jak można zbiorczo przyjąć, są związane z marginalizacją społeczną i wykluczeniem społecznym oraz stygmatyzacją społeczną. Wyniki badań wskazują zatem, że podstawą dobrego funkcjonowania osób niewidomych i słabowidzących jest zdrowie i bezpieczeństwo. Hipoteza zakładająca, że Poziom poczucia bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących na co dzień, ogólnie w kraju, jak i w miejscu zamieszkania nie jest wysoki, w pełni się potwierdziła. Rezultaty badań ukazały, że ogólnie rzecz biorąc na co dzień czuje się bezpiecznie około 73% badanych, a Polska jest krajem bezpiecznym dla około 63,5% respondentów. Jako bezpieczną miejscowość, w której mieszka ankietowany, uważa 73,5% badanych 1. Zatem opinie w kategorii ogólnie rzecz biorąc w kwestiach oceny bezpieczeństwa w naszym kraju czy w miejscu zamieszkania są bardzo pozytywne. Natomiast weryfikują je kolejne wyniki. Badania bowiem ukazały, że Polska jest krajem bezpiecznym już tylko dla 44,5% badanych niewidomych i słabowidzących, a ich miejscowość jest bezpieczna tylko dla 53,5% osób z tej grupy społecznej. Zatem pozytywna ocena badanych ulega znacznej zmianie (pogarsza się) przy odpowiedziach na pytania dotyczące odczuć badanych jako osób z dysfunkcją wzroku, czyli w sposób bardziej bezpośredni. 1 Należy przypomnieć, że podobne, a nawet wyższe odsetki występują w badaniach CBOS z 2012 roku. Aż 66% ogółu Polaków uważa, że Polska jest krajem, w którym żyje się bezpiecznie, a 89% Polaków uważa, że miejsce, w którym mieszkają, można nazwać bezpiecznym i spokojnym.

108 108 Katarzyna Laskowska, Rozdział III. Poczucie bezpieczeństwa osób niewidomych

109 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 109 Zbigniew Rau Rozdział IV. Osoby niewidome i niedowidzące a wybrane aspekty działań organów ścigania W artykule przedstawione zostaną wybrane rozważania związane z przestępczością osób niewidomych. Szczególny nacisk postawiono na trzy studia przypadku: pierwsze opisujące fazę czynności operacyjno rozpoznawczych, drugie popełnienie przestępstwa, i trzecie studium życia osoby niewidomej skazanej za potrójne zabójstwo na dożywotnie pozbawienie wolności. Są to przykłady, których próżno szukać w dostępnej literaturze. Omówienie całości problematyki ukazanej w tytule przekraczałoby znacznie zakres niniejszego opracowania, zatem położono nacisk na najważniejsze fragmenty. Zarys działania organów ścigania, gdy ofiarą przestępstwa jest osoba niewidoma 1. Rozpoznanie środowisk przeciwdziałanie, prewencja. 2. Efektywne pozyskanie i weryfikacja informacji, dowodów. 3. Udowodnienie sprawcy zarzucanego czynu specyfika postępowania karnego. 4. Osądzenie sprawcy i poczucie sprawiedliwości przez osoby pokrzywdzone (niewidome). 5. Skazanie i pojednanie ze sprawcą, sprawcy z ofiarą. Przestępstwo, gdy sprawca jest niewidomy 1. Przeciwdziałanie ze względu na specyfikę środowiska jest to bardzo trudne. 2. Rozpoznanie (trudne środowisko), tylko w przypadku osób niewidomych stale popełniających przestępstwa.

110 110 Zbigniew Rau, Rozdział IV. Osoby niewidome i niedowidzące a wybrane aspekty 3. Zwalczanie udowodnienie trudności obiektywne, stereotypy związane z osobami niewidomymi i niedowidzącymi. 4. Osądzenie i zrozumienie błędu, niejednokrotnie znaczne roszczenia. 5. Wykonanie kary, resocjalizacja, leczenie. Studium przypadku I Poniższe fakty miały miejsce trzy lata temu (2011). Jeden z funkcjonariuszy Policji uzyskał informację, że Piotr M., właściciel warsztatu samochodowego znajdującego się w jednej z miejscowości w powiecie poznańskim, od dłuższego czasu jest zmuszany do spłaty pożyczki. Wynikało z niej, że osobami, które zmuszają wymienionego do płacenia, jest trzech mężczyzn wywodzących się z poznańskiego świata przestępczego, a kieruje nimi Tomasz N. (ps. Ślepak ), który jest niewidomy. Wzrok stracił w czasie, kiedy odbywał w zakładzie karnym karę pozbawienia wolności, która została mu zasądzona za udział w zabójstwie. Licząc, że uzyska warunkowe zwolnienie, wsypał sobie skruszone szkło w oczy i w efekcie uszkodził sobie gałki oczne, a ostatecznie utracił wzrok. W wyniku podjętych czynności operacyjno rozpoznawczych informacje potwierdzono, a w rozmowie z Piotrem M. uzyskano szczegóły. Twierdził on, że w związku z tym, że postanowił zakupić na terenie Niemiec kilka samochodów w atrakcyjnej cenie, a później sprowadzić je do Polski i sprzedać po dokonaniu drobnych napraw z zyskiem, potrzebował bardzo szybko kwotę 150 tys. zł. Nie miał możliwości uzyskania kredytu legalną drogą, dlatego zwrócił się do Tomasza N. ( Ślepaka ), o którym wiedział, że udziela pożyczek (zajmuje się lichwą). Obaj panowie ustalili warunki, według których Piotr M. otrzyma kwotę 150 tys. zł, ale w jej ramach jeden z samochodów zakupi na Tomasza N., a następnie naprawi i sprzeda, oddając całość uzyskanej kwoty pożyczkodawcy. Ustalono kwotę 40 tys. zł, gdyż tyle miał kosztować samochód, w związku z czym Piotr M. pożyczył 110 tys. i tylko od niej naliczony miał zostać procent. Według umowy pożyczający miał zwrócić kwotę 130 tys. zł, płacąc przez 10 miesięcy po 13 tys. zł. Według zeznań pokrzywdzonego zrobił on dokładnie tak, jak umówił się z Tomaszem N., ale kiedy spłacił kwotę 130 tys. zł, wymieniony zażądał dalszego płacenia rat, jednakże w mniejszej kwocie 7 tys. zł, twierdząc, że dłużnik dotychczas spłacił jedynie odsetki, a teraz musi oddać kapitał. Dodać należy, że oczywiście panowie nie zawarli umowy w formie pisemnej, a jedynie ustnie ustalili między sobą szczegóły. Sytuacja taka trwała przez kolejne 11 miesięcy, kiedy to Piotr M. spotkał się z Tomaszem N.

111 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 111 i poinformował go, że więcej już nie zapłaci. Wtedy do sprawy wkroczyło dwóch mężczyzn, którzy byli oficjalnie kolegami pożyczającego. W rzeczywistości był to Adam W. oraz Krzysztof R., którzy pracowali dla Tomasza N., równocześnie ochraniając go. Wymienieni pobili Piotra M., informując go, że podobny los spotka jego żonę i córkę. Argumenty te zastraszyły na tyle pokrzywdzonego, że zaczął ponownie płacić, a w obawie o życie swoje oraz rodziny nie zgłosił tego faktu Policji. Jednak później w trakcie rozmowy z funkcjonariuszami dał się przekonać, że jedynym sposobem rozwiązania sprawy jest zgłoszenie tego faktu w formie zawiadomienia o przestępstwie. Równocześnie podjęto działania operacyjne, które pozwoliły ustalić szczegóły dotyczące Tomasza N. oraz jego wspólników. Ponadto z uwagi na to, że jedynym dowodem świadczącym o popełnieniu przestępstwa przez wymienionych były słowa pokrzywdzonego, wdrożono czynności operacyjne w ramach art. 19 Ustawy o Policji (kontrola operacyjna, czyli tzw. podsłuch). Dodatkowo z wiedzy posiadanej przez Policję wynikało, że grupa Tomasza N. w podobny sposób dokonuje przestępstw na szkodę innych, do tej pory nieustalonych osób. Zebrany podczas kontroli operacyjnej materiał nie wskazywał jednoznacznie, że na osobie Piotra M. dokonywane jest wymuszenie rozbójnicze. Sprawcy byli bardzo ostrożni podczas rozmów, a równocześnie zaniechali podczas spotkań z pokrzywdzonym stosowania gróźb. Zachowanie takie wynikało z tego, że mieli świadomość, że Piotr M. jest bardzo zdesperowany z uwagi na problemy finansowe i może współpracować z Policją, a oni już swoje zarobili. Całość materiałów została przekazana do Prokuratury celem oceny, gdzie jednak stwierdzono, że jest ona niewystarczająca, żeby na jej podstawie postawić zarzut wymuszenia rozbójniczego Tomaszowi N. i jego wspólnikom. Prokurator Rejonowy w miejscowości K., który otrzymał całość materiałów, zdecydował, że postawi jedynie wymienionym zarzut gróźb karalnych oraz zmuszenia do niekorzystnego rozporządzenia mieniem. Nie zdecydował się jednak na zatrzymanie sprawców, a jedynie wezwał ich w charakterze podejrzanych. W przypadku Tomasza N. obligatoryjnie ze względu na ślepotę czynności były realizowane przy udziale adwokata. Prokurator zaproponował wymienionemu pomoc adwokacką przez mecenasa wyznaczonego z urzędu, ale wymieniony stawił się ze swoim pełnomocnikiem. W efekcie, jak to oceniła Prokuratura, z uwagi na to, że jedynymi dowodami świadczącymi o winie podejrzanych są słowa pokrzywdzonego, a oni wszyscy trzej zaprzeczyli swojemu udziałowi w przestępstwie, a w składanych wyjaśnieniach twierdzili, że Tomasz N. robił z Piotrem M. od dawna wspólne interesy i został ostatecznie przez niego oszukany, zdecydowała

112 112 Zbigniew Rau, Rozdział IV. Osoby niewidome i niedowidzące a wybrane aspekty o umorzeniu sprawy. Wszystkie czynności z Tomaszem N. były wykonywane z udziałem adwokata, do którego też kierowano całość korespondencji dotyczącej jego osoby. Ponadto prokurator na bieżąco informował mecenasa, jakie zamierza wykonać czynności z jego klientem, dostosowując czas ich realizacji do jego kalendarza. Każdy dokument był odczytywany niewidomemu podejrzanemu, a następnie dokonywano zapisu, że zrozumiał on treść i podpisuje go po odczytaniu. Z powyższego materiału wynika, iż osoba niedowidząca czy nawet niewidoma cechująca się odpowiednią charyzmą może być sprawcą kierowniczym, jak również efektywnie funkcjonować nawet w zorganizowanych grupach przestępczych. Nawiązując do powyższego, można przytoczyć kilka innych przykładów irracjonalnej nieraz przestępczości niewidomych. Do nietypowego przestępstwa doszło w 2010 roku w Bydgoszczy (woj. kujawsko pomorskie) na stacji benzynowej, na której 56 letni strażak i jego 35 letni wspólnik postanowili dokonać kradzieży. Podczas gdy młodszy ze wspólników obserwował miejsce, starszy wtargnął do lokalu i próbował sterroryzować ekspedientkę wymierzonym w nią palcem Dawaj pieniądze, bo cię zaje...! krzyczał i wymachiwał dłonią przed twarzą zdziwionej sytuacją sprzedawczyni. Okazało się, że 35 letni mężczyzna pozostający na czatach jest niewidomy. Napad się nie udał, albowiem na stacji pojawili się klienci, którzy spłoszyli przestępców. Pościg za sprawcami próby kradzieży był krótki. Pierwszy został zatrzymany niewidomy, który zgubił się podczas ucieczki. Odnaleźli go policjanci i pies tropiący. Kilkadziesiąt minut później zatrzymano także jego wspólnika, a zarazem organizatora całego procederu. 56 letni mężczyzna został przesłuchany i usłyszał zarzut usiłowania rozboju, za co grozi mu do 12 lat więzienia. W trakcie aresztowania był pod wpływem alkoholu (ponad promil w wydychanym powietrzu). Drugi z zatrzymanych został po przesłuchaniu zwolniony do domu. Obie osoby nie były wcześniej karane 1. Rok w zawieszeniu i grzywnę 500 euro taką karę wymierzył francuski sąd mężczyźnie, który pod koniec lipca 2008 roku, będąc osobą niewidomą, prowadził pojazd mechaniczny pod wpływem alkoholu i bez prawa jazdy 2. Mężczyzna, dziennikarz z zawodu, jechał z przyjacielem (fotografem), który był właścicielem samochodu i który również był nietrzeźwy ekspedientke palcem na czatach stal ni ewidomy,wid, ,wiadomosc.html. Niewidomy dziennikarz skazany za jazdę po alkoholu, , 1,83453, ,Niewidomy_dziennikarz_skazany_za_jazde_po_alkoholu.html.

113 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 113 Sąd w Nancy na północnym wschodzie Francji uznał go za winnego w równym stopniu i skazał na podobny wyrok. Dodatkowo prawo jazdy fotografa zostało zawieszone na pięć miesięcy. Po zatrzymaniu 29 letni kierowca samochodu poinformował policjantów o swojej niepełnosprawności. Badanie alkomatem wykazało, że poziom alkoholu we krwi, zarówno niewidomego kierowcy, jak i jego 52 letniego pasażera, dwukrotnie przekraczał dozwoloną dawkę (czyli 1,6 promila). Według 52 latka, cały czas kontrolował sytuację, trzymając jedną rękę na hamulcu ręcznym, a drugą na kierownicy. Sąd jednak nie przyjął tej argumentacji ze względu na spożyty wcześniej alkohol. Patologiczny przykład działań funkcjonowania Straży Ochrony Kolei pokazuje przypadek z 2013 roku. Według zgromadzonej przez funkcjonariuszy dokumentacji, patrol SOK zaobserwował dwie osoby, które kradły klocki hamulcowe ze stojącej na bocznicy lokomotywy. Klocki hamulcowe w zwykłych reklamówkach miały być dostarczone do skupu złomu. Sprawców zatrzymano na gorącym uczynku. Śledztwo prowadził prokurator Prokuratury Rejonowej Warszawa-Wola. Zatrzymani przyznali się do winy i opowiedzieli, gdzie chcieli sprzedać kradzione przedmioty. Sukces funkcjonariuszy trwał jednak tylko do rozprawy sądowej. Uwagę sędziego wzbudziły następujące fakty: klocki hamulcowe do lokomotywy, które miały być przeniesione w reklamówkach, ważą 167 kg; sprawcy to osoby bezdomne. Starszy mężczyzna jest inwalidą, bez jednej z kończyn dolnych, natomiast drugim sprawcą, który miał przenosić połowę ładunku (czyli co najmniej 83 kg po połowie na osobę), okazała się niewidoma kobieta. Interesujące jest również, że pod jej zeznaniami złożonymi przed prokuratorem widnieje zapis protokół przeczytałam, wraz z podpisem. Sędzia nie dał wiary prokuratorowi, który jeszcze w sądzie zapewniał o złodziejskim procederze w ramach zorganizowanej grupy dwóch bezdomnych. Sędzia nie złożył jednak wniosku o pozbawienie immunitetu prokuratora i o wszczęcie postępowania karnego o fałszowanie nie tylko dowodów winy, ale przede wszystkim o fałszerstwo dokumentacji, z podpisem włącznie 3. Kwestie prawa do obrony Trzeba zaznaczyć również, że oskarżony musi mieć obrońcę generalnie w dwóch grupach sytuacji. Pierwsza odnosi się do całego postępowania kar- 3 Joanna Skibniewska, marnie zorganizowana nie.html.

114 114 Zbigniew Rau, Rozdział IV. Osoby niewidome i niedowidzące a wybrane aspekty nego, obejmuje zatem także postępowanie przygotowawcze (art. 79 l i 2), druga to jedynie przypadki, gdy obrona formalna jest obowiązkowa tylko w sądowym etapie procesu karnego 4. Oskarżony musi mieć obrońcę w (całym) postępowaniu karnym, jeżeli (art. 79 1): 1. jest nieletni; niekiedy odpowiedzialność karną można ponosić już od 15 roku życia (art k.k.); 2. jest głuchy, niemy lub niewidomy. W punkcie drugim chodzi nie jedynie o pełną niemotę, głuchotę czy ślepotę, ale o takie upośledzenie tych zmysłów, że uniemożliwia ono kontakt z oskarżonym, a jemu samemu obronę. Wysuwane niekiedy pod rządem poprzedniego k.p.k. przyjmującego podobne ujęcie (art. 70 l pkt 1) sugestie, że ma to być całkowite zniesienie funkcjonowania danego zmysłu 5 i że chodzi o każde upośledzenie tych zmysłów utrudniające obronę i porozumiewanie się z oskarżonym 6, wydają się nieprzekonujące. Zauważyć należy, że w projektach k.p.k. przed 1969 rokiem pojawiały się zapisy o wadach fizycznych utrudniających obronę (art. 97 proj. z 1967 roku), których k.p.k. z 1969 roku nie przyjął. Podobnie jest i w obecnym kodeksie. Chodzi zatem nie o taki stan tych zmysłów, który utrudnia samodzielną obronę, lecz o taki, który to uniemożliwia. Inne ich upośledzenia i zaburzenia dają natomiast podstawę do obrony niezbędnej w oparciu o art k.p.k. 7 Przykłady praktyki policyjnej, prokuratorskiej i sądowej wskazują jednak, że omawiane zagadnienie może budzić wątpliwości interpretacyjne. Z punktu widzenia językowego jest oczywiste, że człowiek głuchy to osoba pozbawiona słuchu, niemy pozbawiona mowy, a niewidomy wzroku. Takimi zwrotami posługuje się Kodeks karny w art pkt 1. Wydawać by się mogło zatem, że określenia z art pkt 1 k.p.k. mają swoje odpowiedniki w treści przytoczonego przepisu prawa materialnego, czyli że są one tożsame. Ta semantyczna wskazówka nie jest jednak właściwa dla trafnej interpretacji przytoczonych pojęć. Istotny wydaje się pogląd prezentowany w doktrynie, iż pojęcia te, mimo ich językowej jednoznaczności, nie mogą być uznane za tożsame w sensie prawnym, albowiem inna jest ich funkcja w prawie procesowym, a inna w prawie materialnym. Na gruncie Materiały: K. Heba, Obrona obligatoryjna osoby niewidomej w postępowaniu karnym, skarbowym i postępowaniu w sprawach o wykroczenia opracowanie. Zob. np. postanowienie SN z dnia r., III KKN 155/96, OSN, Prok. i Prawo 1997, Nr 7 8. J. Satko, A. Seremet, Przesłanki obowiązkowej obrony oskarżonego głuchego, niemego lub niewidomego, Palestra 1995, Nr 9 10, s J. Tylman, T. Grzegorczyk, Polskie postępowanie karne, 2011, s. 154.

115 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 115 art pkt 1 k.k. przyjmuje się, że pozbawienie wzroku i słuchu oznacza, iż człowiek nie widzi lub nie słyszy zupełnie. Zmysły te są tak dalece upośledzone, że nie można się nimi zupełnie posługiwać, np. gdy człowiek zachowuje tylko poczucie światła albo rozpoznaje przedmioty z odległości zaledwie kilku centymetrów 8. Na kanwie powyższych rozważań należy zastanowić się, kim w istocie jest osoba niewidoma, zwłaszcza jeśli występuje w charakterze podejrzewanego, podejrzanego czy oskarżonego. Zresztą w obydwu przypadkach, jeśli jest ona zarówno ofiarą, jak i sprawcą, postępowanie z taką osobą jest szczególne 9. Prawo nie zabrania również, by osoba niewidoma nie była tzw. osobowym źródłem informacji, także kwalifikowanym, czyli tzw. tajnym współpracownikiem. Do funkcjonariusza prowadzącego należało będzie wtedy jednak szczególne osłanianie źródła, które właśnie ze względu na swoje ograniczone cechy psychofizyczne może być paradoksalnie bardzo cenne 10. Dla każdego człowieka, od wczesnego dzieciństwa do starości, świat jest pełen zamkniętych drzwi, wrót, furtek, szufladek, szkatułek, komórek, pokoi, klatek, kufrów, skrzyń i innych skrytek. Każdy z nas chce lub musi się do nich dostać. Zmuszony jest więc ciągle dobierać klucze do zamków, na które są pozamykane. Musi starać się otwierać zamknięte przed nim drzwi, a więc ciągle dobierać i dopasowywać klucze, kluczyki, wytrychy i różne sposoby otwierania 11. Tak jest przez całe życie. Pełno jest tych drzwi. Poznawanie liter, uczenie się składania ich w słowa, a słów w zdania, rysowanie kotka, gra w piłkę, nauka tańca, języków obcych, zadania w pracy zawodowej, problemy do rozwiązania w życiu społecznym setki, tysiące i miliony różnych sytuacji, J. Satko, A. Seremet, Przesłanki, op. cit., s. 41. Jak daleko mogą sięgnąć przepisy równouprawnienia, pokazuje przykład z USA, gdzie niewidomi będą mogli kupować broń i nosić ją publicznie. Władzie w stanie Iowa w USA ogłosiły, aby niewidomi mogli kupować broń. Zwolennicy takich przepisów twierdzą, iż prawo do noszenia broni, gwarantowane przez drugą poprawkę do amerykańskiej konstytucji, ma każdy także niepełnosprawny, a odmowa do tego godzi w prawa człowieka. Przepis ten znajduje poparcie szeryfa jednego z hrabstw, którego córka jest osobą bardzo słabowidzącą. Mężczyzna zapowiedział, że po uregulowaniu wszelkich kwestii formalnych, nauczy córkę strzelać, gdy ta skończy 21 lat. Przeciwnicy przekonują, że wręczanie broni niewidomym to szaleństwo, biorąc pod uwagę, że nie mogą oni m.in. prowadzić pojazdów. Istnieje duża obawa, że może to doprowadzić do wielu niekontrolowanych zdarzeń z uczestnictwem osób niewidomych i słabowidzących. Za: Niewidomi beda mogli kupowac bron i nosic ja publicznie html. Rozwinięcie tej ciekawej tematyki, którego przykłady znane są autorowi niniejszego artykułu, przekraczałoby znacznie ramy tego opracowania. R. Kłódka, Niepełnosprawność zatrzaskuje drzwi Kim są niewidomi, pl/klucze/klucz1.php.

116 116 Zbigniew Rau, Rozdział IV. Osoby niewidome i niedowidzące a wybrane aspekty które wymagają stosowania wiedzy, uczenia się, sprytu, inteligencji i korzystania z doświadczeń własnych oraz innych ludzi. Cały świat składa się z różnych przeszkód, trudności, zadań do rozwiązania, drzwi do otworzenia. Dodać należy, że są one pozamykane na różne zamki: proste i skomplikowane, tradycyjne i elektroniczne, zatrzaskowe i z szyfrem numerycznym. Najczęściej trzeba dopasować klucze do dwóch albo i kilku zamków. Jedne drzwi można otworzyć przy pomocy prostego klucza, a inne wymagają znajomości szyfru, jeszcze inne hasła, a najczęściej wielu różnych kluczy, kluczyków, przycisków itd. Dodać wypada, że są i takie zamki, których ani rusz samodzielnie otworzyć nie można. Wówczas trzeba wezwać ślusarza albo zamek rozbić przy pomocy łomu. Tak wygląda w uproszczeniu świat wszystkich ludzi. Jeżeli jednak rozważanie to zastosować do osoby niewidomej, wszystko staje się o wiele bardziej skomplikowane. Tam, gdzie normalnie wystarczy zastosowanie jednego prostego klucza, niewidomy musi użyć przynajmniej dwóch kluczy 12. Autor tych rozważań, które ze względu na ich trafność zdecydowano się zacytować w dłuższych fragmentach, słusznie stwierdza dalej: Niektóre zamki są dosyć łatwe do otworzenia, ale miłość najbliższych powoduje, że stają się bardzo trudne i wymagają dodatkowych kluczy i kluczyków. Tak jest wtedy, kiedy rodzice w trosce o bezpieczeństwo dziecka ograniczają jego ruchy, jego naturalną ciekawość i aktywność. Zresztą nie dotyczy to tylko dzieci. Często kochająca żona czy kochający mąż mogą z zaradnego współmałżonka zrobić człowieka zależnego, niezaradnego, niesamodzielnego. Miał on już opanowane umiejętności dobierania kluczy do różnych zamków, ale przez ciągłe wyręczanie go przez widzącego współmałżonka (mogą to również być rodzice dorosłego człowieka) zamki te nie są używane i rdzewieją. Coraz trudniej je otwierać, aż z czasem staje się to zupełnie niemożliwe. Należy też zauważyć, że niektórzy niewidomi używają łomu do otwierania drzwi, z którymi sobie nie radzą. Takimi łomami są ich postawy roszczeniowe, przekonanie, że wszystko im się należy, bo nie widzą, i dokonują wymuszanie różnego rodzaju pomocy i świadczeń. Łomem jest też żebractwo i tyflocentryzm, czyli odnoszenie wszystkiego do własnej niepełnosprawności. Nie służy to dobrze ani im, ani drzwiom traktowanych takim łomem, czyli osobom i instytucjom, które mają zaspokajać ich wygórowane potrzeby. Rozbicie drzwi łomem wprawdzie umożliwia przejście przez nie, ale tworzy kolejne problemy, zatrzaskuje kolejne drzwi. Wyłamane drzwi trzeba naprawić, ale tego większość ludzi samodzielnie 12 Ibidem, s. 2.

117 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 117 nie potrafi. Potrzebna jest pomoc stolarza albo ślusarza, kiedy tylko zamek został rozbity. Niewidomy, który nachalnie wymusza zaspokajanie swoich potrzeb, często pozornie osiąga cel. Rozbija drzwi i otrzymuje to, czego się domagał. Fakt ten jednak tworzy nowe problemy, zatrzaskuje drzwi kontaktów z ludźmi, tworzy negatywną o nim opinię, prowadzi do izolacji społecznej 13. Są to niezwykle obrazowe i słuszne spostrzeżenia odnoszące się również do postępowania w ramach procesu karnego, a później wykonania orzeczonej kary, co dobitnie pokazane zostanie w trzecim studium przypadku niewidomego skazanego na karę dożywotniego pozbawienia wolności. Niepełnosprawni to populacja stanowiąca znaczną część społeczeństwa. Na podstawie badań przeprowadzonych w 2011 roku w ramach Narodowego Spisu Powszechnego oszacowano, że w naszym kraju mieszka około 12% osób z szeroko rozumianą niepełnosprawnością. Ponadto występuje prawidłowość, według której posiadanie niektórych rodzajów niepełnosprawności zwiększa prawdopodobieństwo popełniania różnych czynów zabronionych; tak jest w przypadku osób z upośledzeniem umysłowym. Osoby o obniżonej sprawności intelektualnej coraz liczniej zasilają szeregi przestępców. Charakterystyczny dla nich bunt, bezkrytycyzm, słaba wola, sugestywność i silna potrzeba kontaktu z jednostką dominującą może doprowadzić do ulegania woli osób już zdeprawowanych, a w konsekwencji do wchodzenia w kolizję z prawem 14. Niestety młodzi ludzie o niskiej sprawności intelektualnej stanowią doskonałe środowisko do werbunku dla zorganizowanych grup przestępczych, które często wykorzystują ich do swojej działalności, narażając ich tym samym na reakcję wymiaru sprawiedliwości. Zarówno przestępcy pełnosprawni, jak i niepełnosprawni, przy spełnieniu odpowiednich przesłanek, ponoszą wymierzane przez sąd kary, w tym tę najsurowszą, mianowicie karę pozbawienia wolności 15. Niewidomy i słabowidzący w izolacji więziennej Więzienie to nieprzyjemne miejsce, do którego powinno się trafiać naprawdę w ostateczności. W wielu przypadkach oddala ono bowiem Ibidem, s. 4. M. Ciosek, Psychologia sądowa i penitencjarna, Warszawa 2001, s P. Braun, Osoba niepełnosprawna w izolacji penitencjarnej, w Kwartalniku Niepełnosprawność zagadnienia, problemy, rozwiązania 2013, Nr 11(7), Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, Warszawa 2013, s. 130.

118 118 Zbigniew Rau, Rozdział IV. Osoby niewidome i niedowidzące a wybrane aspekty przebywających w nim osadzonych od normalizacji ich życia. Niestety, co jest całkowitym paradoksem, istnieją tacy ludzie, dla których pobyt w izolacji penitencjarnej stanowi sui generis ratunek, ponieważ tam, często po raz pierwszy, zwraca się na nich uwagę, co prowadzi do udzielonego im wieloaspektowego wsparcia. Mają zagwarantowaną opiekę medyczną, warunki socjalno bytowe, jakich nigdy wcześniej nie zaznali, niektórym proponuje się zatrudnienie, edukację czy w miarę możliwości zagospodarowuje się im wolny czas. Wyposażeni w szeroko rozumiane zasoby, zyskują dużo większą szansę, by poradzić sobie na wolności, gdzie większość prędzej czy później trafia wprost z zakładu karnego. Jedną z takich zbiorowości są niewątpliwie osoby niewidome. W porównaniu z innymi, przeciętnymi, sprawnymi pensjonariuszami oferowana jest im dużo szersza pomoc. Większość z obarczonych różnymi defektami więźniów trafia do systemu terapeutycznego, o którym wspomniano wyżej. W praktyce oznacza to, że w przeciwieństwie do ogółu osadzonych, czas spędzony przez nich w zakładzie karnym jest ściśle zaplanowany. Realizowane wobec tych osób oddziaływania, zarówno indywidualne, jak i grupowe, wypełniają większość dni pozostawania w izolacji, sprawiając, że cały czas są oni zajęci, co znacznie ogranicza negatywne skutki nudy więziennej. Choć istnieją jednostki penitencjarne, zwykle typu półotwartego o niewielkiej liczebności osadzonych, które starają się maksymalnie zagospodarowywać im wolny czas 16, większość zakładów karnych i aresztów śledczych «przetrzymuje» ogromną liczbę uwięzionych, dla których nie mają nic do zaoferowania. Podczas gdy więziennictwo bezustannie zmaga się z mającą bardzo zły wpływ na osadzonych bezczynnością 17, pensjonariusze zakwalifikowani do systemu terapeutycznego są jednym z wyjątków od tej reguły 18. Obecnie w Polsce mamy kilkadziesiąt jednostek penitencjarnych dysponujących celami przystosowanymi do potrzeb osób z niepełnosprawnością ruchową. Istnieją jednak więzienia, w których jest to praktycznie niemożliwe. Są to bardzo stare, niejednokrotnie kilkusetletnie budowle, z mnóstwem stromych schodów, wąskich przejść i tym podobnych przeszkód. W związku z tym dokonywanie tam modernizacji powoduje wiele technicznych trudności Por. P. Braun, M. Markowska, K. Stępniowska, Na prostej. Raport z badań dotyczących funkcjonowania Zakładu Karnego w Białej Podlaskiej, Warszawa M. Ciosek, Psychologia sądowa i penitencjarna, op. cit., s P. Braun, Osoba niepełnosprawna, op. cit., s Ibidem, s. 143, także rozmowy autora z pracownikami Aresztu Śledczego w Poznaniu i Aresztu Śledczego w Szczecinie w 2014 roku.

119 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 119 Podobnie jest zresztą także w jednostkach Policji, Prokuratury i sądach, które niejednokrotnie nie są przystosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych, w tym niewidomych, można jednak zaznaczyć, że sytuacja w tym zakresie przez ostatnie kilka lat (lata ) istotnie korzystnie się zmieniła. Niewidomi skazani. Osoby z orzeczonym stopniem niepełnosprawności przebywające w jednostkach penitencjarnych w 2013 roku to 1257 osób niepełnosprawnych, z czego 142 to osoby ze znacznym stopniem niepełnosprawności, natomiast osadzone w zakładach karnych i aresztach śledczych w roku 2013 były razem osoby, co statystycznie daje 1,6% niepełnosprawnych. Osoby z orzeczonym stopniem niepełnosprawności, ze względu na wzrok przebywające w jednostkach penitencjarnych to 91 osób, co daje 0,12% dla całej populacji, a 7,24% dla populacji wszystkich niepełnosprawnych, 12 osób to osoby niewidome (znaczny stopień niepełnosprawności ze względu na wzrok), co daje 13,2% z populacji osób z orzeczonym stopniem niepełnosprawności ze względu na wzrok 20. Należy dodać, że w większości przypadków więźniowie to bardzo egocentrycznie nastawiona do życia grupa osób. Ich roszczeniowość przejawia się na każdym kroku poprzez nieustannie kierowane do administracji poszczególnych jednostek penitencjarnych oraz wielu innych instytucji rządowych i pozarządowych skarg i zażaleń. Swoimi działaniami pragną za wszelką cenę ułatwić sobie odbywanie kary, skrócić ją albo po prostu zwrócić na siebie uwagę lub zwyczajnie uprzykrzyć życie kadrze więziennej. Niepełnosprawni osadzeni nie stanowią tu bynajmniej wyjątku, a wręcz swego rodzaju czołówkę skarżących się osób pozbawionych wolności 21. Problem w tym, że roszczeniowe postawy, zarówno na wolności, jak i podczas izolacji tych osób, bywają następstwem ich złego stanu psychicznego związanego z brakiem akceptacji siebie, która bierze się z kolei z braku akceptacji przez otoczenie niejednokrotnie specyficznych zachowań ludzi z niepełnosprawnością. Jest to więc typowe zaburzenie funkcjonowania, wymagające podjęcia odpowiednio dobranych oddziaływań terapeutycznych. Żeby je stosować, trzeba jednak poznać i zrozumieć psychologiczną i psychospołeczną genezę narastających trudności niepełnosprawnych, roz Dane za: Zespół Organizacji Współpracy Zewnętrznej w Biurze Dyrektora Generalnego Służby Więziennej, 2013 r. Jedna całkowicie niewidząca osoba z tej grupy to wielokrotny recydywista, skazany na karę dożywotniego pozbawienia wolności, jego przypadek jako studium przypadku zostanie przedstawiony na końcu artykułu. E. Jarecka, R. Wolak, Niepełnosprawność osadzonych problem czy wyzwanie polskiego więziennictwa, (w:) W. Ambrozik, H. Machel, P. Stępniak (red.), Misja Służby Więziennej wobec aktualnej polityki karnej i oczekiwań społecznych: IV Kongres Penitencjarny, Centralny Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej, Kalisz 2008, s

120 120 Zbigniew Rau, Rozdział IV. Osoby niewidome i niedowidzące a wybrane aspekty poznać ich fazę rozwojową, znać psychologiczne mechanizmy zachowania się człowieka z niepełnosprawnością w sytuacjach trudnych oraz metody i techniki rozwiązywania problemów, które mogą pojawić się u tych ludzi 22. W związku z powyższym, jak zauważa P. Braun 23, trafnym pomysłem wydaje się skonstruowanie programu mającego na celu edukację przede wszystkim sprawnych pensjonariuszy na temat specyfiki funkcjonowania osób z różnego rodzaju niepełnosprawnością, by byli w stanie je zaakceptować i nawiązywać z nimi właściwe relacje. W ramach takiego programu cenne byłoby także położenie szczególnego nacisku na wzajemne asymilowanie obu grup osadzonych, najpierw poprzez wspólne spędzanie wolnego czasu, potem zaś, w miarę możliwości, umieszczanie ich w tych samych oddziałach lub celach. Przebywanie więźniów z niepełnosprawnością w odrębnych oddziałach, a nawet pawilonach więziennych, stanowi dodatkową stygmatyzację. Nie dość, że znajdują się w zakładzie karnym, co już negatywnie wyróżnia ich w społeczeństwie, to podczas funkcjonowania w swego rodzaju inkubatorze, poza ogółem populacji więziennej, poczucie odrębności może u nich tylko przybierać na sile. Więźniowie z różnego rodzaju niepełnosprawnością umieszczani w wyspecjalizowanych oddziałach terapeutycznych zmuszeni są poza tym do ciągłego przebywania ze współosadzonymi obarczonymi rozmaitymi defektami, co również nie zawsze służy realizacji celów kary pozbawienia wolności. Obok siebie znajdują się niejednokrotnie osoby upośledzone umysłowo, zaburzone psychicznie, niepełnosprawne fizycznie, a także coraz częściej przestępcy seksualni. Nie dziwi więc fakt, iż z uwagi na powyższą rzeczywistość korekcji opisywanych skazanych ich ostateczny powrót do społeczeństwa jest tym bardziej mało prawdopodobny. Jedna z największych fal samookaleczeń, pociągająca za sobą przyrost liczby niewidomych i niedowidzących, przetoczyła się w zakładach karnych w latach 80. XX wieku. W więziennej służbie zdrowia nie leczono wtedy poważnych wad narządu wzroku. Zakład musiał jednak zapewnić osadzonym terapię. W 1984 roku jeden z więźniów dokonał samouszkodzenia oczu i wystąpił do sądu penitencjarnego z prośbą o udzielenie przerwy w odbywaniu kary na leczenie poza zakładem stwierdza Wilk, rzecznik prasowy ZK w podbydgoskim Fordonie. Jego śladem poszli inni. W okaleczaniu oczu znaleźli sposób na opuszczenie zakładu karnego na czas leczenia. Niekiedy trwało to pół roku i dłużej. To był sposób na wyjście na wolność H. Larkowa, Człowiek niepełnosprawny. Problemy psychologiczne, Warszawa 1987, s. 8. P. Braun, Osoba niepełnosprawna, op. cit., s. 141.

121 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 121 Skazani wymyślali różne metody uszkadzania wzroku. Najbardziej znana to wbijanie w gałkę oczną miedzianego drucika. Kilkumilimetrowy drut wdmuchiwał w oko przez rurkę kolega z celi. Miedź w gałce wywoływała chorobę miedzicę. Niektórzy na stałe mieli w oku wbity drucik. Tak długo masowali okolice oczodołu, aż puchła im głowa. Robiło to lepsze wrażenie na lekarzach, którzy decydowali, czy konieczna jest przerwa na leczenie. Gdy o miedziane druciki było trudno, do oczu wbijano mocno podgrzane spinacze biurowe. Jeśli ich zabrakło, chwytano po żyletki i nimi cięto gałki. W celu doraźnego wywołania stanu zapalnego, zasypywano też oczy startym grafitem z ołówka lub opiłkami wolframu z żarówek. Na falę okaleczeń i przyrost liczby osadzonych z uszkodzeniami wzroku więziennictwo musiało jakoś zareagować. Najpierw w Bytomiu utworzono oddział szpitalny. Potem stworzono oddział dla ociemniałych w Fordonie. Do dziś znajduje się tu 37 łóżkowy oddział dla skazanych niewidomych i niedowidzących. Z całej Polski przywozi się wszystkich z poważnymi schorzeniami wzroku i uczy orientacji przestrzennej oraz czytania w języku Braille a. Po kursie wracają do swoich zakładów karnych. Studium przypadku II Sprawa II K 161/02 z Sądu Okręgowego w Toruniu, która wpłynęła na wokandę dnia 20 lutego 2002 roku, a zakończona została 17 marca 2004 roku. Sprawcą przestępstwa był mężczyzna urodzony 3 lutego 1975 roku o wykształceniu podstawowym, rencista, kawaler, bezdzietny, mieszkaniec wsi o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności powstałym wskutek wady wrodzonej, z którą boryka się od urodzenia. Wcześniej niekarany. Kwalifikacja prawna czynu: art pkt 1 i 2 kk 24 i art kk 25 oraz art kk 26 i art kk 27 w zw. z art kk. Przestępstwo zostało popełnione w 2002 roku w mieszkaniu osoby pokrzywdzonej. Mężczyzna Art : Kto zabija człowieka: 1) ze szczególnym okrucieństwem, 2) w związku z wzięciem zakładnika, zgwałceniem albo rozbojem, ( ) podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 12, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności. Art : Jeżeli sprawca rozboju posługuje się bronią palną, nożem lub innym podobnie niebezpiecznym przedmiotem lub środkiem obezwładniającym albo działa w inny sposób bezpośrednio zagrażający życiu lub wspólnie z inną osobą, która posługuje się taką bronią, przedmiotem, środkiem lub sposobem, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3. Art Kto kradnie z włamaniem, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. Art Kto cudzą rzecz niszczy, uszkadza lub czyni niezdatną do użytku, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

122 122 Zbigniew Rau, Rozdział IV. Osoby niewidome i niedowidzące a wybrane aspekty miał wówczas 27 lat. Przestępstwo zostało zakwalifikowane jako zbrodnia, popełniona umyślnie w formie sprawstwa. Okolicznościami popełnionego przestępstwa była awantura sąsiedzka zginęła sąsiadka. Osadzony uderzył ją tłuczkiem do mięsa w potylicę, a następnie wykonał kilka uderzeń nogą od krzesła. Potem podpalił dom w celu zatarcia śladów. Sam sprawca uznał, że dysfunkcja wzroku nie miała wpływu na popełnione przez niego przestępstwo. Sprawca w trakcie popełniania przestępstwa był w stanie odurzenia alkoholowego (około 1 promil). Zgodnie z opinią sądowo psychiatryczną występują u niego zaburzenia osobowości związane w dużej mierze z zaniedbaniami środowiskowymi. Jako motywy popełnienia przestępstwa mężczyzna wskazał głupotę oraz błędy młodości. Z kolei, zdaniem sądu, motywem tego czynu była chęć uzyskania korzyści majątkowych. W celu zatarcia śladów przestępstwa mężczyzna podpalił dom. Zastosowany został areszt tymczasowy jako środek zapobiegawczy. Środkami karnymi, jakie w tej sprawie zastosował sąd, były: pozbawienie praw publicznych (na okres 10 lat), obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienie za doznaną krzywdę i świadczenie pieniężne (na rzecz ubezpieczyciela). Dodatkowo sąd zadecydował o podaniu wyroku 25 lat pozbawienia wolności do publicznej wiadomości. Od wyroku pierwszej instancji została wniesiona apelacja. Zarzuty podniesione w apelacji to: rażąca niewspółmierność wymierzonej oskarżonemu w punkcie II wyroku kary 25 lat pozbawienia wolności (przestępstwo z art pkt 2 kk) oraz rażąca niewspółmierność wymierzonej oskarżonemu w punkcie I wyroku kary 6 lat pozbawienia wolności (przestępstwo z art kk). Nie doszło do kasacji od wyroku sądu drugiej instancji. Sprawcy przydzielona została pomoc obrońcy z urzędu. Osadzony stwierdził, że nie ma żadnych udogodnień w celi mieszkalnej, jednak są one na oddziale. Deklaruje, że nie ma trudności w poruszaniu się po oddziale oraz po jednostce penitencjarnej, jednak nie ma dostępu do publikacji i książek dostosowanych do swoich potrzeb, w tym w wersjach audio, z powiększonym drukiem czy w wersjach brajlowskich 28. Z PRASY Studium przypadku III 29 GW Katowice nr 141, wydanie z dnia 17/06/2000AKTUALNOŚCI, str. 4 Grozili, że zabiją córkę Materiał uzyskany od K. Heby w 2014 roku w ramach badań prowadzonych w zakresie przygotowywanej przez nią rozprawy doktorskiej na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Białymstoku. W tekście do s. 158 została zachowana oryginalna pisownia.

123 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 123 Gdy leżeliśmy z mężem związani, jeden z bandytów przyniósł zdjęcie naszej córki. Zagroził, że jeśli zgłosimy napad na policję, to ją zabiją mówiła wczoraj w sądzie Barbara R., lekarka, żona radcy prawnego z Cieszyna. Sąd przesłuchał dwóch świadków w procesie przeciwko Wiesławowi K. (ps. Psychik). W zeszłym roku został on skazany na trzy dożywocia (połączone w jedno). Psychik siedział na ławie oskarżonych z wieloma osobami. Wszystkie przestępstwa (głównie zabójstwa m.in. głośne morderstwo właściciela chorzowskiego kantoru i liczne napady rabunkowe), w którym uczestniczył, połączono wtedy w jeden proces, mimo że dokonywał ich z różnymi osobami, w różnych konfiguracjach. Większość z nich została już prawomocnie osądzona, ale dwa wątki powróciły z apelacji do ponownego rozpatrzenia. Wiesław K. razem ze swoją konkubiną Czesławą J. oskarżeni są o zamordowanie niedołężnego Stefana Cz. z Katowic. To właśnie ta sprawa, a także napad na małżeństwo z Cieszyna (którego Psychik miał dokonać z oskarżonym Eugeniuszem M.) powróciły na wokandę. Wiesław K., Eugeniusz M. i jeszcze co najmniej dwóch mężczyzn napadli na małżeństwo R. w ich prywatnym domu. Mąż otworzył drzwi po dzwonku, a ja przygotowywałam jedzenie dla psa. Nagle jeden z napastników wpadł na mnie i przytknął mi do gardła nóż. Zabronił krzyczeć. Potem wywlekli mnie na piętro i położyli obok związanego męża. Też mnie skrępowali. opowiadała Barbara R. Potem szantażowali nas, że zabiją naszą córkę. Jeden z napastników przystawił mi pistolet (wyglądał jak tetetka) nad górną wargą. Idąc na górę, widziałem w otwartych drzwiach mężczyznę, który przykładał duży nóż do szyi żony mówi Czesław R. Bandyci ukradli z mieszkania: magnetowid, radiomagnetofon, szablę samurajską, dwa obrazy, dwa aparaty fotograficzne, dyktafon, złotą biżuterię, wiertarkę, klucze nasadowe, czapkę, białą koszulę, butelkę wódki Absolut, 40 płyt kompaktowych, trzy szwajcarskie zegarki, pęk kluczy (m.in. kluczyki do trzech samochodów). Małżeństwo R. wyceniło straty na ok. 20 tys. zł. Żaden z małżonków nie był w stanie rozpoznać ani jednego z napastników, mimo że przynajmniej jeden był bez kominiarki. Jako najbardziej rozbudowane studium przypadku dokonano analizy akt A, B, w sumie 5 tomów więźnia, wielokrotnego recydywisty, o którym była mowa powyżej, skazanego na dożywocie i od 1997 roku spędzającego życie w więzieniu. Wiesław K. s. J., ur we W., wykształcenie zasadnicze zawodowe murarz, stan cywilny rozwiedziony (rozwód 1991r), dwoje dzieci, Obecnie ZK bezterminowo

124 124 Zbigniew Rau, Rozdział IV. Osoby niewidome i niedowidzące a wybrane aspekty Wybrane dokumenty są przedstawione chronologicznie, zachowana również została oryginalna pisownia. Posterunek Milicji Obywatelskiej w O. do Zakład Śledczy w Szamotułach r. W odpowiedzi na pismo nr 46/K/75 z dnia r. informuję, że Wiesław K. s. J. ur r. w J. gm. O. jest narodowości polskiej pochodzenia robotniczego. Wymieniony przez tut. jednostkę MO nie był notowany ani sądownie ani administracyjnie. Wymieniony w swoim środowisku nie cieszył się dobrą opinią, nadmiernie nadużywał alkoholu gdzie potem wszczynał awantury. Przebywał często z kolegami nawet starszymi od siebie także takiego samego typu. Nigdzie nie pracował, starał się jedynie o przyjęcie do szkoły zawodowej w Obornikach. Ojciec wymienionego był już karany i notowany przez tut. jednostkę MO za kradzieże prywatne. Ponadto był już poszukiwany przez jednostki MO w całym kraju za kradzieże mienia prywatnego i państwowego do spraw. Matka wymienionego jest kierowniczką w Szkole Podstawowej w J. i swoje zarobione pieniądze przeznacza na utrzymanie swoich dzieci ponieważ jej mąż odsiaduje karę pozbawienia wolności. Rodzina ta nie była pod opieką PKPS ani też innej instytucji. Po zwolnieniu z Zakładu Karnego Wiesław K. będzie mógł wrócić do domu a rodzina przyjmie go tak oświadczyła matka. Jak już nadmieniłem wymieniony jest skłonny do nadużywania alkoholu najczęściej na zabawach tanecznych typu wiejskiego. Komendant Posterunku Milicji Obywatelskiej W O. W 1994 roku wiąże się z Czesławą J. z którą dokonuje w 1996 roku włamania do mieszkania w trakcie którego Wiesław K. dokonuje pierwszego zabójstwa właściciela mieszkania. Za szereg przestępstw w tym zbrodni w ramach grupy przestępczej o charakterze zbrojnym skazany na dożywocie. Czyny popełnił ze szczególnym okrucieństwem, osobnik bezwzględny. Wykazywał wysoki poziom demoralizacji, mocno powiązany z podkulturą przestępczą. Zachowanie osadzonego w jednostkach penitencjarnych było naganne. W trakcie przerw (przepustki) w odbywaniu kary popełniał kolejne przestępstwa. Ze względu na rodzaj przestępstw i właściwości osobiste stanowił poważne zagrożenie społeczne oraz zagrożenie dla bezpieczeństwa jednostki. Posiadał status N od

125 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 125 Orzeczenie psychologiczno-penitencjarne z dn r. ZK Wołów Wychowywał się w rodzinie pełnej. Matka jest po studiach pedagogicznych, ojciec ma zawodowe wykształcenie. Atmosferę domu rodzinnego określa jako dobrą, chociaż przyznaje, że rodzice nie poświęcali dzieciom zbyt wiele czasu. Kiedy badany był w okresie dorastania w domu miały częste awantury między rodzicami zakończone rozwodem. Ojciec nadużywał alkoholu. Do szkoły poszedł o czasie. Prawdopodobnie powtarzał jedną klasę, ale nie pamięta. W szkole często uciekał z lekcji, nie lubił się uczyć. Po ukończeniu szkoły podstawowej (chyba tylko kilku klas, co wynika z materiałów kończył klasy szkoły podstawowej w ZK) rozpoczął naukę w szkole zawodowej, którą porzucił po 3 miesiącach. Opuścił dom rodzinny, zaczął pracować. Pierwszy konflikt z prawem, gdy badany miał 17 lat, za pobicie. Odbył służbę wojskową podczas której karany był za niepowrót i pobicie. Po wyjściu z wojska pracował i założył rodzinę. W międzyczasie był karany za pobicia. Częste pobyty w więzieniu przyczyniają się do rozpadu małżeństwa. Obecnie przebywa po raz kolejny w więzieniu, tym razem za zabójstwo. Motywem zabójstwa była chęć zysku. Potrzebował pieniędzy, żeby żyć na dobrym poziomie do którego był przyzwyczajony. Badany nie był leczony psychiatrycznie, zaprzecza objawom uzależnienia. Przejawia jednak skłonności do nadużywania alkoholu zwłaszcza w trudnych chwilach. Zdarzało mu się często dokonywać samoagresji, co miało charakter instrumentalny. Podsumowując, przyczyn demoralizacji należy upatrywać w nieprawidłowościach ukształtowanej osobowości badanego, na co miały wpływ zaniedbania wychowawcze konflikty w domu, brak ojca w procesie wychowawczym, brak wsparcia ze strony rodziców. Biorąc pod uwagę charakter przestępstwa, wielokrotną karalność i jego stosunek do popełnionego przestępstwa, stopień demoralizacji można uznać jako znaczny. Do 2003 roku Wiesław K. przebywał w Zakładzie Karnym w Raciborzu. Wyroki: wyrok Sądu Rejonowego z dnia sygn. akt Kp 9/76 za czyn z art. 256 par 1 kk na karę 4 m cy pozbawienia wolności.

126 126 Zbigniew Rau, Rozdział IV. Osoby niewidome i niedowidzące a wybrane aspekty wyrok Sądu Rejonowego w Szamotułach z dnia r. sygn. akt Kp 502/75 za czyn z art 155 par 1 kk oraz art. 59 par. 1 kk na karę 2 lata pozbawienia wolności. wyrok Sądu Rejonowego w Szamotułach z dnia roku sygn. akt II Kp 120/76 za czyn z art 265 par 1 KK na karę 2 lat pozbawienia wolności. (W trakcie pobytu w zakładzie w Szamotułach dokonał pierwszej ucieczki za co otrzymał karę 4 m cy pozbawienia wolności. W czasie pobytu w ZK kończy VII klasę szkoły podstawowej). wyrok Wojskowego Sądu Garnizonowego w Zielonej Górze z dnia roku sygn. akt Sg 68/79 za czyn z art. 311 par 2 kk na karę 3 lat pozbawienia wolności. wyrok Sądu Rejonowego w Szamotułach z dnia syg. akt IIK 120/84 za przestępstwo z art 212 & 2KK w zw. z art 60par1KK na karę 8 m cy pozbawienia wolności odbytą częściowo w okresie od do i od do wyrok Sądu Rejonowego w Szamotułach z dnia sygn akt IIK 65/87 za przestępstwa z art. 210 par 1 KK, 203 par. 1 KK w zw. z art 60 par 1 KK na karę 3 lat i 6 m cy pozbawienia wolności odbytą w okresie od do i od do i od do (przerwy spowodowane trudną sytuacją rodzinną, chore dziecko). wyrok Sądu Rejonowego IV K sygn akt 15/89 1 rok pozbawienia wolności. wyrok Sądu Rejonowego w Poznaniu z dnia sygn. akt IVK 174/90 za przestępstwo podobne z art. 208KK w zw. z art. 60 par 2 KK na karę 2 lat i 6 m cy pozbawienia wolności odbytą częściowo w okresie od do i od do wyrok Sądu Rejonowego w Trzciance-Czarnkowie sygn. akt IIK 1/92za przestępstwo z art 208 KK, 265 par 1KK, w związku z art 60 par 2 na karę 3 lat pozbawienia wolności oraz zł grzywny. W trakcie wykonywania wyroków skazany był kilkakrotnie zatrudniony w różnych zakładach pracy. Ze względu na konflikty z innymi osadzonymi oraz niewykonywaniu powierzonych obowiązków w formie kary dyscyplinarnej był zwalniany z pracy zarobkowej. Wyrok Sądu Wojewódzkiego w Katowicach sygn. akt XVI K 9/98 z dnia r. dotyczy orzeczenia w I instancji skazany za potrójne zabójstwo, poniżej przytoczony zostanie wyrok II instancji.

127 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 127 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia r. sygn. akt II AKa 303/98 (w części dotyczącej Wiesława K.) Po rozpoznaniu w dniu 22 kwietnia 1999 roku sprawy: 1. WIESŁAWA K. ur. 19 maja 1958 roku we Wronkach ( ) Z powodu apelacji wniesionej przez obrońców osk. od wyroku Sądu Wojewódzkiego w Katowicach z dnia 14 lipca 1998 roku, sygn akt XVI K 9/98 I. Uchyla zaskarżony wyrok w części dotyczącej osk WIESŁAWA K. odnośnie czynu z art. 148 par 1 kk w zw. z art. 210 par 2 kk i art. 10 par 2 kk przypisanego mu w pkt. 10 wyroku i wtym zakresie przekazuje sprawę do ponownego rozpatrzenia Sądowi Okręgowemu w Katowicach. II. Zmienia zaskarżony wyrok w pozostałej części w ten sposób, że: 1. Uchyla orzeczenie o karze grzywny wymierzonej osk. WIESŁAWOWI K. za czyn z art 148 par 1 kk i 210 par 2 kk, 203 par 21 kk w zw. z art 10 par 2 kk, 58a kk i art. 60 par 2 kk (pkt 1 wyroku) ( ) 8. Łagodzi wymierzoną osk. WIESŁAWOWI K. karę pozbawienia wolności za przestępstwo z art. 148 par 1 kk i art. 210 par 2 kk w zw. z art. 10 par 2 kk i art. 60 par 2kk, przypisanym mu w pkt 7 wyroku do 25 lat, uchyla jednocześnie orzeczenie o nawiązkach zawarte w pkt 8 wyroku oraz orzeczenie o karze grzywny wymierzonej za to przestępstwo. 9. Za przestępstwo z art 148 par 1 kk w zw. z art. 210 par 1 kk w zw. z art. 10 par 2 kk i art. 60 par 2 kk przypisane oskarżonemu WIESŁAWOWI K. w pkt 13 wyroku, łagodzi wymierzoną mu karę pozbawienia wolności do 15 lat \, uchyla jednocześnie orzeczenie o nawiązkach zawarte w pkt. 14 wyroku. 10. Ustala, że czyn przypisany oskarżonym WIESŁAWOWI K. i Piotrowi L. w pkt 16 wyroku wyczerpuje znamiona przestępstwa z art. 280 par 2 kk, 189 par 1 kk, 157 par 2 kk w zw. z art. 11 par 2 kk w zw. z art. 64 par 2 kk i art. 65 kk, a podstawę wymiaru kary wobec tych oskarżonych jest przepis art. 280 par 2 kk w zw. z art. 11 par 3 i art. 33 par 2 i 3 kk, (...) jednocześnie określa, że grzywny wymierzone wszystkim oskarżonym za to przestępstwo wynoszą 50 stawek dziennych po 20 zł każda. 11. W miejsce kar dodatkowych pozbawienia praw publicznych wymierzonych w pkt. 17 wyroku orzeka w myśl art. 40 par 1 i 43 par 1 kk środek karny w postaci pozbawienia praw publicznych na 8 lat. ( ) 14. W miejsce kar dodatkowych pozbawienia praw publicznych orzeczonych za to przestępstwo (pkt. 20 wyroku) orzeka wobec osk. w myśl art 40

128 128 Zbigniew Rau, Rozdział IV. Osoby niewidome i niedowidzące a wybrane aspekty par 1 i art 43 par 1 kk środek karny w postaci pozbawienia praw publicznych na 8 lat. 15. Uznaje, że czyn przypisany WIESŁAWOWI K. w pkt 21 wyroku wyczerpuje znamiona przestępstwa z art. 280 par 2 kk i art. 157 par 2 kk w zw. z art. 11 par 2kk, art 64 par 2 kk i art. 65 kk, ustala, że podstawą wymiaru kary wobec WIESŁAWA K. jest przepis art. 280 par 2 kk w zw. z art. 11 par 3 kk i art 33 par 2 i 3 kk, określa jednocześnie że grzywna wymierzona za to przestępstwo wynosi 100 stawek dziennych po 25 zł każda 16. W miejsce kary dodatkowej pozbawienia praw publicznych orzeczonej za to przestępstwo (pkt. 22 wyroku) orzeka wobec osk. w myśl art. 40 par 1 kk i 43 par 1 środek karny w postaci pozbawienia praw publicznych na 8 lat. 17. Ustala, że czyn przypisany WIESŁAWOWI K. w pkt. 23 wyroku wyczerpuje znamiona przestępstwa z art. 279 par 1 kk w zw. z art. 64 par 2 kk, podstawą wymiaru kary wobec osk. jest przepis art. 279 par 1 kk w zw. z art. 33 par 2 i3 kk, określa jednocześnie, że grzywna wymierzona osk. za to przestępstwo wynoszą 50 stawek dziennych po 20 zł każda. 18. Uznaje, że czyn przypisany WIESŁAWOWI K. w pkt. 24 wyroku wyczerpuje znamiona występku z art. 289 par 2 kk w zw. z art. 64 par 1 kk i art. 65 kk, zaś podstawą wymiaru kary jest przepis art. 289 par Ustala, że czyn przypisany oskarżonemu WIESŁAWOWI K. w pkt. 25 wyroku wyczerpuje znamiona występku z art. 278 par 1 kk w zw. z art. 64 par 1 kk, zaś podstawą wymiaru kary jest przepis art. 278 par 1 kk, uchyla jednocześnie orzeczenie o grzywnie wymierzonej osk. za to przestępstwo. 20. Przyjmuje, że czyn przypisany WIESŁAWOWI K. w pkt 26 wyroku, wyczerpuje znamiona występku z art. 258 par 1 kk i łagodzi wymierzoną karę za to przestępstwo karę pozbawienia wolności do lat Na zasadzie art. 85 par 1 i 2, 88, 90, par 2 kk orzeka nowe kary łączne: a) Oskarżonemu WIESŁAWOWI K. karę dożywotniego pozbawienia wolności. ( ) II. W pozostałym zakresie tenże wyrok utrzymuje w mocy. III. Zasądza solidarnie od oskarżonych kwotę 3000 zł na rzecz pokrzywdzonych Jadwigi i Jana J. oraz 1500 zł na rzecz pokrzywdzonej Katarzyny K. tytułem kosztów zastępstwa adwokackiego w postępowaniu odwoławczym. IV. Zasądza od oskarżonych po 1/9 części kosztów postępowania odwoławczego, w tym za obie instancje w wysokości: 500 zł od osk. WIESŁAWA K. STAN ZDROWIA zanonimizowane materiały z akt więźnia.

129 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 129 W 1981 roku podejmuje pierwszy protest głodowy w celu uzyskania leczenia ze względu na pogorszenie wzroku. W 1987 roku dokonuje samookaleczenia w postaci kotwicy na żołądek. W 1994 roku operacyjne usunięcie ciała obcego po połyku kawałka blachy. W 1995 roku dokonuje drugiego samookaleczenia w postaci połyku drutu o dł. 16 cm W sumie dokonuje do 2005 roku kilkunastu samookaleczeń. Dnia r. ORZECZENIE nr 158/95 Komisji Lekarskiej przy Szpitalu w Zakładzie Karnym w Bytomiu Na czyj wniosek: SW Katowice Wydz. VIII P. i N/Kow. 759//95/pr/ Czy był przedstawiany komisji lekarskiej w zakładzie karnym, areszcie śledczym: tak KL szpitala więziennego w Bydgoszczy maj 1995r. Czy korzystał z przerwy w odbywaniu kary lub zmiany środka zapobiegawczego: brak wskazań w udzielaniu przerwy wykonanie kpk Wywiad chorobowy: Praktycznie niewidomy. Skargi na częste bóle głowy i bóle oka. Podaje, że nie widzi na prawe oko od lipca 1994 roku po urazie oka. Na lewe oko nie widzi od 5 ciu m cy. Kilkakrotnie leczony w oddz. Okulistycznym Szpitala AŚ w Bytomiu. W wywiadzie 1990 operowany z powodu żylaków prawego podudzia, w lipcu 1994 operowany z powodu c. obcego żołądka samouszkodzenie. Stan przedmiotowy: Przytomny, budowy prawidłowej, odżywianie dobre, tarczyca nie powiększona. Klatka piersiowa o prawidłowej ruchomości oddechowej. Wypuk jawny. Osłuchiwanie szmer oddechowy pęcherzykowy prawidłowy. ASM 78/min. Tony czyste, PR 120/80. Brzuch miękki niebolesny. Wątroba i śledziona niemacalne. Objaw Goldflama obustronnie ujemny. Żylaki prawej kończyny dolne. Badania specjalistów: Kons. Okulistyczne: oko prawe w dnie widoczny zorganizowany włóknik po krwotoku do ciała szklistego, poczucie światła z lokalizacją. Oko lewe w dnie krwotok do c. szklistego, poczucie światła z lokalizacją. Zabieg operacyjny vitrektomii nie rokuje poprawy z uwagi na wątpliwe poczucie światła. Rozpoznanie: Ślepota obu oczu. Zaćma pourazowa oka prawego. Stare zorganizowane zmiany pokrwotoczne w ciele szklistym Stary krwotok do ciała szklistego oka lewego. Żylaki kończyny dolnej prawej. Gdzie się leczy: Obecnie Amb. AŚ w Bytomiu Orzeczenie Komisji Lekarskiej:

130 130 Zbigniew Rau, Rozdział IV. Osoby niewidome i niedowidzące a wybrane aspekty Konieczna przerwa wykonania kary pozbawienia wolności na okres 3 miesięcy. Uzasadnienie orzeczenia: Pacjent ma wyznaczony termin konsultacji w Klinice Okulistycznej w Bydgoszczy w celu wykonania ewentualnego zabiegu operacyjnego vitrectomii. Oddział Okulistyczny tut. szpitala nie wykonuje tego typu zabiegów (Zabieg chirurgiczny w trakcie którego, śródooperacyjnie wprowadza się narzędzia mikrochirurgiczne do wnętrza gałki ocznej i poprzez szereg manipulacji chirurgicznych stara się uzyskać efekt naprawy lub też usunięcia stanu chorobowego, z powodu którego dana osoba została zakwalifikowana do operacji. Słowo witrektomia oznacza usunięcie wycięcie ciała szklistego tj. galaretowatej substancji wypełniającej największą przestrzeń gałki ocznej komorę ciała szklistego. W oparciu głównie o tę czynność chirurgiczną dokonuje się niezbędnych napraw w chorym oku. Witrektomia to często zabieg ostatniej szansy na poprawę widzenia a w wielu schorzeniach jedyna skuteczna metoda lecznicza). ZK Racibórz r. Konsultacja psychologiczna Przeprowadziłem konsultację psychologiczną. Osadzony przebywa w izolacji jako skazany zaliczony do kategorii niebezpiecznych od r. Obecnie bez uchwytnych zaburzeń psychicznych, bez zaburzeń nastroju. Łatwo nawiązuje kontakt, ma duże zdolności bystrej oceny sytuacji i wykorzystania elementów sytuacyjnych dla swoich doraźnych planów lub korzyści. Cechuje go znaczne doświadczenie więzienne, przestępcze, aspołeczny system wartości. Jest świadom swoich zachowań w przeszłości, dokonywał samouszkodzeń, bywał agresywny wobec SW, także wobec osób bliskich. W badaniach psychiatrycznych rozpoznawano zaburzenia osobowości nieprawidłowej. Aktualnie sygnalizuje wzrost dolegliwości związanych z długotrwałą izolacją, brak normalnych kontaktów z ludźmi, obawy o swój stan psychiczny. Chciałby czymś się zająć w celi, pracować. Ma problemy z czytaniem z uwagi na defekt wzroku (brak widzenia na jedno oko). Korzysta z posiadanego odbiornika TV oraz głośnika. Prowadziłem rozmowę psychologiczną, wskazywałem na możliwości dalszych kontaktów. Wnioski: przebyty przez skazanego okres izolacji może już aktualnie wpływać na jakość jego psychicznych kontaktów z otoczeniem na co

131 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 131 wskazane jest zwrócenie uwagi przy najbliższej ocenie dalszego kwalifikowania w/w do kategorii niebezpiecznych, wskazane dalsze podtrzymywanie kontaktów wychowawczych i obserwacji zachowania skazanego. ZK Racibórz Konsultacja psychologiczna Przeprowadziłem rozmowę w celu orientacji co do stanu zdrowia psychicznego skazanego. W trakcie rozmowy w nastroju pogodnym, jest zadowolony z odbytych widzeń z konkubiną i pozytywnej reakcji jej dzieci. Nadal uskarża się na wzmożoną izolację społeczną, trudności w zorganizowaniu sobie wolnego czasu. Jest ponownie tymczasowo aresztowany w sprawie z art. 148 par 1 kk, ma nadzieję na pozytywne dla niego rozpatrzenie sprawy przez sąd. Twierdzi, że nie dokonał zarzucanego mu zabójstwa, miał to uczynić wspólnik w sąsiednim pomieszczeniu. Skazany chciałby dalej odbywać karę możliwie najbliżej Katowic, skąd przyjeżdża konkubina. W trakcie konsultacji nie stwierdziłem objawów zaburzeń zdrowia psychicznego skazanego, nie występują skłonności do agresji czy autoagresji. Skazany przed ostateczną weryfikacją statusu N winien być osadzony w warunkach umożliwiających jego funkcjonowania społecznego w małych grupach tj. poprzez osadzenie w celi dwuosobowej, z dostępem do zajęć świetlicowych, spacerów itp. Przy braku takich możliwości techniczno ochronnych wskazane umieszczenie w/w w odpowiednim zakładzie, najbliżej miejsca zamieszkania, w tym przypadku w AŚ w Katowicach (zwłaszcza z uwagi na status prawny osadzonego). AŚ Katowice r. Konsultacja psychologiczna Przeprowadzone w związku z dokonanym w dniu r. somouszkodzeniem. Wczoraj w godzinach wieczornych skazany połknął, jak twierdzi, dwa pręty metalowe długości kilkunastu centymetrów. Obecność ciała obcego w jamie brzusznej potwierdziło badanie RTG wykonane w szpitalu w Bytomiu. Decyzję o samoagresji skazany podjął, gdyż uznał, iż jest niewłaściwie leczony w tut. areszcie. Jego zdaniem nie otrzymuje leków zleconych przez okulistę, a leki te dawały mu szansę na odzyskanie wzroku w lewym oku.

132 132 Zbigniew Rau, Rozdział IV. Osoby niewidome i niedowidzące a wybrane aspekty W czasie rozmowy skazany jest spokojny, opanowany, bardzo rzeczowo wyjaśnia powody samoagresji. Kontakt werbalny dobry, na pytania odpowiada bez oporów. Aktualnie bez żadnych uchwytnych zaburzeń psychicznych. Przebieg podstawowych procesów psychicznych, nastrój i napęd psychomotoryczny w normie. Nie ujawnia jakichkolwiek zaburzeń spostrzegania i myślenia. Porusza się z trudem, bardzo wyraźnie podkreśla swoje kalectwo. Dokonane samookaleczenie ma charakter instrumentalny chciał w ten sposób spowodować leczenie okulistyczne i otrzymanie stosownych (jego zdaniem) leków. Uprzednio kilkakrotnie dokonywał samoagresji, zawsze miały one charakter instrumentalny. Wyraża zgodę na operacyjne usunięcie ciała obcego. Wskazania: z uwagi na wyrok dożywotniego więzienia oraz długotrwałą izolację (podwójną ze wzg. na status niebezpiecznego i związany z tym dyskomfort psychiczny) proponuję nie karać a jedynie obciążyć kosztami leczenia; wskazany możliwie częsty kontakt z wychowawcą, ew. psychologiem oraz pozostawienie w celi dwuosobowej; korzystne byłoby skierowanie skazanego do szpitala więziennego w Bytomiu w celu kontynuowania leczenia okulistycznego (w tym areszcie brak takich możliwości). ZK Wołów Konsultacja psychologiczna Skazany zgłosił się na rozmowę w związku z utrzymującym się rozdrażnieniem. Twierdzi, że z uwagi na problemy ze wzrokiem nie powinien przebywać w celi pojedynczej. Dużo i chętnie opowiada o sobie, prezentując się w pozytywnym świetle, mało krytyczny wobec siebie, nastawiony manipulacyjnie. Przeprowadziłam rozmowę tonującą. Katowice r. Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny Nr 5 Śląskiej Akademii Medycznej w Katowicach

133 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 133 Wiesław K. Urodzony r. Stan układu wzrokowego w dniu r. Wylew krwi do ciała szklistego jaki nastąpił we wrześniu br. najprawdopodobniej był samoistny, tym bardziej, że był to wylew nawrotowy. Pierwszy nastąpił w roku 1999r. Pacjent był pod stałą kontrolą specjalisty chorób oczu zatrudnionego w Zakładzie Karnym, a w sytuacjach większego zagrożenia korzystał z konsultacji na Oddziale Okulistycznym Szpitala AŚ w Bytomiu oraz konsultacji w Klinice Okulistyki w Katowicach. 7 września 1999r. Po wylewie krwi do ciała szklistego miał zastosowane właściwe dla tego schorzenia leki m.in. Cyklonamine, Calcium dobesilare, Sol. Posorutin Pobyt w celi jednoosobowej mógł być czynnikiem mającym wpływ na stan depresji pacjenta, doprowadzić m.in. do prób uszkodzeń i zaburzeń ciśnienia tętniczego co w konsekwencji mogło pogorszyć stan obwodowych naczyń krwionośnych. Pacjent nie rokuje całkowitej poprawy stanu miejscowego. Stan może ulec częściowej poprawie po wchłonięciu pozostałości pokrwotocznych. W perspektywie można rozważać przeprowadzenie operacji usunięcia zaćmy pourazowej czy vitrektomii. Specjalista chorób oczu AŚ Katowice r. Opinia psychologiczna pod kątem umieszczenia skazanego w celi izolacyjnej Podczas rozmowy osadzony bez oznak obniżenia nastroju, zorientowany prawidłowo auto i allopsychicznie. Bez zaburzeń ilościowych i jakościowych myślenia i spostrzegania w rozumieniu objawów psychotycznych. Kontakt nawiązuje łatwo i chętnie, choć w trakcie rozmowy jest wulgarny, pełen wrogości i agresji wobec f szy SW. Widoczne postawy roszczeniowe i negatywistyczne. Przez cały okres pobytu w izolacji więziennej stwarzał swym zachowaniem liczne problemy natury wychowawczej. Nie inaczej jest w tut. jednostce. Notorycznie łamie przepisy, nie podporządkowuje się poleceniom przełożonych, grozi im. Zupełnie nie zależy mu na dobrej opinii i jakiejkolwiek poprawie zachowania. Winą za taki stan rzeczy obarcza tylko i wyłącznie personel aresztu, twierdząc, że jego wszelkie działania służą temu, aby mu zaszkodzić i wyprowadzić z równowagi. Prezentuje sztywne, skostniałe i sil-

134 134 Zbigniew Rau, Rozdział IV. Osoby niewidome i niedowidzące a wybrane aspekty nie ugruntowane cechy osobowości, kierując się aspołecznym systemem wartości. Jest przy tym świadomy swoich działań i jak słusznie zauważono we wcześniejszych konsultacjach psychologicznych, posiada duże zdolności do bystrej oceny sytuacji i wykorzystywania elementów sytuacyjnych dla swoich doraźnych planów i korzyści. Celem wymuszenia realizacji swoich żądań dopuszczał się szeregu działań o charakterze manipulacyjnym i instrumentalnym, łącznie z dokonywanymi samouszkodzeniami. Jest osobą nieobliczalną i nieprzewidywalną. Obecnie twierdzi, iż w przypadku umieszczenia go w celi izolacyjnej, bez wątpienia coś sobie zrobi. Poza tym powołuje się na opinię lekarską, w której min. stwierdza się, że pobyt w jednoosobowej celi mógł być czynnikiem mającym wpływ na stan depresji pacjenta i prowadzić może min. do prób samouszkodzeń i zaburzeń ciśnienia tętniczego co w konsekwencji mogło pogorszyć stan obwodowych naczyń krwionośnych (opinia jest dołączona do akt osobowych osadzonego). Pomimo, iż stan psychiczny i nastrój osadzonego nie budzą na dzień dzisiejszy istotnych zastrzeżeń, to realna groźba dokonania samouszkodzenia (z analizy akt wynika, iż niejednokrotnie już realizował wcześniej zapowiadane akty autoagresji) jest czynnikiem przemawiającym do odstąpienia w aktualnej chwili od wymierzenia i wykonania osadzonemu kary w postaci celi izolacyjnej. Należy także stwierdzić, iż wszelkie oddziaływania dyscyplinarne jakie uzyskał w trakcie pobytu w izolacji więziennej również nie przyniosły zmiany jego zachowania. Najprawdopodobniej, podobnie mizerny efekt przyniesie za sobą kara umieszczenia osadzonego w celi izolacyjnej. Wykonane wnioski o wymierzenie kary chronologicznie od pierwszego skazania w wieku 17 lat ZK Tarnów, oddział V cela 308 W dniu w/w złamał nóż stołowy, który otrzymuje do celi w celu pokrojenia chleba. Nóż złamał dlatego, że spadł w okolice ubikacji i jak stwierdził przecwelił się. Sam skazany jest grypsujący. Raport przedstawiam Ob. Naczelnikowi do rozpatrzenia

135 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym ZK Tarnów odział V, cela 308 W dniu skazany W. K. o godz zakłócał ciszę nocną poprzez głośne śpiewanie piosenek szkalujących Służbę Więzienną. Śpiewał wspólnie ze skazanym. Na zwróconą mu uwagę przestał na chwilę a gdy odszedłem od celi to od nowa śpiewał na co składam wniosek do Ob. Naczelnika o ukaranie w/w skazanego ZK Tarnów oddział V, cela 308 ODDZIAŁ MONTAŻOWY W dniu w czasie zakończenia pracy rozkręcił wiertarkę ręczną na której pracował i schował od niej oprawkę. Na drugiej zmianie nie mógł drugi skazany pracować przez co innym brakuje detali półfabrykatów do dalszej pracy i powoduje przestój w produkcji ZK Stargard oddział II cela W dniu r. w czasie przeszukania w celi nr 15 w materacu w/w znalazłem ukryty nowy duży pilnik. Wniosek kieruję do decyzji Obywatela Naczelnika ZK Stargard Skazany nie dba o porządek w celi. Często symuluje chorobę. ZK Stargard W dniu r. w/w w liście do rodziców oczernia Służbę Więzienną, że jest bity i prześladowany. ZK Stargard

136 136 Zbigniew Rau, Rozdział IV. Osoby niewidome i niedowidzące a wybrane aspekty W dniu r. w/w skazany palił papierosa w poczekalni dla chorych. Po dwukrotnym ostrzeżeniu powiedziałem, że napiszę raport. Po odejściu kilku kroków powiedział niech se kurwa pisze i te chuje nic innego nie umią robić. Proszę o przykładne ukaranie. ZK Stargard W dniu r. w/w przy powracaniu z pracy o godz zamiast wejść na swoją celę nr 10 to wszedł na celę 7. Powyższe stwierdziłem podczas wydawania kolacji. Oświadczył, że wszedł do kolegów co jest mało prawdopodobne. Wnoszę o ukaranie. AŚ Poznań W dniu r. w/w krzyczał przez okno i nawoływał innych osadzonych ażeby wszyscy krzyczeli żeby radiowęzeł grał głośniej. W/w zwróciłem uwagę, żeby zszedł z okna. Na zwróconą uwagę osadzony zwyzywał mnie różnymi wyzwiskami cyt.: Ty chuju, cwelu, kurwo jedna. ZK Racibórz W dniu r. w/w przyznał się do posiadania czterech butelek alkoholu niewiadomego pochodzenia, które zostały znalezione podczas przeszukania piwnicy na ziemiopłody(??) W/w Twierdzi, że układał worki w piwnicy w/w butelki stały tam a ponieważ nikt inny się nie przyznał więc wziął winę na siebie i przyznał się do ich własności. AŚ Bytom r. W dniu r w/w osadzony około godz zakłócał spokój w oddz. poprzez głośne uderzanie w drzwi celi celem wymuszenia natychmiastowego podania środków przeciwbólowych.

137 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 137 AŚ Bytom W dniu r. w/w osadzony zachowywał się arogancko, nerwowo. Po wyjściu d cy z celi po przeliczeniu stanu osobowego krzyczał cyt.: kurwa zgaście to światło. Twierdzi, że bolało go oko i nie mógł doczekać się medycznej interwencji tego dnia i że każda czynność funkcjonariuszy trwała zbyt długo i dlatego dzwonił, stukał i operował przekleństwami. ZK Racibórz r. W dniu r. w/w osadzony w trakcie spaceru kierował do mnie słowa cyt.: Ty skurwysynie, beczko napisz mi wniosek, że chciałem cię wyruchać. Jebię gada w pipę wzrokowo, ruchać w pizdę gada. cyt.: Dupa by ci pękła jakbym cię wyruchał. Na polecenie zachowania spokoju nie reagował. W/w wniosek kieruję do decyzji Dyrektora. ZK Racibórz r. W dniu r. w/w osadzony kiedy dowiedział się, że wypisałem raport za nielegalne kontakty zadzwonił do mnie domofonem mówiąc cyt.: Dlaczego piszesz pan takie bzdurne kwity, chyba to pana cieszy. Pisz pan następny jesteś, kurwa dla mnie śmieciem. ZK Racibórz r. W dniu r. w/w osadzony w czasie spaceru zakłócał spokój poprzez kierowane do mnie cyt.: Fakju gadzie, wzrokowo cię pierdolę, takiego gówna jak ty nie ruszam bo śmierdzi, gadzisko pierdolone oraz pluł śliną w moją stronę, dalej, że nie będziesz mnie prowokował, już byli tacy mądrzy i wąchają kwiatki, zapisz sobie w notesie. Osadzony sprowadzony przed czasem pod celę z polecenia Dyr. zmiany.

138 138 Zbigniew Rau, Rozdział IV. Osoby niewidome i niedowidzące a wybrane aspekty NAGRODY w latach 1976 do nagroda ZK Stargard Wnoszę o udzielenie nagrody skazanemu w postaci pochwały Uzasadnienie: W I kwartale 1981 roku we współzawodnictwie pracy i dyscyplinie na bloku osiągnął 80 pkt. SKARGI, OŚWIADCZENIA i PROŚBY W. K. Stargard r. Oddział III cela 11 Nr K t 174/79 OŚWIADCZENIE Oświadczam, że od dnia r odmawiam przyjmowania posiłków tutejszego Zakładu Karnego. UZASADNIENIE Oświadczenie swoje uzasadniam tym, że nie będę pobierał posiłków dopóki nie zostanę wyleczony ze względu na słaby wzrok. Oraz ze względu zmiany lekarza. (po przeprowadzeniu rozmowy wychowawczej skazany w dniu odstąpił od nie przyjmowania posiłków) OŚWIADCZENIE Oświadczam, że dnia r. dokonałem samoagresji w postaci krzyżaka na żołądek. Sprawa zostanie wyjaśniona przed Prokuratorem Wojewódzkim. Bydgoszcz Oświadczenie Z dniem r. odmawiam przyjmowania posiłków ze względu na niedbalstwo Służby Zdrowia oraz Służby Więziennej Bydgoszcz Oświadczenie Oświadczam iż w dniu r. dokonałem samouszkodzenia w postaci dwóch kotwic zrobionych z przewodu stalowego i połknięciu tych kotwic. Uzasadnienie Oświadczenie uzasadniam tym, że w lipcu bieżącego roku uległem wypadkowi w Szpitalu Areszcie Śledczym w Bydgoszczy, leczenie jest bezsku-

139 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 139 teczne do dnia dzisiejszego. Służba zdrowia lekceważy sobie moje prośby o doraźne podawanie leku przeciwbólowego. Dnia r. odmówiłem przyjmowania posiłków i do dnia r. nie zostałem nawet zważony. Natomiast do Kierownika Ambulatorium trzeba dopominać się parę dni. Chciałem się leczyć na to oko w warunkach wolnościowych na koszt własny, lecz jak do tej pory bez żadnych rezultatów. Pani Kierownik Ambulatorium potrafi leczyć tylko raportami karnymi a żeby otrzymać coś przeciwbólowego trzeba się prosić. Nie wytrzymałem nerwowo i dlatego zrobiłem ten połyk. ZK Racibórz r. Panie Dyrektorze Oświadczam, że w dniu dzisiejszym dokonałem trzeciego już samouszkodzenia w postaci połyku żelaza do żołądka z tego względu iż przez dłuższy już czas mojego pobytu w tutejszym ZK nie jest wietrzona cela na polecenie Kierownika Ochrony, jestem budzony po nocy i gaszone jest światło po złości w ubikacji, tak jak na przykład było to dzisiejszej nocy. Jestem przez cały czas szykanowany, listy moje do tej pory nie zostały mi wydane i robi się wszystko aby mnie denerwować, upokorzyć, po to abym tylko dokonywał samouszkodzeń. Nadmieniam, że w żadnym innym ZK nie miałem takich problemów jakie spotykam w tut. ZK. Dlatego właśnie tak jest a nie inaczej. Są łamane wobec mnie wszelkie prawa i zasady, łamane są podstawowe prawa których nie ma ani Kodeksie Karnym ani w zarządzeniu NR 26/2002 które w dniu osobiście Pan podpisał. ZK Racibórz r. Panie Dyrektorze Od dnia przyjazdu tj r. zostaję pozbawiony przez kilka godzin świeżego powietrza. W ten sposób iż zamyka mi się okno którego w żaden sposób nie można otworzyć. Z początku wytłumaczono mi że po to abym nie mógł się w jakiś sposób kontaktować, tłumaczył mi to Kierownik Ochrony który polecił oddziałowym aby mi nie otwierali okna. Po przyjeździe z Bytomia i danie mnie na celę 13 okno zamykane jest przez czas trwania spaceru tj. od 8.00 do... oraz 12.00, to zależy od trwania spaceru. Chcę nadmienić że z żadnym z osadzonych nie kontaktuję się przez okno,

140 140 Zbigniew Rau, Rozdział IV. Osoby niewidome i niedowidzące a wybrane aspekty ponieważ nie mam takiej potrzeby i każda rozmowa zagłuszana jest muzyką z głośników. Odebranie mi świeżego powietrza i trzymanie w celi gdzie się pali, gdzie wydziela się pot, gdzie się załatwia i zarazem spożywa posiłki, to po pierwsze nie higieniczne, źle wpływa na stan mojego zdrowia i tym samym łamie się prawo korzystania ze świeżego powietrza. Wobec powyższego proszę Pana Dyrektora o powiadomienie mnie o podjętej w tej sprawie decyzji, za co z góry bardzo dziękuję. Stargard Do O. Naczelnika Zakładu Karnego w Stargardzie Szcz. PROŚBA Zwracam się z prośbą do Ob. Naczelnika tutejszego Zakładu Karnego z prośbą o przeniesienie mnie do Zasadniczej Szkoły Zawodowej. UZASADNIENIE Prośbę swą uzasadniam tym, że chciałbym ukończyć Szkołę Zawodową i po wyjściu z Zakładu Karnego chciałbym pracować w tym zawodzie i być porządnym obywatelem naszego Kraju. Proszę o pozytywne rozpatrzenie mej prośby. (18.08 Odmownie, nie wywiązywał się w pracy) AŚ Katowice r. Prośba Zwracam się z uprzejmą prośbą do Pana Dyrektora o wyrażenie zgody na przeniesienie mnie i współosadzonego z powrotem na pawilon D ze względu na mój stan zdrowia oczy. A współosadzonego z tego względu iż pomaga mi w pisaniu, wyprowadzaniu mnie na spacer i nie jest konfliktowy. W chwili obecnej zrezygnowałem z chodzenia na spacer z tego względu iż jest mi naprawdę ciężko poruszać się po krętych schodach. Nie chcę też przedłużać tym samym czasu trwania sprawy, bo gdy bym upadł lub złamał nogę schodząc lub wchodząc po lub ze schodów to tym samym przedłużam czas trwania rozprawy. Nadmienić pragnę iż są zdrowsi od nas osadzeni którzy przebywają na pawilonie D. Tak że nie sprawi im trudności wchodzenia i schodzenia po schodach. Z tego też względu proszę Pana Dyrektora o pozytywne rozpatrzenie mojej prośby ze względu na stan mojego zdrowia za co z góry bardzo dziękuję. (rozpatrzono odmownie)

141 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 141 AŚ Katowice r. Prośba Zwracam się z uprzejmą prośbą do Pana Dyrektora o wyrażenie zgody na dłuższe widzenie o 30 minut z osadzoną Moniką K. Prośbę moją uzasadniam tym, iż chciałbym i bardzo pragną wytłumaczyć jej aby się nie załamywała, aby nie brała psychotropów. Wiem że tylko przez widzenie na którym będę mógł jej to wytłumaczyć, potrafi to zrozumieć i docenić. Za pozytywne rozpatrzenie mojej prośby z góry dziękuję. (rozpatrzono odmownie) AŚ Katowice Prośba Zwracam się z uprzejmą prośbą do Pana Dyrektora o wyrażenie zgody na podanie osadzonej Agnieszce K. z celi 41 paw. D upominku maskotki w kształcie serduszka z okazji Dnia Zakochanych 14 luty oraz upominku z okazji urodzin białych skarpetek. Bardzo proszę o pozytywne rozpatrzenie mojej prośby za co z góry dziękuję. (rozpatrzono odmownie) AŚ Katowice r. Prośba Zwracam się z uprzejmą prośbą do Pana Dyrektora o wyrażenie zgody na wydanie płynu po goleniu, który przysłał mi mama w paczce. Prośbę swoją uzasadniam tym, iż w/w płyn po goleniu używam tylko po goleniu a nie do picia ponieważ wynalazków takich nie piję. Proszę o pozytywne rozpatrzenie mojej sprawy za co z góry bardzo dziękuję. INNE OPINIE, UWAGI ZK Areszt Śledczy SZAMOTUŁY Notatka Służbowa Dotycząca zachowania się osadzonego W. K. Osadzony do dyspozycji Prok. Rej. w Szamotułach Ds. 275/75. Od dnia osadzenia zachowanie pozytywne, był zatrudniony w charakterze porządkowego, z pracy wywiązywał się właściwie. W dniu r. został zatrudniony na zewnątrz Aresztu w budownictwie. W dniu r. doko-

142 142 Zbigniew Rau, Rozdział IV. Osoby niewidome i niedowidzące a wybrane aspekty nał ucieczki z miejsca pracy, po dwóch godzinach poszukiwań został ujęty. Za dokonanie ucieczki z miejsca pracy został ukarany dyscyplinarnie przez Naczelnika 10 dni twardego łoża. Po odbyciu tej kary został zatrudniony w charakterze porządkowego, zachowanie właściwe, z powierzonej pracy wywiązuje się właściwie. ZK TARNÓW r. OCENA OKRESOWA Skazany nie wywiązuje się w pełni z nałożonych zadań. Przez okres jaki upłynął od ostatniej oceny okresowej do zachowania jego były zastrzeżenia o czym świadczą meldunki. Systematycznie dopuszcza się wykroczeń natury porządkowej tj. leżenia na łóżku w porze dziennej. Nie przejawia chęci do poprawy. Kary dyscyplinarne za odmowę wyjścia do pracy bez podania żadnego powodu, celowe złamanie noża. W miejscu pracy są zastrzeżenia do skazanego gdyż często nie przebiera się w ubranie robocze. Pracownikiem jest bardzo słabym wymagającym częstych kontroli i rozmów. We współżyciu jest na ogół zgodny. Opuścił się w dbaniu o czystość i ład w celi toteż do czystości w celi są poważne zastrzeżenia. Nagradzany był raz. Od m ca września do stycznia uczęszczał do VII klasy szkoły podstawowej. Postawa jego w szkole nie była właściwa. Nie przykładał się do nauki, brak systematyczności i wytrwałości, zeszytów nie nosił na lekcje a w stosunku do nauczycieli potrafi być opryskliwy. Ostatecznie jednak promocję do następnej klasy otrzymał. czas wolny po pracy spędza bezproduktywnie, przeznaczając go jedynie na zajęcia własne. Kontakt z rodziną utrzymuje. Biorąc pod uwagę to iż w zachowaniu skazanego nie następuje poprawa wnioskuję pozostawienie nadal w M 1 ZADANIA: ukończenie w czerwcu 1977 klasy VIII aktywniej odbywać karę aby zasłużyć na nagrodę ZK Wronki r. Wniosek o warunkowe przedterminowe zwolnienie Opiniowany przybył do tut. Zakładu w dniu r. z OZ Mrowino. Z akt osobowych oraz materiałów osobopoznawczych wynika iż zachowanie się skazanego w poprzednich jednostkach było poprawne. Karany dyscyplinarnie ani nagradzany regulaminowo nie był. Jedynie w dniu r. Naczelnik przeprowadził ze skazanym rozmowę, ponieważ

143 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 143 nie wstał na ogłoszoną pobudkę. Przez krótki czas był zatrudniony na zewnątrz zakładu w OZ Mrowino, jednakże napisał oświadczenie, że może dokonać ucieczki. Z tych to względów przetransportowany został do tut. Zakładu, gdzie od dnia skierowany został do pracy odpłatnej w dziale rymarskim. W stosunku do przełożonych jest grzeczny i taktowny. W pracy wychowawczej zgodny i koleżeński. Korespondencję prowadzi z żoną do której wraca po odbyciu kary pozbawienia wolności. Zamierza prowadzić ustabilizowany tryb życia na wolności oraz przestrzegać obowiązujących zasad współżycia społecznego. Sytuacja materialna rodziny skazanego jest trudna. Żona zajmuje się wychowanie dwojga nieletnich dzieci (17 i 3 m ce). Skazany pragnie otoczyć właściwą opieką rodzinę oraz zabezpieczyć im dobre warunki materialne. Z akt osobowych wynika, że po zawarciu związku małżeńskiego w jego postępowaniu nastąpiła poprawa, lecz niemniej zdradzał skłonności do nadużywania alkoholu. Pożycie małżeńskie zgodne w miejscu zatrudnienia opinia przeciętna. Biorąc pod uwagę młody wiek skazanego, poprawne zachowanie podczas odbywania kary pozbawienia wolności, chęć ustabilizowania należytego życia na wolności, oraz trudną sytuację materialną rodziny, wnioskuję jak na wstępie z jednoczesnym nałożeniem na skazanego następujących obowiązków: natychmiastowe podjęcie pracy zarobkowej, powstrzymywanie się od nadużywania alkoholu, prowadzenie przykładnego trybu życia. Zastępca Naczelnika ZK we Wronkach Wronki 4 listopada 1988 r. Rozmowa po powrocie z przerwy w odbywaniu kary Skazany przebywał na przerwie w karze w okresie r. W dniu został zatrzymany przez MO w miejscu stałego zamieszkania i przewieziony do RKSW w Szamotułach a następnie do tut. ZK. Skazany oświadczył że we wrześniu br. pisał do Sądu Wojewódzkiego w Poznaniu prośbę o przedłużenie przerwy w karze na co dotychczas nie otrzymał odpowiedzi. W czasie przerwy skazany pomagał materialnie swojej rodzinie pracując w prywatnym ogrodnictwie w Przeźmierowie zmarła skazanemu córka. W domu posiada trudne warunki materialne. Żona jest w ciąży i na urlopie wychowawczym. Na utrzymaniu posiada obecnie 1 dziecko córka, 3 lata. Prosi o wydanie talonu odzieżowego na skarpety i swetr.

144 144 Zbigniew Rau, Rozdział IV. Osoby niewidome i niedowidzące a wybrane aspekty Wronki r. Projekt oceny okresowej Całość dotychczasowego zachowania skazanego należy ocenić jako mało poprawne. Systematyczne popełnia wykroczenia, za które jest karany dyscyplinarnie. Polegają one głównie na nie wychodzeniu do pracy oraz negatywnego stosunku do przełożonych. Zatrudniony jest odpłatnie w dziale rymarskim za 75% wynagrodzenia za pracę ze względu na trudną sytuację rodziny. Z powierzonych obowiązków w pracy wywiązuje się słabo. W przeprowadzonych rozmowach wyjaśnia, że praca w tym dziale mu się nie podoba. Na oddziale jego zachowanie nie budzi poważniejszych zastrzeżeń. Dba o wygląd zewnętrzny i należyty porządek w celi. Do przełożonych odnosi się w sposób grzeczny chociaż jest osobnikiem wysoce nieufnym i podejrzliwym. Skazany przebywał na przerwie w karze okres 1 roku. Kontakt korespondencyjny utrzymuje z żoną, matką i siostrą. Mieszkanie po zakończeniu kary ma zapewnione u żony. Zalecenia: zmianę dotychczasowego stosunku do pracy i zwiększenie wydajności systematyczne wychodzenie do pracy zmianę stosunku do przełożonych nakłanianie do większego zainteresowania się bytem swojej rodziny. (Pod koniec maja 1989r. wychodzi na przerwę w odbywaniu kary ze względu na trudną sytuację rodzinną) AŚ Poznań 1989r. Osadzony przybył do tut. AŚ jako zatrzymany do sprawy z art. 208, 60 par 2. Przebywał na przerwie w karze z uwagi na trudne warunki bytowe rodziny. W zeszłym roku zmarło jedno dziecko (w wieku 5 lat). Osadzony miał powrócić do ZK 18 maja 1990 roku popełnił jednak przestępstwo i został zatrzymany. W czasie przerwy w karze nie przebywał z żoną. Twierdzi iż żona wystąpiła o rozwód. Zostawił żonie mieszkanie i zamieszkał u znajomej w Poznaniu byli już wtedy od jakiegoś czasu razem. Osadzony podaje że kiedy miał pieniądze to wysyłał je żonie i dziecku. Nie miał zasądzonych alimentów. Nie miał stałej pracy, pracował dorywczo Szanowny Panie Naczelniku Zwracam się do Pana nie jak do władzy, ale jako do człowieka. Niech Pan potraktuje mojego syna łagodniej, ponieważ naruszył prawo i nie zgłosił się w terminie w zakładzie, ale przecież on ma też serce i ma dzieci.

145 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 145 Postanowił je zobaczyć, a ja mimo, że mu tłumaczyłam nie mogłam mu przeszkodzić. Jest dorosły i sam decyduje i jak często źle. Niepokoję się czy wrócił i czy mu się nic złego nie stało. Nie wiem co robić. Obiecał mi, że pojedzie z powrotem. Czy grozi mu kara i jaka. Boże Kochany dlaczego no nie myśli tylko robi coś, a potem żałuje. Błagam niech mu Pan daruje. Przepraszam, że zawracam Panu głowę, ale jestem matką i mimo wszystko kocham go Dziękuję K. Maria r. Pani Maria K. O. W odpowiedzi na list Pani uprzejmie informuję, iż syn Pani Wiesław K. nie zgłosił się do tutejszego ZK. Jeśli ma Pani jakiekolwiek informacje na jego temat prosimy o wiadomość. Naczelnik ZK Kalisz K. Grażyna O r. Do Ob. Naczelnika Zakłądu Karnego w Kaliszu Oświadczenie Oświadczam, że w dniu roku w godzinach między a miał miejsce następujący incydent a mianowicie: były mój mąż Wiesław K. (jesteśmy w trakcie rozwodu) przyjechał taksówką pijany do mojej miejscowości O. gm. k/szamotuł wszczął awanturę z przebywającymi na podwórze moimi rodzicami. Pobił ojca i matkę następnie moja matka mówiła aby zostawił ich w spokoju wyzwał ją a zarazem mnie od kurwy, suki itp. Naubliżał kopiąc matkę w brzuch. Powyższe zdarzenie widzieli tutejsi sąsiedzi, którzy są bezpośrednimi świadkami powyższego zdarzenia. Ponadto mój były mąż krzyczał na tym podwórku że mnie i dzieci jak dostanie w swoje ręce to pozabija a mieszkanie potrzaska i spali cytuję: ty kurwo wezmę siekierę i potrzaskam wszystko co jest w tym mieszkaniu a potem podpalę. Powyższe zdarzenie obserwowałam przez okno ponieważ bałam się wyjść z domu a dzieci moje słyszały całe zdarzenie, krzyczały i płakały, że się boją do tego stopnia że nie mogłam ich uspokoić.

146 146 Zbigniew Rau, Rozdział IV. Osoby niewidome i niedowidzące a wybrane aspekty Panie Naczelniku jestem tak samo jak i moje dzieci załamana psychicznie i na pograniczu wytrzymałości nerwowej i żyję w ciągłym strachu, nie mogę spać, budzę się i cały czas myślę co się stanie jeśli on wróci. Pragnę też zaznaczyć, że moja matka powiadomiła Rejonowy Urząd Policji w Szamotułach o powyższym zdarzeniu, kiedy Policja przyjechała to nie zastała go już bo odjechał taksówką, która czekała na niego przez cały ten czas. Policjanci wysłuchali naszych oświadczeń i faktów i powiadomiła nas, że wyśle odpowiednią notatkę do Ob. Naczelnika. Panie Naczelniku dziwię się, że takich niepoprawnych typów ludzi recydywistów puszcza się na przepustkę. Jestem zrozpaczona, że tak mi się ułożyło życie a jeśli dojdzie do tragedii będzie mi najbardziej żal mego życia a przede wszystkim mych małych dzieci (jedno ma 6 lat a drugie 2 lata). Dlatego proszę Ob. Naczelnika o zajęcie odpowiedniego stanowiska w tej sprawie. Z poważaniem zrozpaczona matka Grażyna K. ZK Wronki r. Projekt oceny okresowej Skazany do tut. jednostki przybył po raz drugi r. z AŚ w Szamotułach, gdzie został doprowadzony przez funkcjonariuszy Policji w związku z drugą sprawą karną. Będąc jednocześnie na niepowrocie z widzenia poza terenem ZK. Zachowanie skazanego w AŚ w Szamotułach mało poprawne, odmawiał przyjmowania posiłków oraz był jeden raz karany dyscyplinarnie za agresywne i wulgarne odnoszenie się do przełożonych. Po przetransportowaniu do tut. jednostki zachowanie skazanego uległo znacznej poprawie. Dotychczas nie był karany dyscyplinarnie, natomiast za zdyscyplinowanie i utrzymywanie należytego porządku w celi był 4 rokrotnie nagradzany. Problemów wychowawczych i porządkowych nie sprawia. Wobec przełożonych stara się być zdyscyplinowanym. Współżycie z innymi skazanymi układa się zgodnie. W strukturach nieformalnych skazany nie uczestniczy. Czas wolny wypełnia oglądaniem programów TV odbiornik telewizyjny w celi. Kontakty korespondencyjne utrzymuje z Czesławą J. z którą zamierza zawrzeć związek małżeński, oraz sporadycznie z matką. Proponuję skazanego awansować do podgrupy klasyfikacyjnej R 2/2 i zalecić:

147 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 147 dalszą poprawę zachowania utrzymywanie stałych kontaktów z najbliższymi. Wronki, , l.dz. DN 1/92/Z, Wydział Organizacyjno- prawny, Centralny Zarząd Zakładów Karnych, WARSZAWA W załączeniu zwracam skargę z dn r. skazanego. Odmowy wydania zezwolenia na rozmowę telefoniczną z rodziną, nie otrzymania znaczka na list urzędowy oraz postępowanie wychowawcy wraz ze stosownym wyjaśnieniem. Skazany K. w tut. jednostce ostatnio przebywał od dnia do dnia r. Podgrupa klasyfikacyjna R 2/z, koniec kary zasadniczej przypada na dzień r. Odpowiadając na zarzuty skazanego wyjaśniam co następuje: W dn r. w/w skazany zwrócił się do mnie z prośbą o zezwolenie na przeprowadzenie rozmowy telefonicznej z matką. Z posiadanych informacji zarówno członków dalszej rodziny skazanego pracujących w tut. jednostce, jak i z wcześniej wysłanej korespondencji przez matkę skazanego wynikało, że niesystematyczność korespondencji nie jest wcale spowodowany chorobą matki skazanego. W sposób jednoznaczny ustalono, że matka w/w jako emerytowana nauczycielka i osoba znana w miejscu zamieszkania wstydzi się faktu, że zarówno syn jak i były mąż niejednokrotnie przebywali w zakładach karnych. Z tej racji wychowawca oddziału, w którym przebywał skazany kpt. Stanisław Dąbrowski prośbę skazanego zaopiniował negatywnie i w dniu roku została ona rozpatrzona przeze mnie również negatywnie. Na potwierdzenie przytoczonych powyżej argumentów służyć może fakt, że w związku z planowanym przetransportowaniem skazanego do ZK Racibórz w przeddzień wyjazdu uzyskał on od mojego zastępcy mjra Tadeusza Sikory wyjątkowo zgodę na przeprowadzenie rozmowy telefonicznej z matką. Rozmowa ta została przeprowadzona w dniu wyrażenia zgody tj roku i w jej trakcie skazany wcale nie był zainteresowany sytuacją matki, a jedynie zwrócił się o pilne dostarczenie mu herbaty i papierosów, aby mógł rozliczyć się ze współskazanymi, u których zaciągną pożyczki tych artykułów. Trudno też za rzeczowy uznać argument, że skazany był źle traktowany przez wychowawcę oddziału w sytuacji gdy ten pozytywnie opiniował wszystkie wnioski o udzielenie mu nagród regulaminowych i sam był inicjatorem udzielenia skazanemu jednej nagrody regulaminowej.

148 148 Zbigniew Rau, Rozdział IV. Osoby niewidome i niedowidzące a wybrane aspekty Trudno przyznać skazanemu rację przy zarzucie, że wychowawca oddziału nie interesuje się w ogóle prośbami skazanego wiedząc, że skarżący się obciąża odpowiedzialnością za nieotrzymanie jakiejkolwiek formy czasowego opuszczania ZK właśnie wychowawcę. Skazany jest przekonany i dawał temu wyraz, że właśnie z powodu negatywnego stanowiska wychowawcy oddziału, negatywnie rozpatrywane jego prośby o przerwę w karze, o przepustkę losową czy też widzenie bezdozorowe poza terenem ZK. Nie bez znaczenia przy tym jest fakt, że skazany w trakcie odbywania tego wyroku korzystał z przerwy w karze, z której w terminie wyznaczonym samowolnie nie powrócił oraz z kolejnej przerwy został doprowadzony przed czasem z powodu popełnienia kolejnego przestępstwa, a nadto korzystając z nagrody w postaci widzenia bezdozorowego poza terenem ZK, również w terminie wyznaczonym nie powrócił i dopuścił się kolejnego przestępstwa. W sprawie zarzutu jakoby skazanemu utrudniano wysyłanie powyższej skargi przez odmowę wydania znaczka pocztowego wyjaśniam, że ustalono, iż zastępujący urlopowanego stałego wychowawcę oddziału, młodszy wychowawca szer. Marceli Sauarmann poinformował skazanego, aby ten w późniejszym terminie zgłosił się po znaczek, gdyż on aktualnie takim nie dysponuje. Skazany jednak powyższe odebrał jako zabieg mający na celu uniemożliwienie mu wysłania pisma o charakterze urzędowym. Biorąc powyższe pod uwagę proponuję skargę skazanego uznać w całości za bezzasadną. Po rozpoznaniu skargi skazanego proszę o przesłanie jego akt osobowych do ZK w Raciborzu, gdzie aktualnie odbywa on pozostałą część kary pozbawienia wolności. Równocześnie wyjaśniam, że zwłoka w ustosunkowaniu się do zarzutów skazanego spowodowana była potrzebą ściągnięcia akt osobowych cz. B z w/w jednoski. Naczelnik ZK Wronki (Centralny Zarząd skargę w całości odrzucił) od przebywa w ZK Racibórz. od 1994r. w ZK w Gębarzewie r. Gębarzewo Skazanego transportuję do ZK w Potulicach w celu nauki w ZSZ o kierunku stolarskim.

149 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym RAŚ Bydgoszcz Skazany został umieszczony na oddziale chirurgicznym tut. szpitala z powodu samouszkodzenia połyku ciała obcego, którego dokonał w ZK Potulice. W rozmowie twierdzi, że był źle traktowany przez wychowawcę RAŚ Bydgoszcz W dniu dzisiejszym skazany zgłosił, że uległ wypadkowi w celi i uderzył głową o słoik. W wyniku czego odniósł obrażenia oka prawego. Natychmiast został skierowany do lekarza dyżurnego który skierował osadzonego na konsultację do okulisty. Osadzony został skierowany do szpitala wolnościowego pod konwojem. Z informacji uzyskanych od lekarza dyżurnego wynika że skazany nie chciał poddać się zabiegowi... na miejscu tylko chciał pozostać w szpitalu wolnościowym. Wersję o wypadku w celi potwierdzili współosadzeni RAŚ Bydgoszcz Osadzony przerwał protest głodowy (sporadycznie jadł przez cały czas) przed terminem rozpoczęcia tzw. sztucznego karmienia. Rzekomy połyk okazał się również mistyfikacją. Jego postępowanie w ostatnim czasie wydaje się być rodzajem histerii, która obecnie pomału mija RAŚ Bydgoszcz Rozmowa wstępna Skazany przybył do tut. jednostki z ZK Potulice gdzie miał pojąć naukę w ZSZ. Przybył do tut. aresztu z samookaleczeniem (połyk), w trakcie pobytu w szpitalu, po zabiegu wyjęcia ciała obcego uległ wypadkowi w wyniku którego doznał uszkodzenia prawej gałki ocznej. Po przetransportowaniu go do Szpitala Im....(nieczytelne) w Bydgoszczy odmówił poddania się zabiegowi. Aktualnie zachowanie uległo pogorszeniu, łamie przepisy porządkowe, pisze rozliczne skargi i zażalenia. Ostatnio w dniu pozbawiony

150 150 Zbigniew Rau, Rozdział IV. Osoby niewidome i niedowidzące a wybrane aspekty najbliższego talonu żywnościowego a w dniu pozb. zakupu art. żywn. i wyr. tyt. przez 1 m c ZK Potulice W czasie rozmowy zgłosił, że dokonał samookaleczenia w postaci połyku kawałka wąskiej blachy o dł. 12 cm. Jako powód podaje niewłaściwe leczenie w RAŚ w Bydgoszczy i przetransportowanie go do AŚ w Bytomiu celem leczenia oka. Nie chciał napisać na ten temat oświadczenia. Zgłosiłem do psychologa r. przewieziony do AŚ w Bytomiu na oddział szpitalny w celu leczenia choroby oka r. ZK Potulice Przybył do paw. 5 bez zatrudnienia. Będzie oczekiwał na transport do ZK Fordon gdzie znajduje się oddział dla ociemniałych i mających problemy z chorobami oczu r. przybył do ZK Fordon w Bydgoszczy na oddział ociemniałych r. RAŚ Katowice Skazany odbywający karę pozbawienia wolności w ZK Bydgoszcz Fordon nie powrócił z przepustki losowej. Oświadcza, że powodem niepowrotu było załamanie psychiczne ponieważ nie mógł znaleźć odpowiedniego szpitala, który zgodziłby się przeprowadzić mu operację oka. Następnie wyjaśnia, że taką operację ma mieć przeprowadzoną w Szpitalu Klinicznym w Bydgoszczy w drugiej połowie października. Będąc na niepowrocie przebywał u swojej matki oraz u konkubiny Czesławy J. zam. Katowice, z konkubiną tą ma we wrześniu br zawrzeć związek małżeński. Został zatrzymany przez Policję w Katowicach i osadzony w tut. areszcie. Oświadcza, że będąc na przepustce nie popełnił innego przestępstwa ( morderstwo z konkubiną w Katowicach) Proponuję zdegradować do podgrupy klasyfikacyjnej R 2/2 i przetransportować do ZK dla skazanych recydywistów.

151 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym roku RAŚ Katowice Skazanego transportuje się do ZK Fordon zgodnie z decyzją Komisji Penitencjarnej roku AŚ Bytom Osadzony przybył w dniu r. do AŚ Bytom z RAŚ Katowice gdzie dokonał sammookaleczenia w postaci połyku ciała obcego tj. drutu o dł. ok. 16 cm. Skierowany został przez lekarza na pododział mieszkalny przebywa pod kontrolą służby ambulatoryjno lekarskiej. Osadzony w rozmowie podał, że na leczenie zgadza się. Powodem dokonania samookaleczenia w/w było jak twierdzi usiłowanie przetransportowania go do ZK Bydgoszcz na co nie chciał się zgodzić w związku z załatwianą w/g osadzonego sprawą zawarcia związku małżeńskiego z mieszkanką Katowic pod koniec m ca 09.95r. (w/g jego słów nie ma jeszcze terminu). Liczy na pozostanie w tut. AŚ, napisał do swojej narzeczonej prośbę o przybycie na rozmowę w tej sprawie do N ka tut. AŚ. Podaje, że to jest w jego życiu drugie samookaleczenie (kiedyś miał już połyk). Nie deklaruje przynależności do grupy nieformalnej. Informuje, że na prawe oko w ogóle nie widzi a na lewe tylko w zarysach. Chce przy okazji pobytu w tut. AŚ rozmawiać z lekarzem okulistą do którego się zapisał na rozmowę. Zapoznałem osadzonego z regulaminem i porządkiem dnia i zobowiązałem do jego przestrzegania. AŚ Katowice r. Sąd Okręgowy, Wydział XVI Karny w Katowicach, sygn. akt XVI K 207/99 W załączeniu przesyła gryps pisany do przebywającej w tut. AŚ tymczasowo aresztowanej I. P. wraz z notatką służbową Dowódcy Zmiany AŚ w Katowicach. Nadawcą grypsu jest przebywający w AŚ w Katowicach, skazany na karę dożywotniego pozbawienia wolności K. Wieław. Skazany utrzymuje, iż całkowicie utracił wzrok. Z uwagi na powyższe ubiega się o rentę inwalidzką, przerwę w odbywaniu kary, domaga się specjalnego traktowania etc. Ze wstępnej analizy porównawczej tekstów zawartych w grypsie z prośbami pisanymi przez skazanego w latach 80 tych znajdującymi się w aktach archiwalnych, wynika iż skazany K. Wiesław

152 152 Zbigniew Rau, Rozdział IV. Osoby niewidome i niedowidzące a wybrane aspekty pisał załączony gryps własnoręcznie, a co za tym idzie symuluje całkowitą utratę wzroku. Z ca Dyrektora Jedyna Moja Kochana!!! List z 12 go otrzymałem 22 go i zaraz Ci Najdroższa odpisałem i wysłałem. Teraz piszę dodatek do listu. Podałem przez Grześka kartki, koperty ze znaczkami i długopis, kawę Prima. Życzę smacznego, resztę będę podawał po trochu bo muszę Ci powiedzieć, że gady nie chcą podawać a łysy ten knot przekręca listy i papierosy!! Pojechałem z krową ostro. Nie wiem Kochana Moja czy otrzymałaś ten list z patentem, jeśli nie to jak nas przeniosą to Ci moje Serduszko powiem i to zrobimy to jest jedyna nasza szansa na to abyś szybciej wyszła i potem ja, ale na ten temat to będziemy jeszcze rozmawiać. Wiesz o tym że Kocham Cię taką jaka jesteś i nie muszę sobie szukać innej mi Ty Jedyna wystarczysz. Jeśli chodzi o to bicie to ja nigdy w ten sposób się nie wyżywałem. Na nerwy miałem inne sposoby. Pokaże Ci jak to robię, najpierw np. samochód (chyba, bo nieczytelne) potem na fotelu i na tapczanie, leżąc z Tobą u boku nigdy mnie nerwy nie poniosą, a już na pewno nie przy dzieciach. Chcę przeżyć to jak przyjdziesz na widzenie, bez majtek i w szerokiej spódnicy. A ja już z nastrojonym astorem i przygotowany do ataku, ha ha ha. Nie wiem też czy otrzymałaś ten list w którym pisałem Ci że Dyrektor nie zezwolił na podanie Ci prezentu imieninowego, ale zrobimy to w inny sposób. A wiem, że teraz w chłodne dni po łaźni by ci się przydał. Już chciałem jechać do Bytomia tak byłe nagrany, ale... nieczytelne. Pytałem się Siwej czy dostałaś tą kawę, odpowiedziała że tak. Miałem też teraz trochę tych wydatków bo w kwietniu nie miałem paczki i się zapożyczyłem na a teraz w maju przysłali mi nie to co chciałem ale nie jest źle. Podałem też Dżonemu bo pusty w ryj. Teraz muszę jeszcze o Ciebie zadbać bo Kocham Cię całym sercem i nic na to nie poradzę. Cieszyłbym się gdyby Ci teraz Jedyna uchylili sankcje, albo żeby już Ci nie przedłużali to byś wyszła 6.06 tak jak mi podawałaś. Jak ja Cię kocham to Ty nie masz pojęcia. Ja tu szału bez Ciebie dostaję. Powiedz Ani jak przyjdzie na... nieczytelne... przyjedzie tutaj do Katowic na świadka więc niech przyjdzie na sprawę lub o 9.30 do sądu Okręgowego. Oni tutaj to jakby mogli to już dawno by mnie wykończyli bo piszę na nich wszędzie gdzie się da. Ktoś mówił że coraz więcej kobiet jest i że zabraknie miejsca jak na tam przeniosą. Czy to prawda? Napisz do mnie bo Cię Kocham i chcę abyś ty mnie kochała jak ja. Byłem dzisiaj tj. 22 na komisji lekarskiej w Katowicach o grupę inwalidzką, dostanę 1 szą grupę na wzrok, ha ha ha, co miesięczny zasiłek w kwocie

153 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym zł od Opieki Społecznej bo nie należy mi się renta inwalidzka gdyż nie mam wypracowane tyle lat ile trzeba. Wydaje mi się że już od czerwca będą mi płacić. Codziennie piszę na...nieczytelne... aby ci powiedzieć że BARDZO CIĘ KOCHAM ale nie wiem czy... Ci to powtarza. Wysłałem jej że w tamtym tygodniu podałem dwa listy jeden przez tego kurwę Łysego a drugi przez Grześka. Nie wiem czy doszły. Jeśli tak to dlaczego milczysz i nie piszesz. Codziennie o gdy wyłączą radio na apel wieczorny to gwiżdżę trzy razy co znaczy I WO NKA KO CHAM CIĘ! po też to samo ale ty mnie chyba nie słyszysz. Czy Siwa Ci mówiła jak gwiżdżę bo nie raz to robię przy niej. 30 go maja o 9.30 przejdę koło Twoich okien to będę wołał bo idziemy na sprawę. Wszystko idzie pomyślnie po naszej myśli i znowu następny artykuł będzie zbity. Dżony wyjdzie po zakończeniu się sprawy to też mnie cieszy. Cieszyłoby mnie jeszcze bardziej to jakbyś Ty już wyszła a potem ja. Wtenczas już nikomu Cię nie oddam i będę Cię kochał do bólu. Kocham Cię taką jaka jesteś. Cieszy mnie to że sobie nie pozwalasz aby Cię te kurwy gnębiły. To poważam i jeszcze bardziej Cię Moja Jedyna Najdroższa Tygrysico Kocham. Jak tam nas przeniosą to nauczę waszą celę takiej odzywki cyt.: Ja do wasz będę mówił na dzień dobry Witajcie dzikie strzały a wy Witaj nasz wspaniały. Na dobranoc to będzie brzmiało tak: Dobranoc misie a wy Dobranoc tygrysie. Zobaczysz jak będzie wesoło. No kończę na dzisiaj to pisanie bo słyszę że chodzi i gasi światło więc dobranoc Moja Kochana I. No wstałem i krzyczę KOCHAM I. Dzień Dobry Moja Jedyna Kochana I. I tak się zaczyna ten dzień, idą baby po gary. Macham łapkami Kocham I powtórz jej to a Siwa kiwa głową że tak. Teraz chwytam za gwizdek i gwiżdżę trzy razy KOCHAM I. Zamykam okno bo zimno i myję się, jem śniadanie, myję zęby, parzę herbatę, bo kawy nie piję, i myślę co robić żeby się nie zanudzić. Wiesz co robię, ćwiczę potem na spacer i jakoś ten dzień zleci. Dzisiaj tj. 23 miałem zwarcie z wychowkiem o sprzątanie i pisanie listów. Powiedział że nikt tutaj nie będzie mi pisał miłosnych listów bóg wie do kogo. No to z nim pojechałem. To jest dopiero kurwa z tego wychowka. Mówi mi że on raz w tygodniu sprząta w domu a ja mu na to że to dopiero musi mieć burdel. Oni jak najszybciej chcieliby się mnie pozbyć bo to że tu jestem to im jest nie na rękę. Boli ich to że muszą mi wszystko... nieczytelne... Jednak nigdy nie zapominam o Tobie i Kocham Cię tak mocno jak nikt do tej pory. W tym tygodniu chyba się zobaczymy. Kocham i czekam na szybki odpis. Ten sam.

154 154 Zbigniew Rau, Rozdział IV. Osoby niewidome i niedowidzące a wybrane aspekty Kocham Cię i nigdy nie zapominający o Tobie ten sam tajemniczy Wiesław. AŚ Katowice Ocena okresowa W ocenianym okresie zachowanie skazanego nie uległo znacznej poprawie, choć karany dyscyplinarnie był tylko raz. W dalszym ciągu nawiązuje nielegalne kontakty z kobietami. Rozmawia z nimi przez okno, nie zwracając przy tym uwagi na ostrzeżenia oddziałowych. Aktualnie nadal kwalifikowany jest do kategorii osadzonych niebezpiecznych, przebywa w celi dwuosobowej. Dotychczas nie zanotowano konfliktów ze współosadzonym. Każdy z nich stara się nie przeszkadzać drugiemu, funkcjonują zgodnie. Osadzony kontakt korespondencyjny utrzymuje z matką (raz w m cu matka przysyła mu także produkty żywnościowe) oraz z tymczasowo aresztowaną E.K. Osadzony prezentuje zmienne postawy wobec funkcjonariuszy, w stosunku do siebie jest bezkrytyczny. Reasumując, zachowanie osadzonego w ocenianym okresie można ocenić jako przeciętne. Dobrze rokującym symptomem jest fakt, że od czterech miesięcy osadzony nie popełniał przekroczeń regulaminowych. W związku z powyższym oraz z faktem toczącego się wobec skazanego postępowania sądowego za czyn z art. 148 par 1kk i 280 par 1kk, oraz odbywaniem przez niego kary dożywotniego więzienia proponuję utrzymać grupę klasyfikacyjną R 1/z z zaleceniem poprawnego zachowania. Podczas odbywania wyroków skazany wielokrotnie odmawiał bądź utrudniał leczenie w społecznej jak i więziennej służbie zdrowia. Często odmawiał współpracy w procesie leczenia. Będąc przekonanym o nieprawidłowym leczeniu bądź kierowaniu do nieodpowiednich placówek (w odczuciu osadzonego) leczniczych stosował w proteście głodówki skarżąc się na niedbalstwo służby zdrowia bądź dokonywał z tego powodu samookaleczeń. Skazany przebywał w kilkunastu ośrodkach penitencjarnych. W przeważającej większości przypadków opinie z ZK były negatywne. Wskazywano na liczne kłopoty wychowawcze, nieprzestrzeganie regulaminów jednostek, lekceważenie przełożonych oraz ich poleceń, odmawiał wyjść do pracy. Wielokrotnie nawiązywał nielegalne kontakty. Skazany oceniany był jako osobnik mocno zdemoralizowany o skłonnościach roszczeniowych wykorzystując przy tym swój stan zdrowia. Często reagujący samoagresją w przypadku niespełnienia jego roszczeń. Kilkakrotnie nie powrócił w terminie z przepustek w odbywaniu kary przez co dwukrotnie został wydany za nim list gończy SW Kalisz K 65/87. Dokonał

155 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 155 również próby ucieczki z konwoju podczas powrotu z rozprawy sądowej ( r), ujęty w pościgu bezpośrednim. Podczas przepustek dokonywał kolejnych przestępstw. V. Decyzja Europejskiego Trybunały Praw Człowieka CZWARTA SEKCJA, Skarga nr.../03, złożona przez Wiesława K., przeciwko Polsce, Europejski Trybunał Praw Człowieka (Czwarta Sekcja), zasiadając w dniu 23 czerwca 2009 roku jako Izba składająca się z następujących sędziów: Nicolas Bratza (Prezes), Lech Garlicki, Giovanni Bonello, Ljiljana Mijović, Päivi Hirvelä, Ledi Bianku, Nebojša Vučinić (sędziowie) oraz Lawrence Early (Sekretarz Sekcji). Mając na uwadze wyżej wymienioną skargę złożoną w dniu 26 listopada 2003 roku, a także mając na uwadze formalne deklaracje w sprawie akceptacji polubownego rozstrzygnięcia sprawy, ETPC po obradach podjął następującą decyzję: FAKTY Skarżący, Pan Wiesław K., to obywatel Polski urodzony w 1958 roku i zamieszkujący we Wrocławiu. Rząd Polski ( Rząd ) był reprezentowany przez swojego Przedstawiciela, Pana J. Wołąsiewicza z Ministerstwa Spraw Zagranicznych. A. Okoliczności sprawy Fakty dotyczące sprawy, zgodnie z informacjami złożonymi przez strony, można streścić w następujący sposób: 1. Postępowanie cywilne w sprawie odszkodowania przeciwko Dyrektorowi Aresztu Śledczego w Bydgoszczy. W dniu 2 stycznia 1995 roku, skarżący złożył w Sądzie Okręgowym w Bydgoszczy pozew o odszkodowanie z tytułu brak terapii medycznej w Areszcie Śledczym w Bydgoszczy. W dniu 26 lutego 2002 roku Sąd Okręgowy w Bydgoszczy odrzucił pozew skarżącego. Skarżący złożył apelację przeciwko tej decyzji. W dniu 23 października 2002 roku, Sąd Apelacyjny w Gdańsku odrzucił apelację skarżącego. W nieokreślonym dniu skarżący złożył kasację. W dniu 29 lipca 2003 roku Sąd Najwyższy odmówił przyjęcia do rozpoznania kasacji.

156 156 Zbigniew Rau, Rozdział IV. Osoby niewidome i niedowidzące a wybrane aspekty 2. Postępowania zgodnie z Ustawą z 2004 roku W dniu 26 października 2004 roku oraz w dniu 19 listopada 2004 roku, skarżący złożył skargę w Sądzie Apelacyjnym w Gdańsku na podstawie par. 5 Ustawy z dnia 17 czerwca 2004 roku o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki) ( Ustawa z 2004 roku ). Skarżący wnioskował o wyrok uznający, że czas trwania postępowania w jego sprawie był zbyt długi i zażądał przyznania uzasadnionej rekompensaty w kwocie 10 tys. polskich złotych. W dniu 6 grudnia 2004 roku, Sąd Apelacyjny w Gdańsku odrzucił skargę skarżącego. Sąd stwierdził, że w sprawie skarżącego Ustawa z 2004 roku nie obowiązywała gdyż postępowania będące przedmiotem jego skargi zakończyły się przed złożeniem skargi skarżącego dotyczącej zwłoki w rozpoznaniu sprawy. 3. Pozew o odszkodowanie na podstawie Ustawy z 2004 roku W dniu 26 grudnia 2004, skarżący złożył pozew o odszkodowanie. Pozew opierał się na par. 16 Ustawy z 2004 roku, która weszła w życie w dniu 17 września 2004 roku, odczytywanym w połączeniu z Artykułem 417 Kodeksu Cywilnego. Skarżący wnioskował o wyrok oświadczający, że z tytułu zbyt długotrwałego postępowania w Sądzie Okręgowym poniósł on szkody finansowe i niefinansowe. Zażądał on kwoty 20 tys. złotych (PLN) (ok. 4,800 euro w tamtym czasie). W dniu 8 maja 2006 t. Sąd Rejonowy w Bydgoszczy wydał wyrok odrzucający pozew skarżącego na podstawie tego, że skarżący nie był w stanie udowodnić, że postępowania będące przedmiotem pozwu były długotrwałe oraz że poniósł jakiekolwiek straty finansowe w konsekwencji naruszenia zakazu przewlekłości postępowania. W dniu 21 czerwca 2006 roku Sąd Okręgowy w Gliwicach odrzucił apelację skarżącego. Złożenie skargi kasacyjnej było niemożliwe. 4. Monitoring korespondencji skarżącego W dniach 11 i 18 stycznia 2005 roku, Trybunał odebrał cztery listy od skarżącego. Na kopertach widnieją następujące pieczęcie: Ocenzurowano w dniu 29 grudnia 2004 roku, Ocenzurowano w dniu 29 grudnia 2004 roku, Ocenzurowano w dniu 6 stycznia 2005 oraz Ocenzurowano w dniu 12 stycznia 2005 roku, a także nieczytelne podpisy.

157 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 157 B. Istotne prawo krajowe oraz praktyka krajowa 1. Środki prawne dotyczące przewlekłości postępowania przewidziane w prawie krajowym Istotne prawo krajowe oraz praktyka krajowa dotycząca środków prawnych dotyczących przewlekłości postępowań sądowych, w szczególności obowiązujące przepisy Ustawy z 2004 roku, zostały wymienione w decyzjach Trybunału wydanych w następujących sprawach: Charzyński przeciwko Polsce, nr 15212/03 (dec.), 12 23, ECHR 2005 V oraz Ratajczyk przeciwko Polsce, nr 11215/02 (dec.), ECHR 2005 VIII oraz w wyroku w sprawie Krasuski przeciwko Polsce, nr 61444/00, 34 46, ECHR 2005 V. 2. Cenzura korespondencji Istotne prawo krajowe dotyczące cenzury korespondencji więźniów określono w wyroku Trybunału w sprawie Michta przeciwko Polsce, nr 13425/02, 33 39, z dnia 4 maja 2006 roku. SKARGI Skarżący złożył na podstawie Artykułu 6 1 Konwencji skargę o to, że postępowania w sprawie odszkodowania przeciwko Dyrektorowi Aresztu Śledczego w Bydgoszczy były przewlekłe i niesprawiedliwe. W odniesieniu do monitorowania korespondencji skarżącego, Trybunał z własnej inicjatywy podniósł kwestię możliwego naruszenia Artykułu 8 Konwencji. PRAWO W dniu 5 kwietnia 2009 roku, Trybunał odebrał następujące oświadczenie Rządu: Ja, Jakub Wołąsiewicz, Przedstawiciel Rządu Rzeczypospolitej Polskiej, oświadczam, że Rząd Rzeczypospolitej Polskiej oferuje zapłatę 20 tys. PLN (dwudziestu tysięcy złotych) Panu Wiesławowi K. w celu uzyskania polubownego rozstrzygnięcia wyżej wymienionej sprawy rozpatrywanej przez Europejski Trybunał Praw Człowieka. Kwota ta, która ma pokryć wszelkie straty finansowe i niefinansowe, jak również koszty i wydatki, nie będzie podlegać żadnemu opodatkowaniu, które może wystąpić i zostanie wypłacona w ciągu trzech miesięcy od daty powiadomienia o decyzji podjętej przez Trybunał zgodnie z Artykułem 37 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. W przypadku niewypłacenia tej kwoty w ciągu wyżej wymienionego okresu trzech miesięcy, Rząd zobowiązuje się do zapłacenia prostych odsetek od tej kwoty, od daty upływu tego okre-

158 158 Zbigniew Rau, Rozdział IV. Osoby niewidome i niedowidzące a wybrane aspekty su do czasu uregulowania tej należności, przy stawce równej krańcowej stopie oprocentowania operacji kredytowych (marginal lending rate) Europejskiego Banku Centralnego za okres zwłoki w płatności plus trzy punkty procentowe. Płatność stanowić będzie ostateczne rozstrzygnięcie sprawy. W dniu 14 maja 2009 roku, Trybunał otrzymał następujące oświadczenie podpisane przez skarżącego: Ja, Wiesław K., zwracam uwagę na to, że Rząd Rzeczypospolitej Polskiej jest gotowy do zapłacenia mi kwoty 20 tys. PLN (dwudziestu tysięcy złotych) w celu uzyskania polubownego rozstrzygnięcia wyżej wymienionej sprawy rozpatrywanej przez Europejski Trybunał Praw Człowieka. Kwota ta, która ma pokryć wszelkie straty finansowe i niefinansowe, jak również koszty i wydatki, nie będzie podlegać żadnemu opodatkowaniu, które może wystąpić i zostanie wypłacona w ciągu trzech miesięcy od daty powiadomienia o decyzji podjętej przez Trybunał zgodnie z Artykułem 37 1 Europejskiej konwencji praw człowieka. Za okres od daty upływu wyżej wymienionego okresu trzech miesięcy do daty uregulowania tej należności, zostaną wypłacone proste odsetki od wyżej wymienionej kwoty przy stawce równej krańcowej stopie oprocentowania operacji kredytowych (marginal lending rate) Europejskiego Banku Centralnego za okres zwłoki w płatności plus trzy punkty procentowe Akceptuję tę propozycję i rezygnuję z wszelkich dalszych roszczeń w stosunku do Polski w odniesieniu do faktów stanowiących podstawę tej skargi. Oświadczam, że to stanowi ostateczne rozstrzygnięcie sprawy. Trybunał przyjmuje do wiadomości polubowne rozstrzygnięcie sprawy przez strony. Trybunał jest przekonany, że rozstrzygnięcie nastąpiło z poszanowaniem praw człowieka określonych w Konwencji i Protokółach do niej i stwierdza brak powodów dla kontynuacji rozpatrywania skargi (Artykuł 37 1 in fine Konwencji). Mając powyższe na uwadze, wskazane jest wykreślenie sprawy z listy. Z tego powodu Trybunał jednogłośnie decyduje o wykreśleniu skargi z listy spraw. Prezes Nicolas Bratza, Sekretarz Lawrence Early 30 Obecnie w 2014 roku Wiesław K. przebywa w ZK we W., odbywając karę dożywotniego pozbawienia wolności. Ten obszerny, pouczający materiał pozostawiam bez komentarza Czytelnikowi do własnej refleksji. 30 Decyzja Europejskiego Trybunału Praw Człowieka Czwarta Sekcja K. przeciwko Polsce, z dnia 23 czerwca 2009 r., Sprawa.../03, Publikatory: Lexis.pl; pages/document/decyzja Europejskiego Trybunalu Praw Czlowieka Czwarta Sekcja.

159 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 159 CZĘŚĆ III. Identyfikacja zagrożeń w ruchu osób niewidomych i słabowidzących oraz ich stan poczucia bezpieczeństwa w świetle badań empirycznych

160 160 Katarzyna Laskowska, Rozdział I. Katalog zagrożeń w ruchu osób niewidomych

161 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 161 Katarzyna Laskowska Rozdział I. Katalog zagrożeń w ruchu osób niewidomych i słabowidzących Przeprowadzone w ramach projektu badawczego analizy ukazały, że bezpieczne funkcjonowanie na co dzień sprawia osobom niewidomym i słabowidzącym pewne problemy. Pośród wielu z nich szczególnie dostrzegają oni zagrożenia związane z poruszaniem się w przestrzeni publicznej (71,86%). W związku z tym na potrzeby rozważań w dalszej kolejności, przedstawiono badanym listę tych zagrożeń. W tym celu wytypowano miejsca i obiekty często odwiedzane oraz użytkowane przez osoby z dysfunkcją wzroku. Jako szczególnie niebezpieczne lub chociażby stwarzające zagrożenia dla bezpieczeństwa badanych uznano: chodniki, ulice, dworce, przystanki komunikacji miejskiej i budynki użyteczności publicznej. Poproszono o wskazanie, w jakim stopniu utrudniają one im codzienne funkcjonowanie w przestrzeni publicznej. Pozwoliło to wyłonić następujący problem badawczy: Z jakimi zagrożeniami w ruchu drogowym spotykają się osoby niewidome i słabowidzące w przestrzeni zurbanizowanej? Odpowiednio do problemu przyjęto następującą hipotezę: Osoby niewidome i słabowidzące w przestrzeni zurbanizowanej najczęściej spotykają się z zagrożeniami występującymi na chodniku, na ulicy oraz w środkach transportu zbiorowego. Chodniki Analizy rozpoczęto od ustalenia trudności badanych związanych z poruszaniem się ich po chodnikach.

162 162 Katarzyna Laskowska, Rozdział I. Katalog zagrożeń w ruchu osób niewidomych Tabela 1. Chodnik jako czynnik utrudniający badanym codzienne życie w przestrzeni zurbanizowanej Wysokie krawężniki Odpowiedź Liczba Procent trudno powiedzieć 10 1,61 w bardzo małym stopniu 53 8,52 w małym stopniu 94 15,11 w dużym stopniu ,03 w bardzo dużym stopniu ,73 Brak odpowiedzi 56 9,00 Suma: ,00 Nierówne chodniki Odpowiedź Liczba Procent trudno powiedzieć 3 0,48 w bardzo małym stopniu 14 2,25 w małym stopniu 50 8,04 w dużym stopniu ,14 w bardzo dużym stopniu ,23 Brak odpowiedzi 24 3,86 Suma: ,00 Brak krawężników (niewidoczne różnice między chodnikiem a jezdnią) Odpowiedź Liczba Procent trudno powiedzieć 9 1,45 w bardzo małym stopniu 21 3,38 w małym stopniu 95 15,27 w dużym stopniu ,06 w bardzo dużym stopniu ,64 Brak odpowiedzi 51 8,20 Suma: ,00 Przeszkody na chodniku (np. kosze na śmieci, wystające niskie słupki, klomby na kwiaty, nisko zawieszone reklamy, szyldy, znaki drogowe, drzewa, budki telefoniczne, latarnie, inne przeszkody na wysokości głowy) Odpowiedź Liczba Procent trudno powiedzieć 8 1,29 w bardzo małym stopniu 23 3,70

163 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 163 w małym stopniu 61 9,81 w dużym stopniu ,86 w bardzo dużym stopniu ,07 Brak odpowiedzi 39 6,27 Suma: ,00 Nieodpowiednie zabezpieczenie robót budowlanych Odpowiedź Liczba Procent trudno powiedzieć 10 1,61 w bardzo małym stopniu 17 2,73 w małym stopniu 74 11,90 w dużym stopniu ,31 w bardzo dużym stopniu ,89 Brak odpowiedzi 47 7,56 Suma: ,00 Zaparkowane pojazdy Odpowiedź Liczba Procent trudno powiedzieć 13 2,09 w bardzo małym stopniu 24 3,86 w małym stopniu 81 13,02 w dużym stopniu ,05 w bardzo dużym stopniu ,71 Brak odpowiedzi 39 6,27 Suma: ,00 Inni piesi poruszający się ciągami komunikacyjnymi Odpowiedź Liczba Procent trudno powiedzieć 35 5,63 w bardzo małym stopniu ,85 w małym stopniu ,22 w dużym stopniu ,08 w bardzo dużym stopniu 49 7,88 Brak odpowiedzi 83 13,34 Suma: ,00 Rowerzyści Odpowiedź Liczba Procent trudno powiedzieć 21 3,38

164 164 Katarzyna Laskowska, Rozdział I. Katalog zagrożeń w ruchu osób niewidomych w bardzo małym stopniu 81 13,02 w małym stopniu ,19 w dużym stopniu ,62 w bardzo dużym stopniu ,63 Brak odpowiedzi 57 9,16 Suma: ,00 Zwierzęta Odpowiedź Liczba Procent trudno powiedzieć 46 7,40 w bardzo małym stopniu ,26 w małym stopniu ,56 w dużym stopniu 98 15,75 w bardzo dużym stopniu 35 5,63 Brak odpowiedzi ,40 Suma: ,00 Ubytki w jezdni Odpowiedź Liczba Procent trudno powiedzieć 11 1,77 w bardzo małym stopniu 46 7,40 w małym stopniu 62 9,97 w dużym stopniu ,64 w bardzo dużym stopniu ,95 Brak odpowiedzi 39 6,27 Suma: ,00 Źródło: badania ankietowe wśród osób niewidomych i słabowidzących Dane zawarte w powyższej tabeli pozwalają stwierdzić, że chodnik stanowi wobec osób niewidomych i słabowidzących poważne zagrożenie związane z samodzielnym poruszaniem się ich w przestrzeni zurbanizowanej. Jak wynika z badań, codzienne życie w stopniu dużym i bardzo dużym utrudniają im: nierówne chodniki 85,37%, przeszkody na chodniku (np. kosze na śmieci, wystające niskie słupki, klomby na kwiaty, nisko zawieszone reklamy, szyldy, znaki drogowe, drzewa, budki telefoniczne, latarnie, inne przeszkody na wysokości głowy) 78,93%,

165 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 165 nieodpowiednie zabezpieczenie robót budowlanych 76,20%, zaparkowane pojazdy 74,76%, ubytki w jezdni 74,59%, brak krawężników (niewidoczne różnice między chodnikiem a jezdnią) 71,70%, wysokie krawężniki 65,76%, rowerzyści 52,25%, inni piesi poruszający się ciągami komunikacyjnymi 32,96%, zwierzęta 21,38%. Opinie uzyskane z badań ankietowych przeprowadzonych wśród osób niewidomych i słabowidzących potwierdzają ich wypowiedzi uzyskane podczas wywiadu. Badani dostrzegają szczególne niebezpieczeństwa ze strony rowerzystów. Ich zdaniem zakładają oni kaski i jadą bardzo szybko i jak on się przewróci, to jemu się niewiele stanie, bo on ma głowę zabezpieczoną, a człowiek, który idzie Bogu ducha winny, który go nie widzi, ma wtedy problem. Często też jest tak, że jadą tak i mają słuchawki na uszach i nic nie słyszą. U nas nie ma w ogóle kultury ścieżek rowerowych ( ) i szczerze mówiąc, jak ( ) my jeździmy na rowerach, ( ) to bardzo często jest tak, że muszę dzwonkiem dzwonić i ludzie nie wiedzą, są wściekli za co ja na niego dzwonię dzwonkiem. A on idzie po części rowerowej, a nie pieszej. Ponadto w wywiadzie badani podkreślali, że jest potrzeba, by ścieżki rowerowe oddzielane były od chodnika fakturą, wymalowanymi pasami, innym kolorem kostki. Byli też zaniepokojeni brakiem spójnej koncepcji tworzenia ścieżek uwzględniających potrzeby osób z dysfunkcją wzroku. ( ) widziałem, że na ulicy Piastowskiej jest ścieżka rowerowa zrobiona i przez twórcę tej ścieżki slalom taki zrobiony. Od ulicy z lewej strony, za ulicą z prawej strony. W ocenie badanych ścieżka rowerowa Zawsze powinna być z jednej strony chodnika. Albo z prawej, albo z lewej i to wszędzie jednakowo. Uważają też, że ścieżki są zbyt wąskie i w niewłaściwy sposób oddzielone od chodnika. Dlatego ich zdaniem ( ) musi być umowne, czy ścieżka jest wyżej, czy chodnik jest wyżej. Żeby było wiadomo. ( ) ten pasek, który oddziela jedną stronę od drugiej, żeby on był jakimiś kropeczkami takimi grubszymi zaznaczony. Że jak na przykład nogą staniesz, to czujesz, że się rozdziela. Badani postulowali, by rozdzielenie chodnika i ścieżki rowerowej było łatwo, jednakowo wszędzie odczuwalne.

166 166 Katarzyna Laskowska, Rozdział I. Katalog zagrożeń w ruchu osób niewidomych Ulice Następnie zmierzano do ustalenia trudności badanych związanych z poruszaniem się ich po ulicach. Tabela 2. Ulice jako czynnik utrudniający badanym codzienne życie w przestrzeni zurbanizowanej Nieutwardzona nawierzchnia jezdni Odpowiedź Liczba Procent trudno powiedzieć 25 4,02 w bardzo małym stopniu 65 10,45 w małym stopniu ,74 w dużym stopniu ,87 w bardzo dużym stopniu ,70 Brak odpowiedzi 76 12,22 Suma: ,00 Brak udźwiękowienia sygnalizacji świetlnej na skrzyżowaniach Odpowiedź Liczba Procent trudno powiedzieć 10 1,61 w bardzo małym stopniu 13 2,09 w małym stopniu 54 8,68 w dużym stopniu ,46 w bardzo dużym stopniu ,73 Brak odpowiedzi 40 6,43 Suma: ,00 Brak ujednolicenia systemu sygnalizacji dźwiękowej Odpowiedź Liczba Procent trudno powiedzieć 23 3,70 w bardzo małym stopniu 30 4,82 w małym stopniu 69 11,09 w dużym stopniu ,19 w bardzo dużym stopniu ,64 Brak odpowiedzi 47 7,56 Suma: ,00

167 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 167 Brak odpowiedniego zabezpieczenia robót drogowych Odpowiedź Liczba Procent trudno powiedzieć 11 1,77 w bardzo małym stopniu 35 5,63 w małym stopniu 79 12,70 w dużym stopniu ,89 w bardzo dużym stopniu ,45 Brak odpowiedzi 47 7,56 Suma: ,00 Brak zróżnicowania faktury, kolorystyki nawierzchni przy przejściach dla pieszych Odpowiedź Liczba Procent trudno powiedzieć 22 3,54 w bardzo małym stopniu 29 4,66 w małym stopniu 80 12,86 w dużym stopniu ,57 w bardzo dużym stopniu ,50 Brak odpowiedzi 49 7,87 Suma: ,00 Brak dotykowych i wizualnych oznaczeń dla słabowidzących przy wejściach i wyjściach z przejść podziemnych Odpowiedź Liczba Procent trudno powiedzieć 35 5,63 w bardzo małym stopniu 35 5,63 w małym stopniu 86 13,83 w dużym stopniu ,12 w bardzo dużym stopniu ,27 Brak odpowiedzi 53 8,52 Suma: ,00 Brak oznaczeń ułatwiających orientację osobom z dysfunkcją wzroku w przejściach podziemnych Odpowiedź Liczba Procent trudno powiedzieć 30 4,82 w bardzo małym stopniu 33 5,31 w małym stopniu 62 9,97 w dużym stopniu ,37

168 168 Katarzyna Laskowska, Rozdział I. Katalog zagrożeń w ruchu osób niewidomych w bardzo dużym stopniu ,69 Brak odpowiedzi 55 8,84 Suma: ,00 Torowiska Odpowiedź Liczba Procent trudno powiedzieć 63 10,13 w bardzo małym stopniu 66 10,61 w małym stopniu ,85 w dużym stopniu ,72 w bardzo dużym stopniu ,24 Brak odpowiedzi ,45 Suma: ,00 Inni piesi na przejściu Odpowiedź Liczba Procent trudno powiedzieć 41 6,59 w bardzo małym stopniu ,81 w małym stopniu ,01 w dużym stopniu ,22 w bardzo dużym stopniu 38 6,11 Brak odpowiedzi ,26 Suma: ,00 Źródło: badania ankietowe wśród osób niewidomych i słabowidzących Dane zawarte w powyższej tabeli pozwalają stwierdzić, że ulica stanowi wobec osób niewidomych i słabowidzących poważne zagrożenie związane z samodzielnym poruszaniem się ich w przestrzeni zurbanizowanej. Jak wynika z badań, codzienne życie w stopniu dużym i bardzo dużym utrudniają im: brak udźwiękowienia sygnalizacji świetlnej na skrzyżowaniach 81,19%, brak ujednolicenia systemu sygnalizacji dźwiękowej 72,83%, brak odpowiedniego zabezpieczenia robót drogowych 72,34%, brak zróżnicowania faktury, kolorystyki nawierzchni przy przejściach dla pieszych 71,07%, brak oznaczeń ułatwiających orientację osobom z dysfunkcją wzroku w przejściach podziemnych 71,06%,

169 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 169 brak dotykowych i wizualnych oznaczeń dla słabowidzących przy wejściach i wyjściach z przejść podziemnych 66,39%, nieutwardzona nawierzchnia jezdni 52,57%, torowiska 41,96%, inni piesi na przejściu 27,33%. Opinie uzyskane z badań ankietowych przeprowadzonych wśród osób niewidomych i słabowidzących potwierdzają ich wypowiedzi uzyskane podczas wywiadu. Należy zauważyć, że badani pozytywnie ocenili pojawienie się i istnienie od lat w Białymstoku sygnalizacji dźwiękowej. Ich zdaniem nowa sygnalizacja ma dźwięk mocny i głośny, natomiast stara ma sygnał bardzo cichy i w szumie trudno jest usłyszeć. Jako przykład wskazywali ul. Piastowską i skrzyżowanie ul. 3 Maja z ul. Konstytucji w Białymstoku. Podawali też, że w innych miastach, takich jak np. Bydgoszcz, jest bardzo dobre, że sygnał na przejściach dla całego miasta jest jeden wspólny, a u nas w Białymstoku już z tym sygnałem jest różnie na różnych przejściach. To ( ) dla osób niewidomych jest dużym obciążeniem. Postulowali o ujednolicenie systemu sygnalizacji świetlnej w całym mieście. Ponadto na ulicy badani czują się zagrożeni zachowaniem kierowców pojazdów, którzy korzystając z zielonej strzałki, nie rozglądając się uważnie, nie zatrzymując się, skręcają na zielonym świetle. Ja byłam tym bardzo przerażona. ( ) gdybym krok zrobiła do przodu, to bym była pod autobusem. Kierowca nie wziął pewnie pod uwagę, że pieszym jest osoba niewidoma, która, jak mówi: Słyszałam sygnał światła i szłam. Badani postulowali, by tak jak w wielu krajach Unii Europejskiej, zrezygnować z zielonych strzałek, również w Polsce. Respondenci narzekali na kierowców w Białymstoku, podając jako dobry przykład kierowców z innych miast, takich jak Warszawa i Bydgoszcz, w których ich zdaniem mimo większego ruchu, bardziej uważają. Wskazują, że prawdopodobnym powodem takiego zachowania kierujących np. w Bydgoszczy jest więcej szkół dla osób niewidomych, ( ) jest ośrodek szkoleniowo-rehabilitacyjny dla osób ( ) niewidomych i tam też ta mentalność ludzi jest inna. Dworce W dalszej kolejności zostaną ustalone trudności badanych związane z poruszaniem się ich po dworcach (np. autobusowych, kolejowych, lotniskach, w metrze).

170 170 Katarzyna Laskowska, Rozdział I. Katalog zagrożeń w ruchu osób niewidomych Tabela 3. Dworce jako czynnik utrudniający badanym codzienne życie w przestrzeni zurbanizowanej Brak oznaczeń dotykowych i kolorystycznych na schodach Odpowiedź Liczba Procent trudno powiedzieć 25 4,02 w bardzo małym stopniu 31 4,98 w małym stopniu 66 10,61 w dużym stopniu ,05 w bardzo dużym stopniu ,94 Brak odpowiedzi 46 7,40 Suma: ,00 Brak informacji dźwiękowych dotyczących rozkładu jazdy lub wizualnych dla osób słabowidzących Odpowiedź Liczba Procent trudno powiedzieć 18 2,89 w bardzo małym stopniu 16 2,57 w małym stopniu 50 8,04 w dużym stopniu ,41 w bardzo dużym stopniu ,98 Brak odpowiedzi 38 6,11 Suma: ,00 Brak oznaczeń ciągów pieszych Odpowiedź Liczba Procent trudno powiedzieć 26 4,18 w bardzo małym stopniu 26 4,18 w małym stopniu 83 13,34 w dużym stopniu ,89 w bardzo dużym stopniu ,26 Brak odpowiedzi 88 14,15 Suma: ,00 Brak oznaczeń na peronach np. prowadnic wzdłuż peronów, pasów dotykowych i kolorystycznych przy krawędziach peronów Odpowiedź Liczba Procent trudno powiedzieć 25 4,02 w bardzo małym stopniu 28 4,50

171 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 171 w małym stopniu 62 9,97 w dużym stopniu ,83 w bardzo dużym stopniu ,64 Brak odpowiedzi 50 8,04 Suma: ,00 Przeszkody na ciągach komunikacyjnych w budynkach dworców (np. kosze na śmieci, tablice informacyjne) Odpowiedź Liczba Procent trudno powiedzieć 32 5,14 w bardzo małym stopniu 36 5,79 w małym stopniu 75 12,06 w dużym stopniu ,80 w bardzo dużym stopniu ,89 Brak odpowiedzi 58 9,32 Suma: ,00 Źródło: badania ankietowe wśród osób niewidomych i słabowidzących Dane zawarte w powyższej tabeli pozwalają stwierdzić, że dworzec stanowi wobec osób niewidomych i słabowidzących poważne zagrożenie związane z samodzielnym poruszaniem się ich w przestrzeni zurbanizowanej. Jak wynika z badań, codzienne życie w stopniu dużym i bardzo dużym utrudniają im: brak informacji dźwiękowych dotyczących rozkładu jazdy lub wizualnych dla osób słabowidzących 80,39%, brak oznaczeń na peronach np. prowadnic wzdłuż peronów, pasów dotykowych i kolorystycznych przy krawędziach peronów 73,47%, brak oznaczeń dotykowych i kolorystycznych na schodach 72,99%, przeszkody na ciągach komunikacyjnych w budynkach dworców (np. kosze na śmieci, tablice informacyjne) 67,69%, brak oznaczeń ciągów pieszych 64,15%. Podczas wywiadów badani uznali za niebezpieczne również okolice dworca kolejowego i autobusowego w Białymstoku, głównie ze względu na krzywe i wąskie chodniki.

172 172 Katarzyna Laskowska, Rozdział I. Katalog zagrożeń w ruchu osób niewidomych Przystanki komunikacji miejskiej Następnie należało ustalić trudności badanych związane z poruszaniem się ich po przystankach komunikacji miejskiej. Tabela 4. Przystanki komunikacji miejskiej jako czynnik utrudniający badanym codzienne życie w przestrzeni zurbanizowanej Utrudniony dostęp do przystanków komunikacji miejskiej Odpowiedź Liczba Procent trudno powiedzieć 26 4,18 w bardzo małym stopniu 59 9,49 w małym stopniu ,52 w dużym stopniu ,63 w bardzo dużym stopniu ,12 Brak odpowiedzi 75 12,06 Suma: ,00 Brak informacji dźwiękowej dotyczącej rozkładu jazdy, w tym informacji o numerze nadjeżdżającego pojazdu Odpowiedź Liczba Procent trudno powiedzieć 17 2,73 w bardzo małym stopniu 16 2,57 w małym stopniu 47 7,56 w dużym stopniu ,63 w bardzo dużym stopniu ,04 Brak odpowiedzi 34 5,47 Suma: ,00 Źródło: badania ankietowe wśród osób niewidomych i słabowidzących Dane zawarte w powyższej tabeli pozwalają stwierdzić, że przystanki komunikacji miejskiej stanowią wobec osób niewidomych i słabowidzących poważne zagrożenie związane z samodzielnym poruszaniem się ich w przestrzeni zurbanizowanej. Jak wynika z badań, codzienne życie w stopniu dużym i bardzo dużym ograniczają im: brak informacji dźwiękowej dotyczącej rozkładu jazdy, w tym informacji o numerze nadjeżdżającego pojazdu 81,67%, utrudniony dostęp do przystanków komunikacji miejskiej 56,75%.

173 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 173 Podczas wywiadu badani postulowali, by oświetlić przystanki autobusowe. Dla zaakcentowania, że jest przystanek, ( ) lepiej by było, Jeżeli przystanek jest dobrze oświetlony, to widać wszystko, widać ludzi, jeżeli jest gdzieś światło daleko, pośrodku ulicy, a przystanek daleko od ulicy, wtedy jest ciemno na przystanku, wtedy nie widać, żeby kogoś zapytać. Na przykład w Białymstoku ( ) do tej pory, przed tym remontem był przystanek przy Białce i tam było ciemno, ten przystanek był daleko od ulicy i ja w ogóle żadnych ludzi nie widziałam, kogo mam w ogóle zapytać o ten autobus. Środki komunikacji miejskiej W dalszej kolejności zostaną ustalone trudności badanych związane z poruszaniem się ich w środkach komunikacji miejskiej. Tabela 5. Środki komunikacji miejskiej jako czynnik utrudniający badanym codzienne życie w przestrzeni zurbanizowanej Brak informacji dźwiękowej w środkach komunikacji miejskiej Odpowiedź Liczba Procent trudno powiedzieć 15 2,41 w bardzo małym stopniu 22 3,54 w małym stopniu 56 9,00 w dużym stopniu ,21 w bardzo dużym stopniu ,89 Brak odpowiedzi 37 5,95 Suma: ,00 Zbyt wysokie wejścia do środków komunikacji miejskiej Odpowiedź Liczba Procent trudno powiedzieć 17 2,73 w bardzo małym stopniu 55 8,84 w małym stopniu 94 15,11 w dużym stopniu ,12 w bardzo dużym stopniu ,93 Brak odpowiedzi 39 6,27 Suma: ,00

174 174 Katarzyna Laskowska, Rozdział I. Katalog zagrożeń w ruchu osób niewidomych Nieoznaczone wejścia do środków komunikacji miejskiej Odpowiedź Liczba Procent trudno powiedzieć 22 3,54 w bardzo małym stopniu 46 7,40 w małym stopniu 84 13,50 w dużym stopniu ,10 w bardzo dużym stopniu ,97 Brak odpowiedzi 59 9,49 Suma: ,00 Inni podróżujący Odpowiedź Liczba Procent trudno powiedzieć 40 6,43 w bardzo małym stopniu ,03 w małym stopniu ,22 w dużym stopniu 81 13,02 w bardzo dużym stopniu 26 4,18 Brak odpowiedzi ,12 Suma: ,00 Źródło: badania ankietowe wśród osób niewidomych i słabowidzących Dane zawarte w powyższej tabeli pozwalają stwierdzić, że środki komunikacji miejskiej stanowią wobec osób niewidomych i słabowidzących poważne zagrożenie związane z samodzielnym poruszaniem się ich w przestrzeni zurbanizowanej. Jak wynika z badań, codzienne życie w stopniu dużym i bardzo dużym utrudniają im: brak informacji dźwiękowej w środkach komunikacji miejskiej 79,10%, zbyt wysokie wejścia do środków komunikacji miejskiej 67,05%, nieoznaczone wejścia do środków komunikacji miejskiej 66,07%, inni podróżujący 17,20%. Podczas wywiadu badani stwierdzili, że mają nieraz poważne problemy z ustaleniem numeru autobusu. ( ) na przykład po [godzienie] 20, ja na przykład nie wysiądę na przystanku przy «Cezarze», bo już mi się zdarzało, i co z tego, że ja mam laskę, a ja nie wiem, gdzie jest początek, gdzie jest koniec autobusu, nie wiem, jak do kierowcy trafić. I nie ma komu pomóc,

175 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 175 i tak się zdarza ( ). Ja kiedyś zatrzymałem autobus i pytam, mówię proszę Pana, Pan nie pojedzie, dopóki nie dowiem się, jaki to numer jest. Badani mają też problemy ze słyszeniem komunikatów podawanych w autobusach, gdyż są nieraz przez kierowców wyciszane lub wyłączane. Albo ( ) jest sporo ludzi w autobusie i ludzie rozmawiają ze sobą i nic człowiek nie słyszy. Najpierw powinno być powiedziane, jaka to linia 1, 2, 3, a u nas jest odwrotnie. Najpierw mówi, jaki jest następny przystanek, trasę, a najpierw powinien powiedzieć numer, potem dopiero trasę i przystanek. Trudno tym spostrzeżeniom odmówić racji i logiki. Ponadto, w opinii badanych, Zdarzają się bardzo często takie sytuacje, że jest przystanek wcześniej albo przystanek później. To jest częste, szczególnie nocą, bo niektórych przystanków nie widać. Jeżeli autobus się nie zatrzymuje na każdym przystanku, system taki liczy te przystanki, jeżeli autobus się nie zatrzyma i jest zła sygnalizacja dźwiękowa i wtedy człowiek wysiada i nie wie, gdzie jest ( ). A poza tym jeszcze dobrze [by] było, żeby autobus, przyjeżdżając na przystanek ( ), mówił, jaki to jest numer, że linia numer 5, ( ) bo my nie zobaczymy numeru. Wprawdzie zdaniem badanych te autobusy mówią, ale mówią, jak już zamykają drzwi. Zdarzyło się, że Zosia (jedna z respondentek) z laską też kiedyś do autobusu nie wsiadła, bo kierowca zamknął jej przed nosem drzwi. Autobus pojechał, my z koleżanką krzyczałyśmy w autobusie, w środku i się nie zatrzymał. Jednakże są to już coraz rzadziej występujące zdarzenia, bo te autobusy coraz częściej [się] szatrzymują, Widzą nas z laską i się zatrzymują, I te autobusy coraz częściej mówią, Trzeba przyznać, że jest dużo lepiej niż kiedyś. Budynki użyteczności publicznej Następnie należało ustalić trudności badanych związane z poruszaniem się ich po budynkach użyteczności publicznej. Tabela 6. Budynki użyteczności publicznej jako czynnik utrudniający badanym codzienne życie w przestrzeni zurbanizowanej Brak oznaczeń dotykowych i kolorystycznych szlaków komunikacyjnych (np. w korytarzach) Odpowiedź Liczba Procent trudno powiedzieć 15 2,41 w bardzo małym stopniu 36 5,79

176 176 Katarzyna Laskowska, Rozdział I. Katalog zagrożeń w ruchu osób niewidomych w małym stopniu 79 12,70 w dużym stopniu ,34 w bardzo dużym stopniu ,53 Brak odpowiedzi 45 7,23 Suma: ,00 Brak oznaczeń dotykowych i kolorystycznych schodów Odpowiedź Liczba Procent trudno powiedzieć 13 2,09 w bardzo małym stopniu 29 4,66 w małym stopniu 66 10,61 w dużym stopniu ,75 w bardzo dużym stopniu ,62 Brak odpowiedzi 39 6,27 Suma: ,00 Brak oznaczeń dotykowych i kolorystycznych wind i ich wnętrz Odpowiedź Liczba Procent trudno powiedzieć 11 1,77 w bardzo małym stopniu 30 4,82 w małym stopniu 89 14,32 w dużym stopniu ,08 w bardzo dużym stopniu ,85 Brak odpowiedzi 57 9,16 Suma: ,00 Brak oznaczeń dotykowych i kolorystycznych wejść do budynków Odpowiedź Liczba Procent trudno powiedzieć 10 1,61 w bardzo małym stopniu 37 5,95 w małym stopniu 82 13,18 w dużym stopniu ,98 w bardzo dużym stopniu ,60 Brak odpowiedzi 54 8,68 Suma: ,00 Brak oznaczeń drzwi Odpowiedź Liczba Procent trudno powiedzieć 16 2,57

177 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 177 w bardzo małym stopniu 35 5,63 w małym stopniu 70 11,25 w dużym stopniu ,82 w bardzo dużym stopniu ,01 Brak odpowiedzi 48 7,72 Suma: ,00 Brak właściwego oświetlenia Odpowiedź Liczba Procent trudno powiedzieć 28 4,50 w bardzo małym stopniu 45 7,23 w małym stopniu 67 10,77 w dużym stopniu ,94 w bardzo dużym stopniu ,75 Brak odpowiedzi 61 9,81 Suma: ,00 Brak napisów na drzwiach wewnętrznych dostępnych dotykiem i z wykorzystaniem druku dla słabowidzących Odpowiedź Liczba Procent trudno powiedzieć 18 2,89 w bardzo małym stopniu 31 4,98 w małym stopniu 59 9,49 w dużym stopniu ,89 w bardzo dużym stopniu ,94 Brak odpowiedzi 61 9,81 Suma: ,00 Źródło: badania ankietowe wśród osób niewidomych i słabowidzących Dane zawarte w powyższej tabeli pozwalają stwierdzić, że budynki użyteczności publicznej stanowią wobec osób niewidomych i słabowidzących poważne zagrożenie związane z samodzielnym poruszaniem się ich w przestrzeni zurbanizowanej. Jak wynika z badań, codzienne życie w stopniu dużym i bardzo dużym utrudniają im: brak oznaczeń dotykowych i kolorystycznych schodów 76,37%, brak oznaczeń drzwi oraz brak napisów na drzwiach wewnętrznych dostępnych dotykiem i z wykorzystaniem druku dla słabowidzących po 72,83%,

178 178 Katarzyna Laskowska, Rozdział I. Katalog zagrożeń w ruchu osób niewidomych brak oznaczeń dotykowych i kolorystycznych szlaków komunikacyjnych (np. w korytarzach) 71,87%, brak oznaczeń dotykowych i kolorystycznych wejść do budynków 70,58%, brak oznaczeń dotykowych i kolorystycznych wind i ich wnętrz 69,93%, brak właściwego oświetlenia 67,69%. Podczas wywiadu badani stwierdzili, że problemy dostrzegają zwłaszcza przy budynku ZUS u oraz przy Teatrze Dramatycznym w Białymstoku. Narzekali, przede wszystkim, na ilość schodów, aczkolwiek zaakceptowaliby je, gdyby oznaczono je paskami. ( ) szlak komunikacyjny można chociażby zrobić. Chociażby na zasadzie tych perforacji. Chodzi o to, by początkowe schody ( ) zaznaczyć i końcowe, bo nie wiadomo, czy jeszcze jest [schodek], czy już nie ma. Ja się czuję, jakbym nad przepaścią stała. Można spaść i się pobić. Jako pozytywny przejaw dostosowania budynków użyteczności publicznej do ich potrzeb badani wskazywali sklep Central w Białymstoku posiadający windę dla niepełnosprawnych. Jednakże, jak stwierdzili, skorzystanie z niej wymaga pomocy innych osób, np. pracowników sklepu. Natomiast sam sklep, niestety, jest pełen schodów (różnej wielkości). Badani uznali też, że galerie handlowe nie są przyjazne wobec osób z dysfunkcją wzroku. ( ) galerii, ja się na przykład bardzo boję i już sama na pewno tam się nie wybiorę. Tam ( ) się błyszczy wszystko, przezroczyste, gdzieś szyby, gdzieś schody i nie wiem. Ja bardzo się boję chodzić po galeriach sama. Kończąc rozważania, należy stwierdzić, że przeprowadzone badania pozwoliły wskazać zagrożenia, których najbardziej obawiają się słabowidzący i niewidomi. W kolejności stanowią je: nierówne chodniki (85,37%), brak informacji dźwiękowej dotyczącej rozkładu jazdy, w tym informacji o numerze nadjeżdżającego pojazdu (81,67%), brak udźwiękowienia sygnalizacji świetlnej na skrzyżowaniach (81,19%), brak informacji dźwiękowych dotyczących rozkładu jazdy lub wizualnych dla osób słabowidzących (80,39%), brak informacji dźwiękowej w środkach komunikacji miejskiej (79,10%), przeszkody na chodniku: np. kosze na śmieci, wystające niskie słupki, klomby na kwiaty, nisko zawieszone reklamy, szyldy, znaki

179 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 179 drogowe, drzewa, budki telefoniczne, latarnie, inne przeszkody na wysokości głowy (78,93%), brak oznaczeń dotykowych i kolorystycznych schodów (76,37%), nieodpowiednie zabezpieczenie robót budowlanych (76,20%), zaparkowane pojazdy (74,76%), ubytki w jezdni (74,59%), brak oznaczeń na peronach np. prowadnic wzdłuż peronów, pasów dotykowych i kolorystycznych przy krawędziach peronów (73,47%), brak oznaczeń dotykowych i kolorystycznych na schodach (72,99%), brak ujednolicenia systemu sygnalizacji dźwiękowej, brak oznaczeń drzwi oraz brak napisów na drzwiach wewnętrznych dostępnych dotykiem i z wykorzystaniem druku dla słabowidzących (po 72,83%), brak odpowiedniego zabezpieczenia robót drogowych (72,34%), brak oznaczeń dotykowych i kolorystycznych szlaków komunikacyjnych, np. w korytarzach (71,87%), brak krawężników, czyli niewidoczne różnice między chodnikiem a jezdnią (71,70%), brak zróżnicowania faktury, kolorystyki nawierzchni przy przejściach dla pieszych (71,07%), brak oznaczeń ułatwiających orientację osobom z dysfunkcją wzroku w przejściach podziemnych (71,06%), brak oznaczeń dotykowych i kolorystycznych wejść do budynków (70,58%). Ukazane powyżej zagrożenia, z jednej strony, fizycznie zagrażają niewidomym, narażając ich na upadek, poturbowanie, potykanie się, przewracanie się, a z drugiej strony, zagrażają poczuciu bezpieczeństwa, utrudniając orientację, powodując wręcz dezorientację w terenie. Obie wymienione grupy czynników utrudniają samodzielne poruszanie się i radzenie sobie w przestrzeni zurbanizowanej, a także mogą sprzyjać wtargnięciu na jezdnię czy wypadkowi. Wyniki badań pozwoliły częściowo potwierdzić słuszność założonej tezy, stanowiącej przypuszczenie, że: najczęściej zagrożenia występują na chodniku, na ulicy oraz w środkach transportu zbiorowego. W rzeczywistości, w świetle wyników badań, najwięcej zagrożeń zdiagnozowano, w kolejności: na chodnikach i w budynkach użyteczności publicznej, następnie na ulicach i dworcach oraz przystankach i w środkach komunikacji miejskiej.

180 180 Katarzyna Laskowska, Rozdział I. Katalog zagrożeń w ruchu osób niewidomych Rezultaty badań wskazują, że badani, jako osoby niewidome, chcą wykorzystywać inne zmysły, które umożliwią im orientację w terenie. Chcą otrzymywać wyraźnie, jednoznacznie brzmiące sygnały, informacje przekazywane przez urządzenia głośnomówiące/sygnalizacyjne. Chcą samodzielnie rozpoznawać miejsce, używając dotyku, a słabowidzący chcą wyraźnych, kolorowych oznaczeń w newralgicznych miejscach, takich jak schody, perony itp.

181 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 181 Katarzyna Laskowska Rozdział II. Poczucie bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących w przestrzeni miasta Jak dowiedziono w poprzedniej części opracowania, osoby niewidome i słabowidzące odczuwają szereg zagrożeń utrudniających lub wręcz uniemożliwiających samodzielne poruszanie się w przestrzeni zurbanizowanej. Z pewnością, w różnym zakresie, wpływają one na poczucie ich bezpieczeństwa, na częstotliwość opuszczania przez nich miejsca zamieszkania, na możliwości uczestniczenia w życiu społecznym. Zwłaszcza wydarzenia powodujące powstanie określonych szkód zapadają w pamięć osobom z dysfunkcją wzroku i wywołują strach oraz niechęć przed wyjściem do miasta. W związku z tym, w dalszej kolejności, zapytano badanych, czy kiedykolwiek zostali poszkodowani na chodniku, ulicy, dworcu, przystanku komunikacji miejskiej, w środku komunikacji miejskiej, budynku użyteczności publicznej. W badaniach zmierzano do uzyskania informacji na temat poczucia ich bezpieczeństwa w przestrzeni miasta. Pozwoliło to wyłonić następujący problem badawczy: Z powodu jakich zagrożeń osoby niewidome i słabowidzące doznają szkód w czasie samodzielnego poruszania się w przestrzeni zurbanizowanej? Odpowiednio do problemu przyjęto następującą hipotezę: Osoby niewidome i słabowidzące w przestrzeni zurbanizowanej najczęściej spotykają się z zagrożeniami napotykanymi na chodniku, na ulicy oraz w środkach transportu zbiorowego oraz z tego powodu doznają szkód. Badany jako poszkodowany na chodniku Analizy rozpoczęto od ustalenia, czy i z jakiego powodu podczas poruszania się po chodniku badani zostali poszkodowani. Pytanie skierowano do 622 osób. Uzyskano większą niż liczba badanych liczbę wskazań (tj. 1694), ponieważ część respondentów udzieliła więcej niż jednej odpowiedzi.

182 182 Katarzyna Laskowska, Rozdział II. Poczucie bezpieczeństwa osób niewidomych Tabela 1. Chodnik jako miejsce doznanej szkody Czy kiedykolwiek został/a Pan/i poszkodowany/a na chodniku z powodu: Odpowiedź Liczba Procent* wysokich krawężników ,37 nierówności na chodnikach ,63 braku krawężników ,49 przeszkód na chodniku (np. kosze na śmieci, wystające niskie słupki, klomby na kwiaty, nisko zawieszone reklamy, szyldy, znaki drogowe, drzewa, budki telefoniczne, latarnie, tablice na wysokości ,77 wzroku) nieodpowiedniego zabezpieczenia robót budowlanych ,79 zaparkowanych pojazdów ,41 innych pieszych poruszających się ciągami komunikacyjnymi (np. nieprzestrzegających zasady poruszania się prawą stroną) ,33 rowerzystów ,85 zwierząt 48 7,72 Suma: ,36 * Procenty nie sumują się do 100, gdyż można było zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź. Źródło: badania ankietowe wśród osób niewidomych i słabowidzących Jak wynika z danych zawartych w powyższej tabeli, najczęściej badani zostali poszkodowani z powodu nierówności na chodnikach (55,63% wskazań), przeszkód na chodniku (51,77% wskazań) i wysokich krawężników (35,37% wskazań) oraz zaparkowanych pojazdów (34,41% wskazań). Najrzadziej do niebezpiecznych sytuacji dochodziło z udziałem zwierząt (7,72% wskazań). Ze szczegółowych analiz zebranych informacji 1 wynika, że na chodniku szkody najczęściej ponosili: słabowidzący w stopniu znacznym, pozostający osobą niewidomą lub słabowidzącą powyżej 5 lat, będący kobietą w wieku 65 lat i więcej z powodu nierówności na chodnikach; 1 Na potrzeby analiz wszystkie zebrane dane dotyczące poczucia bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących w przestrzeni miasta opracowano w postaci tabel krzyżowych uwzględniających kilka zmiennych (stopień niepełnosprawności wzrokowej, okres pozostawania osobą niewidomą lub słabowidzącą, płeć respondenta, wiek respondenta). Jednakże, ze względu na ich obszerność, w tej części opracowania, zostaną przytoczone wyłącznie syntetyczne wnioski z nich wynikające.

183 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 183 całkowicie niewidomi, w tym z poczuciem światła, pozostający osobą niewidomą lub słabowidzącą powyżej 5 lat, będący mężczyzną w wieku lat z powodu przeszkód na chodniku; słabowidzący w stopniu znacznym, pozostający osobą niewidomą lub słabowidzącą poniżej roku, będący kobietą w wieku lat z powodu wysokich krawężników; całkowicie niewidomi, w tym z poczuciem światła, pozostający osobą niewidomą lub słabowidzącą powyżej 5 lat, będący kobietą w wieku lat z powodu zaparkowanych pojazdów. Badany jako poszkodowany na ulicy Następnie zmierzano do ustalenia, czy i z jakiego powodu podczas poruszania się po ulicy badani zostali poszkodowani. Pytanie skierowano do 622 osób. Uzyskano większą niż liczba badanych liczbę wskazań (tj. 1147), ponieważ część respondentów udzieliła więcej niż jednej odpowiedzi. Tabela 2. Ulica jako miejsce doznanej szkody Czy kiedykolwiek został/a Pan/i poszkodowany/a na ulicy z powodu: Odpowiedź Liczba Procent* ubytków w jezdni ,01 nieutwardzonej nawierzchni jezdni 90 14,47 braku udźwiękowienia sygnalizacji świetlnej na skrzyżowaniach ,40 braku ujednolicenia systemu sygnalizacji świetlnej ,20 braku odpowiedniego zabezpieczenia robót drogowych ,26 braku zróżnicowania faktury nawierzchni przy przejściach dla pieszych ,61 braku oznaczeń wejścia i wyjścia przejść podziemnych ,24 braku oznaczeń w przejściach podziemnych 91 14,63 torowisk 61 9,81 innych pieszych na przejściu 67 10,77 Suma: ,40 * Procenty nie sumują się do 100, gdyż można było zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź. Źródło: badania ankietowe wśród osób niewidomych i słabowidzących

184 184 Katarzyna Laskowska, Rozdział II. Poczucie bezpieczeństwa osób niewidomych Jak wynika z danych zawartych w powyższej tabeli, najczęściej badani zostali poszkodowani z powodu ubytków w jezdni (36,01% wskazań), braku udźwiękowienia sygnalizacji świetlnej na skrzyżowaniach (25,40% wskazań), braku odpowiedniego zabezpieczenia robót drogowych (20,26% wskazań) oraz braku zróżnicowania faktury nawierzchni przy przejściach dla pieszych (19,61% wskazań). Najrzadziej do niebezpiecznych sytuacji dochodziło na torowiskach (9,81% wskazań). Może to być związane z ich brakiem w wielu miastach. Ze szczegółowych analiz zebranych informacji wynika, że na ulicy szkody najczęściej ponosili badani: słabowidzący w stopniu umiarkowanym, pozostający osobą niewidomą lub słabowidzącą poniżej roku, będący kobietą w wieku lat z powodu ubytków w jezdni; słabowidzący w stopniu znacznym, pozostający osobą niewidomą lub słabowidzącą od 1 roku do 5 lat, będący kobietą w wieku 65 lat i więcej z powodu braku udźwiękowienia sygnalizacji świetlnej na skrzyżowaniach; całkowicie niewidomi, w tym z poczuciem światła, pozostający osobą niewidomą lub słabowidzącą powyżej 5 lat, będący kobietą w wieku 65 lat i więcej z powodu braku odpowiedniego zabezpieczenia robót drogowych; całkowicie niewidomi, w tym z poczuciem światła, pozostający osobą niewidomą lub słabowidzącą powyżej 5 lat, będący kobietą w wieku lat z powodu braku zróżnicowania faktury nawierzchni przy przejściach dla pieszych. Badany jako poszkodowany na dworcu W dalszej kolejności zmierzano do ustalenia, czy i z jakiego powodu podczas poruszania się po dworcu badani zostali poszkodowani. Pytanie skierowano do 622 osób. Uzyskano większą niż liczba badanych liczbę wskazań (tj. 733), ponieważ część respondentów udzieliła więcej niż jednej odpowiedzi.

185 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 185 Tabela 3. Dworzec jako miejsce doznanej szkody Czy kiedykolwiek został/a Pan/i poszkodowany/a na dworcach (np. autobusowych, kolejowych, lotniskach, w metrze) z powodu: Odpowiedź Liczba Procent* braku oznaczeń schodów ,78 braku informacji dźwiękowych dotyczących rozkładu jazdy ,78 braku oznaczeń ciągów pieszych 96 15,43 braku oznaczeń na peronach ,03 przeszkód na ciągach komunikacyjnych w budynkach dworców (np. kosze na śmieci, tablice informacyjne) ,83 Suma: ,85 * Procenty nie sumują się do 100, gdyż można było zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź. Źródło: badania ankietowe wśród osób niewidomych i słabowidzących Jak wynika z danych zawartych w powyższej tabeli, najczęściej badani zostali poszkodowani z powodu braku oznaczeń schodów oraz braku informacji dźwiękowych dotyczących rozkładu jazdy (po 28,78% wskazań), przeszkód na ciągach komunikacyjnych w budynkach dworców (22,83% wskazań), a także braku oznaczeń na peronach (22,03% wskazań). Najrzadziej do niebezpiecznych sytuacji dochodziło z powodu braku oznaczeń ciągów pieszych (15,43% wskazań). Ze szczegółowych analiz zebranych informacji wynika, że na dworcu szkody najczęściej ponosili badani: słabowidzący w stopniu znacznym, pozostający osobą niewidomą lub słabowidzącą poniżej roku, będący kobietą w wieku lat z powodu braku oznaczeń schodów; słabowidzący w stopniu znacznym, pozostający osobą niewidomą lub słabowidzącą poniżej roku, będący kobietą w wieku lat z powodu braku informacji dźwiękowych dotyczących rozkładu jazdy; całkowicie niewidomi, w tym z poczuciem światła, pozostający osobą niewidomą lub słabowidzącą od 1 roku do 5 lat, będący kobietą w wieku 65 lat i więcej z powodu przeszkód na ciągach komunikacyjnych w budynkach dworców; słabowidzący w stopniu znacznym, pozostający osobą niewidomą lub słabowidzącą powyżej 5 lat, będący kobietą w wieku lat z powodu braku oznaczeń na peronach.

186 186 Katarzyna Laskowska, Rozdział II. Poczucie bezpieczeństwa osób niewidomych Badany jako poszkodowany na przystankach komunikacji miejskiej W tej części badań zmierzano do ustalenia, czy i z jakiego powodu podczas poruszania się na przystankach komunikacji miejskiej badani zostali poszkodowani. Pytanie skierowano do 622 osób. Uzyskano mniejszą niż liczba badanych liczbę wskazań (tj. 364), ponieważ część respondentów nie udzieliła odpowiedzi. Tabela 4. Przystanek komunikacji miejskiej jako miejsce doznanej szkody Czy kiedykolwiek został/a Pan/i poszkodowany/a na przystankach komunikacji miejskiej z powodu: Odpowiedź Liczba Procent* nieodpowiedniej lokalizacji przystanków komunikacji miejskiej ,01 braku informacji dźwiękowej dotyczącej rozkładu jazdy, w tym informacji o numerze nadjeżdżającego pojazdu ,51 Suma: ,52 * Procenty nie sumują się do 100, gdyż można było zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź. Źródło: badania ankietowe wśród osób niewidomych i słabowidzących Jak wynika z danych zawartych w powyższej tabeli, najczęściej badani zostali poszkodowani z powodu braku informacji dźwiękowej dotyczącej rozkładu jazdy, w tym informacji o numerze nadjeżdżającego pojazdu (40,51% wskazań). Najrzadziej do niebezpiecznych sytuacji dochodziło z powodu nieodpowiedniej lokalizacji przystanków komunikacji miejskiej (18,01% wskazań). Ze szczegółowych analiz zebranych informacji wynika, że na przystanku komunikacji miejskiej szkody najczęściej ponosili badani: całkowicie niewidomi, w tym z poczuciem światła, pozostający osobą niewidomą lub słabowidzącą powyżej 5 lat, będący kobietą w wieku lat z powodu braku informacji dźwiękowej dotyczącej rozkładu jazdy, w tym informacji o numerze nadjeżdżającego pojazdu. Badany jako poszkodowany w środkach komunikacji miejskiej Następnie zmierzano do ustalenia, czy i z jakiego powodu podczas poruszania się środkami komunikacji miejskiej badani zostali poszkodowani. Py-

187 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 187 tanie skierowano do 622 osób. Uzyskano mniejszą niż liczba badanych liczbę wskazań (tj. 498), ponieważ część respondentów nie udzieliła odpowiedzi. Tabela 5. Środek komunikacji miejskiej jako miejsce doznanej szkody Czy kiedykolwiek został/a Pan/i poszkodowany/a w środkach komunikacji miejskiej z powodu: Odpowiedź Liczba Procent* braku informacji dźwiękowej ,64 zbyt wysokich wejść ,23 nieoznaczonych wejść ,20 Suma: ,07 * Procenty nie sumują się do 100, gdyż można było zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź. Źródło: badania ankietowe wśród osób niewidomych i słabowidzących Jak wynika z danych zawartych w powyższej tabeli, najczęściej badani zostali poszkodowani z powodu braku informacji dźwiękowej (32,64% wskazań) oraz zbyt wysokich wejść (30,23% wskazań). Najrzadziej do niebezpiecznych sytuacji dochodziło z powodu nieoznaczonych wejść (17,20% wskazań). Ze szczegółowych analiz zebranych informacji wynika, że w środku komunikacji miejskiej szkody najczęściej ponosili badani: całkowicie niewidomi, w tym z poczuciem światła, pozostający osobą niewidomą lub słabowidzącą poniżej roku, będący kobietą w wieku 65 lat i więcej z powodu braku informacji dźwiękowej; całkowicie niewidomi, w tym z poczuciem światła, pozostający osobą niewidomą lub słabowidzącą od 1 roku do 5 lat, będący kobietą w wieku 65 lat i więcej z powodu zbyt wysokich wejść. Badany jako poszkodowany w budynkach użyteczności publicznej W dalszej kolejności zmierzano do ustalenia, czy i z jakiego powodu podczas poruszania się w budynkach użyteczności publicznej badani zostali poszkodowani. Pytanie skierowano do 622 osób. Uzyskano większą niż liczba badanych liczbę wskazań (tj. 833), ponieważ część respondentów udzieliła więcej niż jednej odpowiedzi.

188 188 Katarzyna Laskowska, Rozdział II. Poczucie bezpieczeństwa osób niewidomych Tabela 6. Budynek użyteczności publicznej jako miejsce doznanej szkody Czy kiedykolwiek został/a Pan/i poszkodowany/a w budynkach użyteczności publicznej z powodu: Odpowiedź Liczba Procent* braku oznaczeń szlaków komunikacyjnych (np. w korytarzach) ,29 braku oznaczeń schodów ,71 braku oznaczeń wind ,13 braku oznaczeń wejść do budynków ,90 braku oznaczeń drzwi ,86 braku napisów na drzwiach wewnętrznych ,03 Suma: ,92 * Procenty nie sumują się do 100, gdyż można było zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź. Źródło: badania ankietowe wśród osób niewidomych i słabowidzących Jak wynika z danych zawartych w powyższej tabeli, najczęściej badani zostali poszkodowani z powodu braku oznaczeń schodów (30,71% wskazań), braku napisów na drzwiach wewnętrznych (22,03% wskazań), braku oznaczeń drzwi (21,86% wskazań) oraz braku oznaczeń wejść do budynków (20,90% wskazań). Najrzadziej do niebezpiecznych sytuacji dochodziło z powodu braku oznaczeń wind (19,13% wskazań). Ze szczegółowych analiz zebranych informacji wynika, że w budynku użyteczności publicznej szkody najczęściej ponosili badani: słabowidzący w stopniu znacznym, pozostający osobą niewidomą lub słabowidzącą powyżej 5 lat, będący kobietą w wieku lat z powodu braku oznaczeń schodów; słabowidzący w stopniu znacznym, pozostający osobą niewidomą lub słabowidzącą powyżej 5 lat, będący kobietą w wieku lat i lat z powodu braku napisów na drzwiach wewnętrznych; słabowidzący w stopniu znacznym, pozostający osobą niewidomą lub słabowidzącą powyżej 5 lat, będący kobietą w wieku lat z powodu braku oznaczeń drzwi; słabowidzący w stopniu znacznym, pozostający osobą niewidomą lub słabowidzącą od 1 do 5 lat, będący kobietą w wieku lat z powodu braku oznaczeń wejść do budynków.

189 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 189 Badany jako poszkodowany z powodu nieumiejętnego udzielenia pomocy związanej z poruszaniem się w przestrzeni zurbanizowanej przez osoby widzące W tej części badań zmierzano do ustalenia, czy kiedykolwiek badani zostali poszkodowani w wyniku nieumiejętnego udzielenia pomocy związanej z poruszaniem się w przestrzeni zurbanizowanej przez osoby widzące. Tabela 7. Doznana szkoda jako wynik nieumiejętnego udzielenia pomocy związanej z poruszaniem się w przestrzeni zurbanizowanej przez osoby widzące Czy kiedykolwiek został/a Pan/i poszkodowany/a w wyniku nieumiejętnego udzielenia pomocy związanej z poruszaniem się w przestrzeni zurbanizowanej przez osoby widzące? Odpowiedź Liczba Procent Tak ,12 Nie ,02 Brak odpowiedzi 24 3,86 Suma: ,00 Źródło: badania ankietowe wśród osób niewidomych i słabowidzących Jak wynika z danych zawartych w powyższej tabeli, zdecydowana większość badanych, tj. 72,02%, nie została poszkodowana z powodu nieumiejętnego udzielenia pomocy związanej z poruszaniem się w przestrzeni zurbanizowanej przez osoby widzące. Szkód doznało 24,12% badanych. Ze szczegółowych analiz zebranych informacji wynika, że wśród osób ponoszących szkody byli badani całkowicie niewidomi, w tym z poczuciem światła, pozostający osobą niewidomą lub słabowidzącą poniżej roku, będący kobietą w wieku lat. Odnosząc się do wszystkich przedstawionych w tej części analiz danych statystycznych, należy stwierdzić, że najczęściej narażone na doznawanie szkód w przestrzeni miejskiej są osoby słabowidzące w stopniu znacznym, pozostające niewidomymi lub słabowidzącymi powyżej 5 lat, będące kobietami w wieku lat. Podczas wywiadów badani stwierdzili, że społeczeństwo raczej pozytywnie traktuje niewidomych. Jedna z respondentek podkreśliła bardzo życzliwe postawy wobec niej innych osób. Inna zauważyła, że dzieje się tak Pod warunkiem, że ( ) człowiek też życzliwie się zwraca, bo to też trzeba

190 190 Katarzyna Laskowska, Rozdział II. Poczucie bezpieczeństwa osób niewidomych umieć się zwrócić, z uśmiechem ładnie poprosić. Nigdy nie miałam, że ktoś odmówił pomocy, nigdy. Badani podkreślili, że pomagają im zarówno ludzie młodzi, jak i starsi. Zdarzają się jednakże przypadki niewybrednych żartów przejawiających się w podaniu innego, czyli niewłaściwego numeru autobusu. Dochodzi też nieraz do nieudzielania odpowiedzi na pytania zadawane w autobusie czy na przystanku. Jednakże najczęściej powodem takiego zachowania są założone na uszach słuchawki do słuchania muzyki czy prowadzona przez osoby pytane rozmowa telefoniczna. W wywiadzie badani wskazywali na dwa aspekty pomocy osobom niewidomym ze strony społeczeństwa. Z jednej strony chodzi o życzliwe podejście do niewidomego (z czym badani częściej spotykają się), z drugiej o umiejętność lub jej brak przy udzielaniu pomocy. Potwierdzają to słowa jednego z respondentów: z reguły ja się też spotykam z życzliwością, a jest coś takiego, że ludzie często są bardzo życzliwi i bardzo życzliwie nastawieni, a nie potrafią, bo [osoby te] nie miały kontaktu i nie wiedzą, jak pomóc, i to nie dlatego, że mają jakąś złą wolę czy że nie chcą, tylko nie miały wcześniej kontaktu z taką osobą. Skutkuje to potem różnymi zachowaniami. Badany opowiada dalej, że Kiedyś ( ) starszy facet idzie za mną z tyłu i mówi panie, panie, tu o, pan wsiadaj. Dobra, dobra, ja wsiadam i on mówi do mnie proszę pana panie, tu pan masz miejsce, o tutaj o, i steruje mną, jakbym był jakąś nie wiem, jakąś lalką sterowaną czy jakąś zdalnie sterowaną zabawką. Po czym ja mówię proszę pana, tu o to będzie gdzie? W bok, w prawo, w lewo czy w ogóle z drugiej strony? I wtedy gość się obejrzał i mówi, i od razu załapał dokładnie, o co chodzi. A jest jeszcze inna sprawa, że czasami są ludzie też i to też nie wynika ze złej woli, tylko są ( ) namolni. Bo często człowiek zna drogę i idzie pomału na przykład, no bo gdzie ma się spieszyć, prawda, no ale zna na przykład dany grunt i często ja się spotykam, że idzie za mną taki dziadek, no i on tam źle mi nie chce przecież, on też na swój sposób chce mi pomóc, tylko idzie i o panie, w lewo, w lewo i to tak z dziesięć razy potrafi albo a kiedyś mnie szlag trafił i mówię panie ( ) jak ja bym nie wiedział, to ja bym sam pana poprosił. Badani zwrócili także uwagę na słowne nietakty ze strony części społeczeństwa. Wskazywali na to, że czasami są tacy ludzie, nawet nie złej woli, ale pewne teksty, które walą, są Stanie i oj, jaki on biedny, nie widzi. A kogo to obchodzi, na przykład później z boku, przecież ta osoba sama wie, że nie widzi, i dla niej to nie jest nic nowego. Ona musi z tym żyć i już. Wskazane sytuacje nie wywołują szkód materialnych, ale mogą sprawić przykrość osobie niewidomej. Można je traktować bardziej w kategoriach nadużyć/szkód psychicznych.

191 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 191 Wyniki badań pozwoliły częściowo potwierdzić słuszność założonej tezy, stanowiącej przypuszczenie, że: osoby niewidome i słabowidzące w przestrzeni zurbanizowanej najczęściej spotykają się z zagrożeniami występującymi na chodniku, na ulicy oraz w środkach transportu zbiorowego oraz z tego powodu doznają szkód. Według badanych najczęściej szkód doznają oni w kolejności: na chodniku (1694 wskazania), na ulicy (1147 wskazań), w budynkach użyteczności publicznej (833 wskazania), na dworcach (733 wskazania), z powodu nieumiejętnego udzielenia pomocy przez inne osoby (622 wskazania), w środkach komunikacji miejskiej (498 wskazań), na przystankach (364 wskazania). Zatem w opinii badanych, oprócz chodników i ulic to budynki użyteczności publicznej oraz dworce powinny być bardziej dostosowane pod kątem potrzeb osób słabowidzących i niewidomych. Owe informacje powinny więc dotrzeć do osób decydujących o infrastrukturze polskich miast z postulatem poprawy jej stanu. Musi być ona bardziej dostosowana do potrzeb osób z dysfunkcją wzroku.

192 192 Katarzyna Laskowska, Rozdział II. Poczucie bezpieczeństwa osób niewidomych

193 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 193 CZĘŚĆ IV. Niewidomi i słabowidzący jako ofiary przestępstw w świetle badań empirycznych

194 194 Anna Kowalewska, Rozdział II. Niewidomi i słabowidzący jako ofiary

195 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 195 Anna Kowalewska Rozdział I. Niewidomi i słabowidzący jako ofiary wybranych kategorii przestępstw Przedmiotem badań prowadzonych w ramach projektu Poczucie bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących w przestrzeni zurbanizowanej były także doświadczenia wiktymizacyjne respondentów związane z innymi kategoriami przestępstw niż wypadki komunikacyjne i kolizje w ruchu drogowym oraz z wybranymi patologiami społecznymi. Wśród analizowanych czynów i zachowań zagrażających bezpieczeństwu badanych uwzględniono: przestępstwa pospolite oszustwo, kradzież kieszonkowa, zniszczenie mienia; przestępstwa z użyciem przemocy fizycznej lub psychicznej kradzież z włamaniem, kradzież z użyciem przemocy, pobicie, agresja ze strony innych osób, zabójstwo, znęcanie fizyczne, znęcanie psychiczne, przemoc w miejscu pracy; przestępstwa internetowe kradzież przez Internet danych osobowych, haseł, kodów dostępu, np. do kont bankowych, oszustwo internetowe, np. na aukcjach internetowych, włamania do komputerów, rozsyłanie wirusów komputerowych w Internecie; przestępstwa przeciwko czci znieważenie; patologie społeczne znalezienie się w sytuacji zmuszającej do wręczenia łapówki, uzależnienie od środków masowej komunikacji, np. telewizji, komputera, Internetu, radia, uzależnienie od alkoholu lub innych środków odurzających. Przedmiotem uwagi były zarówno bezpośrednie doświadczenia wiktymizacyjne osób niewidomych i słabowidzących, jak i ich doświadczenia pośrednie, tj. ich wiedza o przypadkach ofiar w grupie ich niepełnosprawnych wzrokowo znajomych lub członków rodziny oraz w kręgu innych osób niewidomych lub słabowidzących, znanych im z przestrzeni wirtualnej. Przyjęto 5 letni horyzont czasowy doświadczeń wiktymizacyjnych.

196 196 Anna Kowalewska, Rozdział II. Niewidomi i słabowidzący jako ofiary Respondentów proszono zatem o wskazanie tych zagrożeń, których ofiarą byli w ciągu ostatnich pięciu lat lub których ofiarą był ktoś niewidomy lub słabowidzący spośród ich znajomych lub rodziny. Bezpośrednie doświadczenia wiktymizacyjne osób niewidomych i słabowidzących Na początku warto wspomnieć, że badani są aktywnymi uczestnikami przestrzeni publicznej. Chociaż poruszanie się w przestrzeni publicznej jest dla nich często źródłem obaw 1, to aż 85% z nich wychodzi z domu co najmniej dwa, trzy razy w tygodniu, w tym dwie trzecie robi to codziennie. Około co trzeci badany pracuje (30%), a 8% uczy się lub studiuje. Spora grupa ma zatem także bieżące doświadczenie aktywności edukacyjno zawodowej, która również może być źródłem specyficznych zagrożeń. Mimo że dość często osoby niewidome i słabowidzące poruszają się z przewodnikiem, ich aktywność przeczy stereotypowi niepełnosprawnego zamkniętego w czterech ścianach swojego domu. Poruszając się w przestrzeni publicznej, osoby niewidome i słabowidzące są więc narażone na podobne rodzaje zagrożeń jak osoby pełnosprawne, a bariery wynikające z dysfunkcji wzroku mogą te zagrożenia potęgować. Wyniki badania pokazują, że największym zagrożeniem są dla osób niewidomych i słabowidzących oszustwa. Ich ofiarą padł w ciągu ostatnich pięciu lat co piąty badany. Jest prawdopodobne, że pojęcie oszustwa respondenci rozumieli szeroko, w jego potocznym ujęciu, jako wprowadzenie w błąd, wykorzystanie własnej przewagi itp., a nie w jego węższym znaczeniu prawnokarnym. Niezależnie jednak od rozumienia tego pojęcia wysoki odsetek ofiar oszustw wśród osób niewidomych i słabowidzących pokazuje, że obniżona w wyniku upośledzenia funkcji wzroku ogólnożyciowa sprawność badanych bywa często wykorzystywana przez otoczenie w sposób skutkujący wyrządzeniem im strat, czy to finansowych, czy moralnych. Na drugim miejscu wśród czynów zagrażających bezpieczeństwu osób niewidomych i słabowidzących uplasowały się akty zniewagi, z wynoszącym 19% odsetkiem ofiar, a zaraz za nimi agresja ze strony innych, której ofiarą w ciągu ostatnich pięciu lat padło 17% badanych. Wyniki te wydają się potwierdzać istotną rolę, którą dla poruszających się w przestrzeni publicznej niewidomych i słabowidzących odgrywają pełnosprawne osoby 1 Zagrożeń związanych z poruszaniem się badani boją się podobnie często jak zagrożeń związanych z przestępczością.

197 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 197 trzecie. Przeprowadzone w ramach niniejszego projektu badanie fokusowe z osobami niewidomymi i słabowidzącymi pokazało, że osoby trzecie są źródłem często niezbędnego wsparcia dla osób upośledzonych wzrokowo i jednocześnie ważnym czynnikiem ich poczucia bezpieczeństwa (np. wieczorem, kiedy ulice miast pustoszeją, w związku z czym nie ma osób 2, które można by prosić o pomoc, osoby niewidome i słabowidzące tracą poczucie bezpieczeństwa). Uczestnicy badania fokusowego postawy pomagających im osób trzecich oceniali jako w większości życzliwe. Podkreślali także ich gotowość do podejmowania się roli przewodnika osoby niewidomej. Jednak jak pokazują wskaźniki wiktymizacji w tego typu relacjach zdarzają się też niepochlebne przypadki obojętności czy wręcz agresji słownej lub fizycznej. Niewątpliwie osoby niewidome i słabowidzące są w większym stopniu niż osoby pełnosprawne narażone na konieczność nawiązywania kontaktów społecznych (z przypadkowymi osobami, a zatem także z jednostkami mało empatycznymi czy antyspołecznymi) z zamiarem uzyskania pomocy. Zapewne z tego powodu relatywnie wysoki jest wśród badanych również odsetek ofiar znęcania psychicznego (10%). Źródłem nieprzyjemnych dla badanych zdarzeń (zniewag, agresji, znęcania psychicznego) mogą być też opisywane we wcześniejszym rozdziale wypadki komunikacyjne i kolizje w ruchu drogowym, z udziałem osób niewidomych i słabowidzących oraz osób trzecich. Poważnym zagrożeniem dla bezpieczeństwa analizowanej grupy osób są także kradzieże kieszonkowe. Doświadczyło ich w ciągu ostatnich pięciu lat 15% badanych, stanowiących z racji swoich ograniczeń wzrokowych łatwą ofiarę dla kieszonkowców. Spośród pozostałych rodzajów przestępstw największe grono ofiar mają: rozsyłanie wirusów komputerowych w Internecie (10%) oraz zniszczenie mienia (7%). W przypadku pozostałych analizowanych przestępstw odsetek ofiar nie przekracza 4%. Relatywnie często badani zostają ofiarami uzależnień: częściej od środków masowej komunikacji (8%) niż alkoholu i innych środków odurzających (3%). Co dwudziesty respondent był zmuszony do wręczenia łapówki. 2 Lub są one niewidoczne dla osób słabowidzących.

198 198 Anna Kowalewska, Rozdział II. Niewidomi i słabowidzący jako ofiary Wykres 1. Proszę wskazać te zagrożenia, których w ciągu ostatnich pięciu lat był/a Pan/i ofiarą oszustwo 20% znieważenie 19% agresja ze strony innych osób 17% kradzież kieszonkowa 15% znęcanie psychiczne 10% rozsyłanie wirusów komputerowych w Internecie 10% uzależnienie od środków masowej komunikacji, np. telewizji, komputera, Internetu, radia zniszczenie mienia 7% 8% znalezienie się w sytuacji zmuszającej do wręczenia łapówki oszustwo internetowe, np. na aukcjach internetowych kradzież z włamaniem 4% 4% 5% znęcanie fizyczne 3% włamania do komputerów uzależnienie od alkoholu lub innych środków odurzających przemoc w miejscu pracy 3% 3% 3% pobicie 3% kradzież z użyciem przemocy kradzież przez Internet danych osobowych, haseł, kodów dostępu, np. do kont bankowych 3% 2% Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badania osób niewidomych i słabowidzących w ramach projektu Poczucie bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących w przestrzeni zurbanizowanej

199 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 199 Odnotowano pewne różnice między odsetkami ofiar niektórych przestępstw w grupach wyróżnionych ze względu na cechy demograficzno społeczne (płeć, wiek, miejsce zamieszkania, status zawodowy) i stopień niepełnosprawności wzrokowej 3. Tabela poniżej przedstawia kategorie czynów, w przypadku których zidentyfikowano grupy zwiększonego ryzyka wiktymogennego. Grupy te są różne w zależności od analizowanych czynów, jednak znamienne jest, że najczęściej wśród nich występuje grupa osób młodych, w wieku od 25 do 35 lat 4. Wyróżniają się także mieszkańcy wsi i małych miast 5. Być może z powodu specyfiki tych miejsc zamieszkania (niewielka terytorialnie przestrzeń, łatwiejsza do opanowania przez niewidomego czy słabowidzącego) badani częściej (lub częściej czynią to samodzielnie) wkraczają do przestrzeni publicznej, narażając się tym samym na większe prawdopodobieństwo kontaktu z potencjalnymi przestępcami. Ofiarami niektórych kategorii przestępstw częściej są również osoby aktywne zawodowo i uczące się/studiujące. Źródłem zwiększonego ryzyka w tym przypadku oprócz częstszego poruszania się w przestrzeni publicznej i częstszych kontaktów społecznych są też właściwe dla placówek edukacyjnych czy zakładów pracy relacje hierarchicznej podległości. Tabela 1. Grupy i kategorie społeczne cechujące się ponadprzeciętnymi wskaźnikami wiktymizacji Rodzaj zagrożenia Odsetek w populacji osób niewidomych i słabowidzących Oszustwa 20% Kradzieże kieszonkowe Kradzieże z włamaniem 15% Pobicia 3% Odsetek ofiar w grupach cechujących się ponadprzeciętnymi wskaźnikami wiktymizacji Osoby uczące się/studiujące (28%) Mieszkańcy wsi (25%) Mieszkańcy miast do 20 tys. mieszkańców (26%) Osoby w wieku powyżej 65 lat (20%) Kobiety (17%) 4% Osoby w wieku lat (8%) Osoby w wieku lat (5%) Mieszkańcy wsi (6%) Mieszkańcy miast do 20 tys. mieszkańców (5%) Identyfikację tych różnic utrudniają jednak niewielkie liczebności podgrup badanych wyróżnionych ze względu na te zmienne. Także Diagnoza Społeczna pokazuje, że jest to grupa zwiększonego ryzyka wiktymizacji. Według Diagnozy Społecznej w populacji Polaków częstość doświadczeń związanych z łamaniem prawa jest wyższa w największych miastach niż na wsi i w małych miejscowościach.

200 200 Anna Kowalewska, Rozdział II. Niewidomi i słabowidzący jako ofiary Kradzieże z użyciem przemocy Agresja ze strony innych osób 3% 17% Zniszczenie mienia 7% Kradzież przez Internet Oszustwo internetowe Włamanie do komputera Rozsyłanie wirusów komputerowych w Internecie Osoby w wieku lat (5%) Mieszkańcy miast do 20 tys. mieszkańców (6%) Osoby w wieku lat (23%) Osoby całkowicie niewidome (20%) Osoby bezrobotne (19%) Osoby w wieku lat (11%) Mieszkańcy wsi (11%) Mieszkańcy miast do 20 tys. mieszkańców (11%) 2% Osoby w wieku lata (6%) 4% 3% 10% Osoby uczące się/studiujące (15%) Osoby w wieku lat (12%) Osoby w wieku lat (8%) Osoby bezrobotne (9%) Osoby uczące się/studiujące (6%) Mieszkańcy wsi (8%) Osoby uczące się/studiujące (19%) Osoby w wieku lat (16%) Znęcanie fizyczne 3% Osoby bezrobotne (9%) Znęcanie psychiczne 10% Osoby bezrobotne (19%) Mieszkańcy wsi (17%) Osoby w wieku lat (16%) Przemoc w miejscu pracy 3% Znieważenie 19% Uzależnienie od alkoholu i innych środków odurzających 3% Osoby pracujące fizycznie (10%) Osoby w wieku lat (5%) Osoby bezrobotne (23%) Osoby pracujące fizycznie (23%) Mężczyźni (22%) Osoby w wieku lat (22%) Emeryci, renciści (22%) Osoby uczące się/studiujące (21%) Osoby uczące się/studiujące (6%) Osoby całkowicie niewidome (5%) Osoby pracujące umysłowo (5%) Mieszkańcy miast powyżej 200 tys. mieszkańców (5%) Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badania osób niewidomych i słabowidzących w ramach projektu Poczucie bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących w przestrzeni zurbanizowanej

201 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 201 Pośrednie doświadczenia wiktymizacyjne osób niewidomych i słabowidzących Analiza pośrednich doświadczeń wiktymizacyjnych badanych, dotyczących ofiar przestępstw wśród niewidomych lub słabowidzących znajomych lub członków rodziny respondentów potwierdza opisaną wyżej hierarchię zagrożeń. Wśród doświadczeń będących udziałem osób z upośledzoną funkcją wzroku z najbliższego otoczenia badanych także najczęściej wskazywano: oszustwa (26% badanych zadeklarowało znajomość ofiar), kradzieże kieszonkowe (22%), znieważenie (20%), agresja ze strony innych osób (17%), znęcanie psychiczne (17%). Przestępstwa te można zatem uznać za największe źródła zagrożeń dla bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących. Dane na temat doświadczeń pośrednich wskazują dodatkowo na dużą, większą niż wskazywałyby na to osobiste doświadczenia badanych, rangę alkoholizmu (ewentualnie uzależnień od innych środków odurzających) jako problemu osób niewidomych i niepełnosprawnych. Co piąty respondent przyznał bowiem, że problem ten dotyka bliskie mu osoby o podobnej jak jego niepełnosprawności. Mniej zróżnicowane opinie dotyczą znanych respondentom ofiar różnych kategorii przestępstw i patologii społecznych wśród ich niewidomych i słabowidzących z przestrzeni wirtualnej, choć również w tym przypadku najczęściej mówiono o agresji ze strony innych osób i oszustwach. Odsetki ofiar były jednak w przypadku tych i pozostałych przestępstw niższe niż wyżej przedstawione. Niższe i mniej zróżnicowane wskaźniki wiktymizacji mogą wynikać z mniejszej liczby wirtualnych niewidomych lub słabowidzących znajomych respondentów (w mniejszym gronie znajomych prawdopodobieństwo znalezienia ofiar jest mniejsze), ale także z mniejszej wiedzy o ich doświadczeniach (wirtualne relacje mogą mieć dość płytki charakter).

202 202 Anna Kowalewska, Rozdział II. Niewidomi i słabowidzący jako ofiary Wykres 2. Proszę wskazać te zagrożenia, których ofiarą w ciągu ostatnich pięciu lat był ktoś niewidomy lub słabowidzący z Pana/i znajomych lub rodziny lub z przestrzeni wirtualnej ofiarą był ktoś niewidomy lub słabowidzący z Pana/i znajomych lub rodziny ofiarą był ktoś niewidomy lub słabowidzący z przestrzeni wirtualnej Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badania osób niewidomych i słabowidzących w ramach projektu Poczucie bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących w przestrzeni zurbanizowanej

203 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 203 Interesujące jest także zbadanie, czy niepełnosprawność wzrokowa jest czynnikiem zwiększającym ryzyko wiktymizacji, a zatem czy odsetek ofiar jest wyższy wśród osób z niepełnosprawnością wzrokową niż wśród ogółu Polaków. Jak wspomniano w rozdziale I Ogólne poczucie bezpieczeństwa obywateli w Polsce w świetle badań opinii społecznej, w badaniu Monitoring, identyfikacja i przeciwdziałanie zagrożeniom bezpieczeństwa obywateli realizowanym na ogólnopolskiej, reprezentatywnej próbie Polaków na zlecenie Uniwersytetu w Białymstoku szacowano wskaźniki wiktymizacji dla poszczególnych rodzajów przestępstw. Mogą one zatem służyć jako punkt odniesienia do analizy danych zebranych w badaniu osób niewidomych i słabowidzących (skoro brak jest innych danych), z pewnymi wszakże zastrzeżeniami: w badaniu na reprezentatywnej próbie Polaków wykorzystano obszerną listę czynów, jednak nie wszystkie zostały one dokładnie tak nazwane jak w badaniu osób niewidomych i słabowidzących 6, ponadto w tym ostatnim badaniu uwzględniono dodatkowe kategorie czynów 7 ; obydwa badania odwołują się do innego horyzontu czasowego sondaż na reprezentatywnej próbie Polaków analizuje zagrożenia, których ofiarą respondenci stali się kiedykolwiek, a badanie niepełnosprawnych wzrokowo dotyczy doświadczeń wiktymizacyjnych w okresie ostatnich pięciu lat; obydwa badania różnią się czasem realizacji (między jednym a drugim upłynęło pięć lat 8 ); w sondażu ogólnopolskim badano osoby w wieku minimum 18 lat, z kolei w badaniu osób niepełnosprawnych wzrokowo osoby w wieku minimum 17 lat; przeprowadzanie analizy porównawczej wydaje się zasadne jedynie w przypadku bezpośrednich doświadczeń wiktymizacji badanych; porównywalność doświadczeń pośrednich zakłóca fakt, że krąg członków najbliższej rodziny, o który pytano w badaniu na repre W badaniu na reprezentatywnej próbie Polaków pytano o: agresję ze strony nastolatków, włamania, uzależnienie od alkoholu, przemoc fizyczną, psychiczną lub seksualną w miejscu pracy; w badaniu niepełnosprawnych wzrokowo odpowiednio o: agresję ze strony innych osób, kradzieże z włamaniami, uzależnienia od alkoholu i innych środków odurzających, przemoc w miejscu pracy. Dla potrzeby analizy uznano, że zagrożenia te, mimo różnic nazewnictwa w obydwu badaniach, są porównywalne. Znęcanie fizyczne, znęcanie psychiczne, oszustwo. Ten czynnik może mieć jednak relatywnie małe znaczenie, na przestrzeni lat nie odnotowano bowiem większych zmian wielkości wskaźników wiktymizacji.

204 204 Anna Kowalewska, Rozdział II. Niewidomi i słabowidzący jako ofiary zentatywnej próbie Polaków, jest prawdopodobnie szerszy niż krąg znajomych i członków rodziny osób niepełnosprawnych wzrokowo, cierpiących z powodu tej samej dysfunkcji. Czynniki te ograniczają zatem porównywalność danych z obydwu badań. Niemniej jednak mimo tych ograniczeń jeśli w danych dotyczących danego rodzaju zagrożenia ujawni się przewaga odsetka ofiar wśród osób niepełnosprawnych wzrokowo (w okresie ostatnich pięciu lat) nad analogicznym odsetkiem ofiar tego zagrożenia wśród ogółu Polaków (kiedykolwiek), to przewagę tę można interpretować jako znaczącą, informującą o szczególnej podatności osób niewidomych i słabowidzących na ten rodzaj zagrożenia. Analiza danych pokazuje, że do tego typu zagrożeń, doświadczanych częściej przez osoby niewidome i słabowidzące niż przez statystycznych Polaków, należy agresja ze strony innych osób/nastolatków (odsetek ofiar wynosi odpowiednio 17% i 11%). Jest to jednocześnie jedyny rodzaj czynu spośród wszystkich analizowanych, w przypadku którego odnotowano różnicę przemawiającą za uznaniem niepełnosprawnych wzrokowo za grupę zwiększonego ryzyka wiktymizacji. Nadmienić jednak należy, że krąg sprawców zdefiniowano szerzej w badaniu osób niepełnosprawnych (jako inne osoby) niż w badaniu na reprezentatywnej próbie Polaków (nastolatkowie), co teoretycznie może zwiększać grono ofiar w pierwszej wspomnianej grupie ankietowanych. Biorąc jednak pod uwagę wielkość odnotowanej różnicy (6 punktów procentowych), jest mało prawdopodobne, aby była ona efektem tylko poszerzenia kręgu potencjalnych sprawców w nazwie czynu. Osoba niewidoma lub słabowidząca jawi się natomiast jako mniej niż statystyczny Polak narażona na niektóre rodzaje patologii społecznych. Dysfunkcja wzroku, ze zrozumiałych względów, czyni ją mniej podatną na uzależnienie od środków masowej komunikacji: telewizji, komputera, Internetu. Odsetki dotkniętych tym uzależnieniem wyniosły 8% wśród osób niewidomych i słabowidzących i 20% wśród ogółu Polaków, przy czym pamiętać należy, że pierwszy z nich dotyczy okresu ostatnich pięciu lat, a drugi całokształtu doświadczeń badanych. Jest więc teoretycznie możliwe, choć mało prawdopodobne z uwagi na charakter uzależnienia, że w ciągu dalszego trwania swojego życia większa liczba niepełnosprawnych wzrokowo uzależni się od środków masowego przekazu.

205 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 205 Wykres 3. Ofiary przestępstw i patologii społecznych wśród ogółu Polaków i wśród osób niewidomych i słabowidzących Polacy w wieku 15+ kiedykolwiek osoby niewidome i słabowidzące w ciągu ostatnich 5 lat Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badania osób niewidomych i słabowidzących w ramach projektu Poczucie bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących w przestrzeni zurbanizowanej

206 206 Anna Kowalewska, Rozdział II. Niewidomi i słabowidzący jako ofiary Bezpośrednie i pośrednie doświadczenia wiktymizacyjne respondentów pokazują zatem, że największym zagrożeniem dla osób niewidomych i słabowidzących są oszustwa, akty zniewagi, agresja ze strony innych osób, znęcanie psychiczne, a także kradzieże kieszonkowe. Niewątpliwie popełnianiu tego rodzaju czynów sprzyja ograniczona sprawność fizyczna i ogólnożyciowa osób niepełnosprawnych wzrokowo oraz konieczność nawiązywania przez osoby niewidome i słabowidzące częstych (choć krótkotrwałych) relacji zależności z pełnosprawnymi osobami trzecimi. Wyniki dostępnych badań pozwalają jedynie w ograniczonym zakresie porównać podatność na zagrożenia w grupie niepełnosprawnych wzrokowo i wśród ogółu Polaków. Nie budzi jednak wątpliwości, że czynem, na który częściej narażone są osoby niewidome i słabowidzące, jest agresja ze strony innych osób.

207 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 207 Emilia Jurgielewicz Delegacz Rozdział II. Niewidomi i słabowidzący jako ofiary wypadków komunikacyjnych i kolizji w ruchu drogowym Wypadki drogowe są przedmiotem wielu analiz dokonywanych przez Komendę Główną Policji. Z corocznych raportów można dowiedzieć się, ile w ubiegłym roku było wypadków drogowych, ilu było poszkodowanych, a ile ofiar śmiertelnych. W zestawieniach tych znajdują się również informacje, w jakim dniu tygodnia najczęściej dochodzi do wypadków, o jakiej porze dnia i jaka temu towarzyszy najczęściej pogoda. Owe raporty nie uwzględniają jednak faktów związanych z tym, jak osoby niepełnosprawne, w tym niewidome i słabowidzące, radzą sobie jako uczestnicy ruchu drogowego. Nieprzedstawiane są informacje na temat wypadków z udziałem tej grupy osób, a przecież są one bardzo liczne pośród polskiego społeczeństwa. Z przeprowadzonego w 2011 roku Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań wynika, że w Polsce jest osób niepełnosprawnych, w tym niepełnosprawnych prawnie (czyli posiadających odpowiednie orzeczenie wydane przez organ do tego uprawniony) i niepełnosprawnych biologicznie (czyli nieposiadających takiego orzeczenia, ale odczuwających ograniczenie zwykłych i podstawowych czynności życiowych odpowiednich dla ich wieku). Biorąc zatem pod uwagę, że w spisie tym obliczono, iż społeczeństwo polskie liczy osób, to niepełnosprawni stanowią nieco ponad 12% ogółu. Istotnym faktem współczesnych czasów jest to, że osoby z dysfunkcjami są coraz to bardziej aktywnymi członkami społeczeństwa. Wdrażana od wielu lat w Polsce koncepcja społeczeństwa obywatelskiego, opartego na równości praw i obowiązków, powoli dostrzega również potrzebę włączenia w życie społeczne osób niepełnosprawnych jako pełnoprawnych członków tego społeczeństwa. Dostosowywana jest do nich infrastruktura, transport, tworzone są miejsca pracy. Lata doktryny komunistycznej, w których osoby niepełnosprawne postrzegane były jako osoby żyjące wyłącznie na koszt społeczeństwa, przeszły już do historii. Co więcej, nastąpiło również odejście od modelu wsparcia osób niepełnosprawnych opar-

208 208 Emilia Jurgielewicz-Delegacz, Rozdział II. Niewidomi i słabowidzący jako ofiary tego na niesieniu pomocy poszkodowanym przez los, skupiającego się na ich potrzebach fizycznych, który był określany jako tzw. model medyczny. Obecne obowiązujące oraz realizowane podejście to prospołeczna polityka wyrównywania szans, czyli postrzeganie osób niepełnosprawnych jako pełnoprawnych obywateli, którzy mają te same prawa, jakie posiadają pozostali sprawni członkowie społeczności. Dlatego też osoby z różnymi dysfunkcjami, w tym niewidome i słabowidzące, zyskały szansę zwiększenia swojej aktywności w życiu społecznym. Stały się one również bardziej aktywnymi uczestnikami przestrzeni miejskiej, coraz lepiej dostosowywanej do ich potrzeb. Ludzie z dysfunkcjami zaczęli częściej wychodzić z domu, korzystać ze środków lokomocji, tym samym stali się bardziej czynnymi uczestnikami ruchu drogowego narażonymi na wypadki w komunikacji. Wypadki w komunikacji z udziałem niewidomych i słabowidzących w świetle badań empirycznych W ramach projektu badawczego Opracowanie systemu wykrywania zagrożeń bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym uwzględnieniem ruchu drogowego. Aspekty prawno kryminologiczne i technologiczne zrealizowano pośród osób niewidomych i słabowidzących badanie ankietowe. Kwestionariusz ankiety zatytułowano Poczucie bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących w przestrzeni zurbanizowanej. Składał się on z pięciu części: I. Ogólne poczucie bezpieczeństwa w życiu codziennym, II. Poziom samodzielności w życiu społecznym i poruszaniu się po mieście, III. Poczucie bezpieczeństwa w przestrzeni miasta, IV. Oczekiwania wobec samorządów co do poprawy bezpieczeństwa w mieście, V. Osoba niewidoma i słabowidząca jako ofiara wypadku w komunikacji, oraz metryczki. Ta ostatnia część kwestionariusza poświęcona była krótkiej charakterystyce osób badanych. Zawierała pytania dotyczące stopnia niepełnosprawności wzrokowej, przyczyny nabycia tego rodzaju dysfunkcji, okresu pozostawania osobą niewidomą lub słabowidzącą, znajomości alfabetu Braille a, płci, wieku oraz wykształcenia respondenta, statusu zawodowego, miejsca zamieszkania (miejscowość, województwo). W przeprowadzonej ankiecie zastosowano system pytań stożkowy, polegający na tym,

209 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 209 że przy układaniu kwestionariusza rozpoczęto od pytań ogólnych, które następnie stopniowo przeszły do bardziej szczegółowych 1. Część V kwestionariusza pt. Osoba niewidoma i słabowidząca jako ofiara wypadku w komunikacji składała się z 20 pytań zamkniętych i dotyczyła wyłącznie kwestii związanych z wypadkiem drogowym. Respondentów zapytano m.in. o to, czy byli ofiarami lub sprawcami wypadku i jakie były jego okoliczności, oraz o to, czy znana im osoba niewidoma, tudzież słabowidząca uczestniczyła w takim zdarzeniu, jeżeli tak, to również pytano o okoliczności tego zdarzenia. Zapytano też, jak osoby z dysfunkcjami wzroku oceniają regulacje prawne dotyczące ich samych w sytuacji, kiedy są uczestnikami ruchu drogowego oraz jakie zmiany powinny zajść w polskim prawie, by te osoby czuły się bezpieczniej. Z przeprowadzonych badań wynika, że większość osób niewidomych i słabowidzących nie była ofiarą wypadku w komunikacji w ciągu 10 lat. Niemniej jednak 14% ankietowanych uległo takiemu wypadkowi. Niespełna 10% niewidomych i słabowidzących stało się ofiarą analizowanego zdarzenia jako pieszy, a 4% jako pasażer. Tabela 1. Wypadki drogowe z udziałem osób niepełnosprawnych wzrokowo Czy był/a Pan/i ofiarą wypadku w komunikacji w ciągu ostatnich 10 lat? Odpowiedź Liczba Procent tak, jako pieszy 60 9,65 tak, jako pasażer 25 4,02 nie ,88 Brak odpowiedzi 9 1,45 Suma: ,00 Źródło: badania ankietowe wśród członków Polskiego Związku Niewidomych Analiza wyników przeprowadzonych badań ankietowych wśród członków Polskiego Związku Niewidomych wskazuje, iż ofiarami wypadków w komunikacji jako piesi są najczęściej mieszkańcy miast powyżej mieszkańców. Najrzadziej zaś tego typu zdarzenia dotykają mieszkańców wsi oraz miast do mieszkańców. Warto także zwrócić uwagę na fakt, że najczęściej są to osoby słabowidzące w stopniu znacznym. Nieco rzadziej 1 Z. Bożyczko, Metodyczne wskazówki do pisania pracy magisterskiej z kryminalistyki i kryminologii oraz innych dyscyplin nauk penalnych, Wrocław 1974, s. 43.

210 210 Emilia Jurgielewicz-Delegacz, Rozdział II. Niewidomi i słabowidzący jako ofiary ulegają takim wypadkom słabowidzący w stopniu umiarkowanym, najrzadziej zaś osoby całkowicie niewidome, w tym z poczuciem światła. Wytłumaczeniem takiego stanu może być fakt, że osoby słabowidzące w stopniu znacznym nie mogą się ciągle przyzwyczaić do traconego wzroku. Dlatego też często nie dopuszczają do siebie tej myśli i chcą być nieustannie aktywnymi uczestnikami ruchu drogowego, co w wielu przypadkach powoduje ich nieostrożność oraz zbyt dużą pewność siebie, a w efekcie nie przestrzegają zasad ruchu drogowego. Najrzadziej wypadkom drogowym ulegają osoby niewidome całkowicie, albowiem one są najmniej aktywnymi uczestnikami przestrzeni miejskiej. Osoby te rzadko wychodzą z domu bez opieki czy pomocy drugiej osoby, np. asystenta, przewodnika czy psa przewodnika, co przyczynia się do tego, że ich poruszanie się jest o wiele bezpieczniejsze aniżeli osób z dysfunkcją wzroku uczestniczących na własną rękę w przestrzeni zurbanizowanej. Udział kobiet i mężczyzn, którzy stali się ofiarami wypadków drogowych jako piesi, jest porównywalny (około 10% zarówno mężczyzn, jak i kobiet). Jeżeli zaś chodzi o ich procentowy udział w tego rodzaju zdarzeniach jako pasażerów, to kobiety częściej aniżeli mężczyźni są ich ofiarami. Uwzględniając z kolei kryterium wieku niepełnosprawnych wzrokowo osób będących ofiarami analizowanych wypadków, to jako piesi ulegają im najczęściej osoby z przedziału wiekowego lata, najrzadziej zaś ci, którzy skończyli 17 lat, a nie ukończyli 24. Fakt ten jest zależny od aktywności życiowej, zawodowej poszczególnych grup wiekowych i poziomu samodzielności. Co więcej, osoby w przedziale wiekowym lata stanowiły nieco ponad 50% przebadanej populacji. Takie ukształtowanie struktury grupy badawczej uzależnione jest od tego, że najczęściej po 40. roku życia ludzie zaczynają odczuwać problemy ze wzrokiem. W kwestionariuszu ankiety poproszono również te osoby niewidome i słabowidzące, które uległy wypadkom, o wskazanie miejsca tego zdarzenia. Respondenci wskazali takie oto miejsca: oznakowane przejście dla pieszych 21,18%, nieoznakowane przejście dla pieszych 12,94%, przejście dla pieszych bez sygnalizacji świetlnej 12,94%, przystanek komunikacji zbiorowej 11,76%, skrzyżowanie 9,41%, przejście dla pieszych z sygnalizacją świetlną 7,06%, przejście dla pieszych z sygnalizacją świetlną i dźwiękową 4,71%, miejsce nieprzeznaczone do przekraczania jezdni 2,35%.

211 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 211 Powyższe zestawienie pokazuje wyraźnie, jak ważne w dzisiejszych czasach jest uniwersalne projektowanie i dostosowywanie przestrzeni miejskiej również do potrzeb osób niepełnosprawnych. Mowa tu nie tylko o podjazdach dla osób poruszających się na wózkach inwalidzkich, ale także o odpowiednim oznakowaniu przejść dla pieszych z dysfunkcją wzroku. Tabela 2. Miejsca wypadków drogowych z udziałem osób niepełnosprawnych wzrokowo Miejsce wypadku drogowego: Liczba Procent oznakowane przejście dla pieszych 18 21,18 nieoznakowane przejście dla pieszych 11 12,94 przejście dla pieszych z sygnalizacją świetlną 6 7,06 przejście dla pieszych bez sygnalizacji świetlnej 11 12,94 przejście dla pieszych z sygnalizacją świetlną i dźwiękową 4 4,71 w miejscu nieprzeznaczonym do przekraczania jezdni 2 2,35 na skrzyżowaniu 8 9,41 na przystanku komunikacji zbiorowej 10 11,76 Brak odpowiedzi 15 17,65 Suma: ,00 Źródło: badania ankietowe wśród członków Polskiego Związku Niewidomych Charakterystyka osób niewidomych i słabowidzących uczestniczących w wypadkach w komunikacji w świetle badań empirycznych Odpowiedzi respondentów na pytanie: Czy podczas tego wypadku: niósł/niosła Pan/i w widoczny sposób białą laskę? korzystał/a Pan/i z pomocy psa przewodnika? wyróżniał/a się Pan/i za pomocą oznaczeń odblaskowych? używał/a Pan/i urządzenia elektronicznego, np. GPS? kierował/a się Pan/i informacjami uzyskanymi od innych uczestników ruchu? poruszał/a się Pan/i z przewodnikiem? pozwoliły wyprowadzić wnioski wskazujące zależność pomiędzy poziomem bezpieczeństwa a innymi czynnikami. Mianowicie przeprowadzone badania ankietowe wykazały, że większość osób z dysfunkcją wzroku, które uległy wypadkowi w komunikacji, nie niosła ze sobą w sposób widoczny białej laski 44,70%. Zaskakującą i niepokojącą informacją jest ta, że aż

212 212 Emilia Jurgielewicz-Delegacz, Rozdział II. Niewidomi i słabowidzący jako ofiary 37,65% spośród niewidomych i słabowidzących będących ofiarami tego typu zdarzeń niosło ją ze sobą ową laskę. Wydaje się zatem, że biała laska nie jest wystarczająco widocznym elementem, który ostrzega pozostałych uczestników ruchu drogowego, iż w pobliżu znajduje się niepełnosprawny wzrokowo. Tabela 3. Posiadanie przez osobę niewidomą i słabowidzącą białej laski podczas wypadku w komunikacji Czy podczas tego wypadku niósł/niosła Pan/i w widoczny sposób białą laskę? Odpowiedź Liczba Procent tak 32 37,65 nie 38 44,70 Brak odpowiedzi 15 17,65 Suma: ,00 Źródło: badania ankietowe wśród członków Polskiego Związku Niewidomych Niepokojący jest również fakt, że osoby z dysfunkcją wzrokową nie korzystają z oznaczeń odblaskowych. Prawie 70% osób, które uległy wypadkowi w komunikacji, nie wyróżniało się podczas tego zdarzenia żadnym elementem odblaskowym. Tabela 4. Posiadanie przez osobę niewidomą i słabowidzącą elementów odblaskowych podczas wypadku w komunikacji Czy podczas tego wypadku wyróżniał/a się Pan/i za pomocą oznaczeń odblaskowych? Odpowiedź Liczba Procent tak 9 10,59 nie 59 69,41 Brak odpowiedzi 17 20,00 Suma: ,00 Źródło: badania ankietowe wśród członków Polskiego Związku Niewidomych Większość osób z uszkodzeniami i chorobami wzroku podczas wypadku drogowego nie korzystała z pomocy psa przewodnika czy osoby będącej ich przewodnikiem. W związku z tym można postawić tezę, że poziom bezpieczeństwa osób niepełnosprawnych wzrokowo jest wyższy wówczas,

213 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 213 kiedy korzystają one z pomocy psa przewodnika lub przewodnika. Ponadto można zależność tę wyjaśnić w ten sposób, że osoby zdrowe, widząc człowieka z odpowiednio oznakowanym psem pracującym, są bardziej wyczulone na to, iż właśnie widzą osobę niewidomą czy słabowidzącą. Z przeprowadzanych rozmów wśród osób pracujących z niepełnosprawnymi wzrokowo wynika, iż osoby te reagują w przestrzeni miejskiej np. na osoby niosące nowo co zakupionego mopa czy miotłę, jak na osoby niewidome czy słabowidzące. Mają one bowiem skojarzenie, że osoba poruszająca się z długim elementem, przypominającym białą laskę, może być osobą z dysfunkcją wzroku. Tabela 5. Korzystanie przez osobę niewidomą i słabowidzącą z pomocy psa przewodnika i przewodnika podczas wypadku w komunikacji Czy podczas tego wypadku korzystał/a Pan/i z pomocy psa przewodnika? Odpowiedź Liczba Procent tak 5 5,88 nie 62 72,94 Brak odpowiedzi 18 21,18 Suma: ,00 Czy podczas tego wypadku poruszał/a się Pan/i z przewodnikiem? Odpowiedź Liczba Procent tak 13 15,29 nie 45 52,95 Brak odpowiedzi 27 31,76 Suma: ,00 Źródło: badania ankietowe wśród członków Polskiego Związku Niewidomych Osoby niewidome i słabowidzące rzadko ulegają wypadkom drogowym wówczas, kiedy kierują się informacjami od innych uczestników ruchu drogowego. Niespełna jedna czwarta pośród osób, które uległy wypadkowi, kierowała się wtedy taką informacją.

214 214 Emilia Jurgielewicz-Delegacz, Rozdział II. Niewidomi i słabowidzący jako ofiary Tabela 6. Kierowanie się przez osobę niewidomą i słabowidzącą informacjami uzyskanymi od innych uczestników ruchu przed ulegnięciem wypadkowi w komunikacji Czy podczas tego wypadku kierował/a się Pan/i informacjami uzyskanymi od innych uczestników ruchu? Odpowiedź Liczba Procent tak 21 24,71 nie 49 57,64 Brak odpowiedzi 15 17,65 Suma: ,00 Źródło: badania ankietowe wśród członków Polskiego Związku Niewidomych Sprawcy wypadków w komunikacji z udziałem osób niewidomych i słabowidzących w świetle badań empirycznych Jako sprawców wypadków osoby biorące udział w badaniu wskazywały najczęściej kierujących samochodem osobowym. Spowodowali oni ponad 40% wypadków z udziałem osób z dysfunkcją wzroku. Kolejną grupą sprawców owych zdarzeń byli sami niepełnosprawni, którzy przyczynili się do 15% wypadków. Innymi często wskazywanymi sprawcami byli kierowcy środków transportu miejskiego czy rowerzyści. W przypadku 11% wypadków wina jego spowodowania leżała po obydwu stronach. Tabela 7. Sprawcy wypadków w komunikacji z udziałem osób niewidomych i słabowidzących Kto był sprawcą tego wypadku? Odpowiedź Liczba Procent ja sam 13 15,29 rowerzysta 8 9,41 motocyklista 1 1,18 kierujący samochodem osobowym 36 42,35 kierujący samochodem ciężarowym 2 2,35 kierujący środkiem transportu miejskiego 10 11,77 kierujący pojazdem uprzywilejowanym 0 0,00

215 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 215 wina była po obu stronach 9 10,59 Brak odpowiedzi 6 7,06 Suma: ,00 Źródło: badania ankietowe wśród członków Polskiego Związku Niewidomych Większość sprawców wypadków w komunikacji z udziałem niepełnosprawnych wzrokowo była trzeźwa niemalże 65%. Niespełna 5% sprawców znajdowało się w stanie nietrzeźwości, niemniej jednak aż 30% ankietowanych nie pamiętało, w jakim stanie znajdował się sprawca wypadku. Żaden z respondentów nie wskazał również na sprawcę, który byłby odurzony narkotykami. Tabela 8. Charakterystyka sprawcy wypadku w komunikacji z udziałem osób niewidomych i słabowidzących Czy podczas wypadku jego sprawca: Odpowiedź Liczba Procent był trzeźwy 55 64,71 był w stanie nietrzeźwości 4 4,71 był odurzony narkotykami 0 0,00 Brak odpowiedzi 26 30,58 Suma: ,00 Źródło: badania ankietowe wśród członków Polskiego Związku Niewidomych Przyczyny i skutki wypadków w komunikacji z udziałem osób niewidomych i słabowidzących w świetle badań empirycznych Pośród przyczyn wypadków drogowych z udziałem osób z dysfunkcją wzroku respondenci wskazywali m.in. na: nieostrożne wejście na jezdnię, przekraczanie jezdni w miejscu niewyznaczonym, wejście na jezdnię przy czerwonym świetle, chodzenie nieprawidłową stroną drogi, niedostosowanie prędkości do warunków jazdy panujących na drodze, nieudzielenie pierwszeństwa, nieprawidłowy manewr skrętu,

216 216 Emilia Jurgielewicz-Delegacz, Rozdział II. Niewidomi i słabowidzący jako ofiary warunki pogodowe, hałas. Analiza przeprowadzonych badań wskazuje, że najczęściej do zdarzeń drogowych z udziałem osób niewidomych i słabowidzących dochodzi z powodu nieudzielenia pierwszeństwa, o którym stanowi m.in. art. 26 ust. 7 Prawa o ruchu drogowym 2. Przepis ten wskazuje, że w razie przechodzenia przez jezdnię osoby niepełnosprawnej, używającej specjalnego znaku, lub osoby o widocznej ograniczonej sprawności ruchowej, kierujący jest obowiązany zatrzymać pojazd w celu umożliwienia jej przejścia. Wyrażony został tu zatem obowiązek kierującego polegający na zwracaniu szczególnej uwagi na osobę niepełnosprawną. W. Kotowski 3 podkreśla, że wprawdzie pierwszeństwo pieszego wyznacza jego położenie względem przejścia, to jednak w przypadku osoby niepełnosprawnej kierujący winien zatrzymać pojazd już w chwili, kiedy stoi ona przy krawędzi jezdni, i nie ma wątpliwości, że nosi się ona z zamiarem przejścia na jej drugą stronę. Tabela 9. Przyczyny wypadków drogowych z udziałem osób niewidomych i słabowidzących Odpowiedź Liczba Procent* nieostrożne wejście na jezdnię 17 2,73 przekraczanie jezdni w miejscu niewyznaczonym 8 1,29 wejście na jezdnię przy czerwonym świetle 3 0,48 chodzenie nieprawidłową stroną drogi 3 0,48 niedostosowanie prędkości do warunków jazdy panujących na drodze 18 2,89 nieudzielenie pierwszeństwa 28 4,50 nieprawidłowy manewr skrętu 18 2,89 warunki pogodowe 17 2,73 hałas 10 1,61 Inne 14 2,25 Suma: ,85 * Procenty nie sumują się do 100, gdyż można było zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź. Źródło: badania ankietowe wśród członków Polskiego Związku Niewidomych 2 3 Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym, Dz. U. z 2012 r., poz j.t. ze zm. W. Kotowski, Prawo o ruchu drogowym. Komentarz, Warszawa 2011, s. 442 i n.

217 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 217 Wypadki z udziałem osób niepełnosprawnych wzrokowo w niemalże 66% kończyły się uszczerbkiem na zdrowiu trwającym od 7 dni do 6 miesięcy. Jednakże prawie 5% ofiar doznało uszczerbków, po których okres rekonwalescencji trwał dłużej niż 6 miesięcy. Znaczna grupa osób (około 30%) nie wskazała, jakie były skutki owego zdarzenia. Tabela 10. Skutki wypadków drogowych z udziałem osób niewidomych i słabowidzących Odpowiedź Liczba Procent uszczerbek na zdrowiu trwający od 7 dni do 6 miesięcy 56 65,88 uszczerbek na zdrowiu trwający dłużej niż 6 miesięcy 4 4,71 Brak odpowiedzi 25 29,41 Suma: ,00 Źródło: badania ankietowe wśród członków Polskiego Związku Niewidomych Warto również w tym miejscu wskazać, że 26% ankietowanych zadeklarowało, że postępowanie w sprawie doprowadzenia do wypadku drogowego z ich udziałem zakończyło się umorzeniem. Nieco ponad 1% sprawców zostało skazanych. Większy odsetek sprawców został skazany około 10%, jednakże zastosowano wobec nich warunkowe zawieszenie wykonania kary. Doświadczenie pośrednie osób niewidomych i słabowidzących dotyczące wypadków w komunikacji Ankieta skierowana do osób niewidomych i słabowidzących zawierała również pytania dotyczące tego, czy te osoby znają inne osoby z dysfunkcją wzroku, które stały się ofiarą wypadku drogowego. Aż 22% respondentów wskazało, że np. ich znajomy uległ takiemu zdarzeniu jako pieszy, a nieco ponad 2% jako pasażer. Tabela 11. Doświadczenie pośrednie dotyczące wypadków drogowych z udziałem osób niewidomych lub słabowidzących Czy osobiście znana Panu/i osoba niewidoma lub słabowidząca była ofiarą wypadku drogowego? Odpowiedź Liczba Procent tak, jako pieszy ,03

218 218 Emilia Jurgielewicz-Delegacz, Rozdział II. Niewidomi i słabowidzący jako ofiary tak, jako pasażer 14 2,25 nie ,99 Brak odpowiedzi 17 2,73 Suma: ,00 Źródło: badania ankietowe wśród członków Polskiego Związku Niewidomych Osoby, które wskazały, że znają niepełnosprawne wzrokowo ofiary wypadków w komunikacji, zostały także poproszone o opisanie okoliczności tego rodzaju zdarzeń. W ich opinii najczęściej dochodziło do wypadków na oznakowanych przejściach dla pieszych (27,15%), nieoznakowanych przejściach dla pieszych (11,26%) oraz przejściach dla pieszych bez sygnalizacji świetlnej (11,26%). Znaczny odsetek ankietowanych nie wiedział jednak, gdzie owo zdarzenie miało miejsce (13,91%). Tabela 11. Doświadczenie pośrednie dotyczące wypadków drogowych z udziałem osób niewidomych lub słabowidzących miejsce wypadku Proszę wskazać miejsce tego wypadku Odpowiedź Liczba Procent oznakowane przejście dla pieszych 41 27,15 nieoznakowane przejście dla pieszych 17 11,26 przejście dla pieszych z sygnalizacją świetlną 13 8,61 przejście dla pieszych bez sygnalizacji świetlnej 17 11,26 przejście dla pieszych z sygnalizacją świetlną i dźwiękową 7 4,63 miejsce nieprzeznaczone do przekraczania jezdni 8 5,30 skrzyżowanie 9 5,96 przystanek komunikacji zbiorowej 13 8,61 nie wiem 21 13,91 Brak odpowiedzi 5 3,31 Suma: ,00 Źródło: badania ankietowe wśród członków Polskiego Związku Niewidomych Ankietowani wykazali również, że połowa (55,33%) ich znajomych podczas wypadku niosła w widoczny sposób białą laskę. Niemniej jednak aż 25% nie posiadało jej w momencie zdarzenia. Część (24,50%) osób nie udzieliła żadnej odpowiedzi na pytanie dotyczące posiadania białej laski

219 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 219 podczas wypadku. Podobnie jak osoby, które same doświadczyły wypadków drogowych, również i ich znajomi nie posiadali w jego trakcie elementów odblaskowych 68,21%. Zdecydowana większość znajomych respondentów, którzy ulegli wypadkom w komunikacji, nie poruszała się wówczas z pomocą psa przewodnika (68,21%) ani też nie korzystała z urządzenia elektronicznego, np. GPS (67,55%). Niepokojący jest jednak fakt, iż z wiedzy, jaką posiadali ankietowani, wynika, iż inne osoby niewidome czy słabowidzące ulegają wypadkom drogowym, kiedy kierują się informacjami uzyskanymi od pozostałych uczestników ruchu. Tabela 12. Doświadczenie pośrednie dotyczące wypadków drogowych z udziałem osób niewidomych lub słabowidzących kierowanie się informacją uzyskaną od innych uczestników ruchu Czy osoba znajoma kierowała się informacjami uzyskanymi od innych uczestników ruchu? Odpowiedź Liczba Procent tak 17 11,26 nie 86 56,95 Brak odpowiedzi 48 31,79 Suma: ,00 Źródło: badania ankietowe wśród członków Polskiego Związku Niewidomych Sprawcami wypadków drogowych, którym ulegli znajomi respondentów, byli najczęściej kierujący samochodami osobowymi (38,41%) bądź kierujący środkami transportu miejskiego (15,23%). W 15 przypadkach (na 151) wina leżała po obydwu stronach. Tabela 13. Doświadczenie pośrednie dotyczące wypadków drogowych z udziałem osób niewidomych lub słabowidzących sprawcy wypadków Kto był sprawcą tego wypadku? Odpowiedź Liczba Procent znajoma osoba niewidoma lub słabowidząca 10 6,62 rowerzysta 12 7,95 motocyklista 2 1,32 kierujący samochodem osobowym 58 38,41

220 220 Emilia Jurgielewicz-Delegacz, Rozdział II. Niewidomi i słabowidzący jako ofiary kierujący samochodem ciężarowym 7 4,64 kierujący środkiem transportu miejskiego 23 15,23 kierujący pojazdem uprzywilejowanym 1 0,66 wina była po obu stronach 15 9,94 nie wiem 17 11,26 Brak odpowiedzi 6 3,97 Suma: ,00 Źródło: badania ankietowe wśród członków Polskiego Związku Niewidomych Większość sprawców wypadków, gdzie ofiarą była znajoma osoba niewidoma lub słabowidząca, była trzeźwa 49,01%. Ankietowani nie wskazali żadnych zdarzeń, które spowodowane byłyby przez osoby odurzone narkotykami, jednakże wskazali na kilka przypadków, gdzie sprawca znajdował się w stanie nietrzeźwości (2,65%). Większość respondentów nie znała jednak odpowiedzi na to pytanie 46,35%, a 1,99% spośród nich nie udzieliło w ogóle odpowiedzi. Przyczyny wypadków drogowych osób znanych ankietowanym są bardzo podobne do tych, które stały się powodem wypadków, w jakich sami uczestniczyli. Respondenci wskazali, że powodami zdarzenia, którym ich znajomy stał się ofiarą, były: nieostrożne wejście na jezdnię 9,00%, przekraczanie jezdni w miejscu niewyznaczonym 1,45%, wejście na jezdnię przy czerwonym świetle 0,48%, chodzenie nieprawidłową stroną drogi 0,80%, niedostosowanie prędkości do warunków jazdy panujących na drodze 5,47%, nieudzielenie pierwszeństwa 4,82%, nieprawidłowy manewr skrętu 3,22%, warunki pogodowe 3,70%, hałas 2,89%, inne przyczyny 2,57%. Niespełna połowa (47,02%) wypadków w komunikacji z udziałem znajomych osób niewidomych i słabowidzących zakończyła się uszczerbkiem na zdrowiu trwającym od 7 dni do 6 miesięcy, w 15,89% uszczerbek ten trwał zaś dłużej niż 6 miesięcy. Niestety aż 9,93% tych zdarzeń zakończyło się śmiercią osoby z dysfunkcją wzrokową. Pozostali ankietowani albo nie

221 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 221 wiedzieli, jakie były skutki wypadku 23,85%, albo też nie udzielili odpowiedzi 3,31%. Duży odsetek (70,20%) osób ankietowanych nie pamiętał bądź nie wiedział, jakim rozstrzygnięciem zakończyło się postępowanie w sprawie wypadku drogowego, w którym uczestniczył ich znajomy. Część spraw zakończyła się umorzeniem postępowania 10,60% lub skazaniem, niemniej jednak z warunkowym zawieszeniem wykonania kary 4,64%. Tabela 14. Doświadczenie pośrednie dotyczące wypadków drogowych z udziałem osób niewidomych lub słabowidzących rozstrzygnięcie postępowania w sprawie Jakim rozstrzygnięciem zakończyło się postępowanie w sprawie? Odpowiedź Liczba Procent umorzenie 16 10,60 warunkowe umorzenie postępowania 4 2,64 skazanie 1 0,66 skazanie z zawieszeniem kary 7 4,64 uniewinnienie 5 3,31 postępowanie jest nadal w toku 5 3,31 nie wiem / nie pamiętam ,20 Brak odpowiedzi 7 4,64 Suma: ,00 Źródło: badania ankietowe wśród członków Polskiego Związku Niewidomych Reasumując, na tle wszystkich wypadków drogowych w Polsce w 2013 roku było ich , liczba wypadków z udziałem osób z dysfunkcją wzroku jest niewielka. Warto jednak w tym miejscu podkreślić, że dokładna liczba wypadków drogowych z udziałem niepełnosprawnych wzrokowo jest bardzo trudna do oszacowania. Przyczyną takiego stanu jest to, iż funkcjonariusze Policji jednostek ruchu drogowego w kartach zdarzenia nie określają rodzaju niepełnosprawności zaznaczają jedynie, że któryś z uczestników był niepełnosprawny. Niemniej jednak dane przedstawione powyżej są niepokojące, bo wydawałoby się, że osoba z dysfunkcją wzroku powinna tak jak każdy inny uczestnik ruchu drogowego czuć się bezpiecznie na oznakowanym przejściu dla pieszych, a jak pokazują statystyki tak nie jest. Osoby niewidome i słabowidzące skarżą się na niejedno- 4 Wypadki drogowe w Polsce w 2013 r., Komenda Główna Policji, Warszawa 2014.

222 222 Emilia Jurgielewicz-Delegacz, Rozdział II. Niewidomi i słabowidzący jako ofiary rodne dźwięki na przejściach dla pieszych, zbyt krótkie zielone światła czy brak odpowiedniego oznaczenia w postaci wybrzuszeń, wypustek, które informowałyby, że w tym miejscu kończy się chodnik a zaczyna przejście dla pieszych. Co więcej, nie wszystkie przejścia dla pieszych mają dopasowaną strukturę do potrzeb niewidomych, albowiem nie wszystkie pasy są uwypuklone. Istotny jest również fakt związany z lepszym odznaczaniem się osób z dysfunkcją wzroku, uczestniczących w przestrzeni miejskiej. Powinny one nosić białe laski czy też elementy odblaskowe, które wzbudzałyby wzmożoną czujność oraz ostrożność pozostałych osób.

223 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 223 CZĘŚĆ V. Jednostki samorządu terytorialnego wobec wdrażania innowacyjnych rozwiązań mających wpływ na poprawę bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących w ruchu miejskim

224 224 Ewa M. Guzik-Makaruk, Ewa Glińska, Rozdział I. Zadania jednostek samorządu

225 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 225 Ewa M. Guzik Makaruk Ewa Glińska Rozdział I. Zadania jednostek samorządu terytorialnego na rzecz poprawy bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących Niepełnosprawność z tytułu skali (około 12,2% ludności Polski zgodnie z Raportem z wyników Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2011, GUS, 2012), jak również konsekwencji, jakie za sobą niesie, ma charakter problemu społecznego i jako taki jest przedmiotem polityki społecznej instytucji państwa. Dlatego od lat 90. XX wieku, kiedy to wprowadzono pierwsze krajowe regulacje prawne, podejmuje się szereg działań, zmierzających do likwidacji barier pomiędzy niepełnosprawnymi a pełnosprawnymi obywatelami państwa, wdrażając w życie zasady sprawiedliwości społecznej, przestrzegania zasady niedyskryminacji osób niepełnosprawnych w życiu publicznym, a także gwarancji realizacji praw związanych z ich pełnym udziałem w życiu społecznym i zawodowym, w tym prawa do życia wolnego od barier funkcjonalnych. Zapobieganie niepełnosprawności, jak również wyrównywanie szans osób niepełnosprawnych jako element polityki społecznej na szczeblu zarówno krajowym, jak i regionalnym przyjmuje formę kompleksowego systemu wspierania tych osób i ich rodzin na każdym etapie życia 1. Reforma ustrojowa państwa przeprowadzona 1 stycznia 1998 roku pozwoliła przekazać samorządom dużą część odpowiedzialności za działania na rzecz osób niepełnosprawnych. Ustawa określiła zadania samorządu województwa oraz powiatu i podporządkowanych im jednostek (art. 35): Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie i Powiatowego Urzędu Pracy. Administracji rządowej pozostawiono natomiast rolę koordynatora i in- 1 Wojewódzki program wyrównywania szans osób niepełnosprawnych i przeciwdziałania ich wykluczeniu społecznemu oraz pomocy w zatrudnianiu osób niepełnosprawnych na lata , Łódź 2014, lodz.pl/admin/zdjecia/file/2014/ DRN/Program%20Wyr%C3%B3wnywania%20Szans.pdf ( ).

226 226 Ewa M. Guzik-Makaruk, Ewa Glińska, Rozdział I. Zadania jednostek samorządu spiratora programów na rzecz osób niepełnosprawnych oraz merytoryczny nadzór nad wykonywaniem zadań w tym zakresie 2. Bezpieczeństwem osób niepełnosprawnych zajmują się jednostki samorządu terytorialnego. Zadania te zostały na nie nałożone przepisami ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. 2011, Nr 127, poz. 721 ze zm.) z jednej strony oraz ustawami ustrojowymi z drugiej strony. Zadania wobec osób niepełnosprawnych zostały zróżnicowane w zależności od szczebla jednostki samorządu terytorialnego: województwo, powiat i gmina. Samorząd wojewódzki Zgodnie z art. 35 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, do zadań samorządu województwa realizowanych w ramach ustawy należy 3 : opracowanie i realizacja wojewódzkich programów dotyczących wyrównywania szans osób niepełnosprawnych i przeciwdziałania ich wykluczeniu społecznemu oraz pomocy w realizacji zadań na rzecz zatrudniania osób niepełnosprawnych art. 35 ust. 1 pkt 1, opracowywanie i przedstawianie Pełnomocnikowi (Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych) informacji o prowadzonej działalności art. 35 ust. 1 pkt 3, dofinansowanie robót budowlanych w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 7 lipca 1994 roku Prawo budowlane (Dz. U. 2010, Nr 243, poz oraz 2011, Nr 32, poz. 159 i Nr 45, poz. 235), dotyczących obiektów służących rehabilitacji, w związku z potrzebami osób niepełnosprawnych, z wyjątkiem rozbiórki tych obiektów art. 35 ust. 1 pkt 5, dofinansowanie kosztów tworzenia i działania zakładów aktywności zawodowej art. 35 ust. 1 pkt 6, współpraca z organami administracji rządowej oraz powiatami i gminami w realizacji zadań wynikających z ustawy art. 35 ust. 1 pkt 7, współpraca z organizacjami pozarządowymi i fundacjami działającymi na rzecz osób niepełnosprawnych art. 35 ust. 1 pkt 8, ( ). Art. 35 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2011 r., Nr 127, poz. 721 ze zm.).

227 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 227 opiniowanie wniosku o wpis do rejestru, o którym mowa w art. 10d ust. 2 (wniosek o wpis do rejestru ośrodków przyjmujących grupy turnusowe) art. 35 ust. 1 pkt 9. Zadania w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa osobom niepełnosprawnym realizowane przez samorząd województwa zostały nałożone na ten samorząd także na podstawie ustawy z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorządzie województwa (tekst jednolity w Dz. U. Nr z 2013, poz. 596 z późn. zm.). Artykuł 14 ust. 1 ww. ustawy stanowi, że samorząd województwa wykonuje zadania o charakterze wojewódzkim określone ustawami, w szczególności w zakresie pomocy społecznej 4. Przepis art. 14 ww. ustawy w części stanowiącej o zadaniach własnych nie wymienia szczegółowo poszczególnych zadań przypisanych województwom. Przedmiotowy przepis wylicza jedynie dziedziny, w których wspólnota regionalna powinna podejmować działania. Sam art. 14 nie stanowi zatem podstawy do przypisania określonych zadań samorządowi województwa, którą formułują dopiero zapisy poszczególnych ustaw materialnoprawnych. Ustawa o samorządzie województwa nie wymienia w sposób enumeratywny wszystkich kategorii spraw należących do samorządu województwa. Ustawodawca otworzył bowiem zamieszczony w ust. 1 art. 14 katalog, posługując się sformułowaniem w szczególności. Tym samym poszczególne przedmiotowe regulacje ustawowe mogą poszerzać listę kategorii, w których samorządy regionalne będą władne, a niejednokrotnie również zobowiązane, podejmować swoje działania. Wyliczając poszczególne zadania własne (dziedziny materialnoprawne), ustawodawca wyszczególnił przedmiotowo kategorie, którym przypisał podstawowe z punktu widzenia zaspokajania potrzeb samorządu ponadlokalnego znaczenie. Wypełniając treścią ten ogólnie sformułowany katalog, trzeba sięgnąć do poszczególnych ustaw materialnoprawnych, precyzujących poszczególne zadania. I tak, w obszarze pomocy społecznej samorząd województwa, na podstawie art. 21 ustawy z 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej 5 podejmuje działania w zakresie opracowywania, aktualizowania i realizacji strategii wojewódzkiej w zakresie polityki społecznej, obejmującej w szczególności programy przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu, wyrównywania szans osób niepełnosprawnych, pomocy społecznej, profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, współpracy z organizacjami 4 5 Art. 14 ust. 1 pkt 4 i 15 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (tekst jednolity w Dz. U. Nr z 2013 r., poz. 596 z późn. zm.). Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2009 r., Nr 175, poz ze zm.).

228 228 Ewa M. Guzik-Makaruk, Ewa Glińska, Rozdział I. Zadania jednostek samorządu pozarządowymi, organizowania kształcenia oraz szkolenia zawodowego kadr pomocy społecznej, rozpoznawania przyczyn ubóstwa oraz opracowywania regionalnych programów pomocy społecznej wspierających samorządy lokalne w działaniach na rzecz ograniczania tego zjawiska. Należy w tym miejscu wspomnieć także o obowiązku wynikającym z art. 11 ustawy o samorządzie województwa stworzenia strategii rozwoju województwa. Można przyjąć tezę, że chodzi tu o stworzenie jednolitej koncepcji rozwoju województwa. Strategia ta jest wyrazem polityki rozwoju województwa i stanowi rodzaj planu (podobnie jak np. plan zagospodarowania przestrzennego województwa). Ustawodawca łączy strategię z polityką rozwoju w art. 11 ust. 2, w którym zobowiązuje samorząd do prowadzenia polityki rozwoju województwa, na którą składa się m.in.: wspieranie i prowadzenie działań na rzecz integracji społecznej i przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu 6. Samorząd powiatowy Zadania powiatu w odniesieniu do osób niepełnosprawnych zostały określone w art. 35a ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Zgodnie z przedmiotowym przepisem do zadań powiatu należy 7 : 1. opracowywanie i realizacja, zgodnych z powiatową strategią dotyczącą rozwiązywania problemów społecznych, powiatowych programów działań na rzecz osób niepełnosprawnych w zakresie: a. rehabilitacji społecznej, b. rehabilitacji zawodowej i zatrudniania, c. przestrzegania praw osób niepełnosprawnych; 2. współpraca z instytucjami administracji rządowej i samorządowej w opracowywaniu i realizacji programów, o których mowa w pkt 1; 3. udostępnianie na potrzeby Pełnomocnika i samorządu województwa oraz przekazywanie właściwemu wojewodzie uchwalonych przez radę powiatu programów, o których mowa w pkt 1, oraz rocznej informacji z ich realizacji; 4. podejmowanie działań zmierzających do ograniczania skutków niepełnosprawności; 6 7 R. Hauser, Z. Niewiadomski (red.), Komentarz z odniesieniami do ustaw o samorządzie powiatowym i samorządzie województwa, Warszawa Art. 35a ust. 1 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2011 r., Nr 127, poz. 721 ze zm.).

229 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym opracowywanie i przedstawianie planów zadań i informacji z prowadzonej działalności oraz ich udostępnianie na potrzeby samorządu województwa; 6. współpraca z organizacjami pozarządowymi i fundacjami działającymi na rzecz osób niepełnosprawnych w zakresie rehabilitacji społecznej i zawodowej tych osób; 6a. finansowanie z Funduszu wydatków na instrumenty lub usługi rynku pracy określone w ustawie o promocji, w odniesieniu do osób niepełnosprawnych zarejestrowanych jako poszukujące pracy, niepozostające w zatrudnieniu; 7. dofinansowanie: a. uczestnictwa osób niepełnosprawnych i ich opiekunów w turnusach rehabilitacyjnych, b. sportu, kultury, rekreacji i turystyki osób niepełnosprawnych, c. zaopatrzenia w sprzęt rehabilitacyjny, przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze przyznawane osobom niepełnosprawnym na podstawie odrębnych przepisów, d. likwidacji barier architektonicznych, w komunikowaniu się i technicznych, w związku z indywidualnymi potrzebami osób niepełnosprawnych, e. rehabilitacji dzieci i młodzieży, f. usług tłumacza języka migowego lub tłumacza przewodnika; 8. dofinansowanie kosztów tworzenia i działania warsztatów terapii zajęciowej; 9. pośrednictwo pracy i poradnictwo zawodowe dla osób niepełnosprawnych, ich szkolenie oraz przekwalifikowanie; 9a. przyznawanie środków, o których mowa w art. 12a ( środki na podjęcie działalności gospodarczej, rolniczej albo na wniesienie wkładu do spółdzielni socjalnej ); 9b. realizacja zadań, o których mowa w art. 26, art. 26d i art. 26e (m.in. jest to koszt adaptacji pomieszczeń, urządzeń, zakupu i amortyzacji oprogramowania przez pracodawcę, który zatrudni na co najmniej 36 miesięcy osoby niepełnosprawne, zwrot kosztów zatrudnienia pracownika pomagającego pracownikowi niepełnosprawnemu w pracy w zakresie czynności ułatwiających komunikowanie się z otoczeniem, zwrot kosztów wyposażenia stanowiska pracy w przypadku zatrudnienia bezrobotnej osoby niepełnosprawnej); 9c. zlecanie zadań zgodnie z art. 36 (zlecanie zadań z zakresu rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych fundacjom oraz organizacjom pozarządowym);

230 230 Ewa M. Guzik-Makaruk, Ewa Glińska, Rozdział I. Zadania jednostek samorządu 10. kierowanie osób niepełnosprawnych, które wymagają specjalistycznego programu szkolenia oraz rehabilitacji leczniczej i społecznej, do specjalistycznego ośrodka szkoleniowo rehabilitacyjnego lub innej placówki szkoleniowej; 11. współpraca z organami rentowymi w zakresie wynikającym z odrębnych przepisów; 12. doradztwo organizacyjno prawne i ekonomiczne w zakresie działalności gospodarczej lub rolniczej podejmowanej przez osoby niepełnosprawne; 13. współpraca z właściwym terenowo inspektorem pracy w zakresie oceny i kontroli miejsc pracy osób niepełnosprawnych. Zgodnie z art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorządzie powiatowym 8, powiat wykonuje określone ustawami zadania publiczne o charakterze ponadgminnym. Zadania powiatu dotyczą infrastruktury społecznej, infrastruktury technicznej, porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli, ochrony środowiska i zagospodarowania przestrzennego, szeroko pojętej działalności organizatorskiej wszystko, rzecz jasna, na poziomie ponadgminnym 9. Z zakresu zapewnienia bezpieczeństwa osobom niepełnosprawnym będą to następujące zadania: pomocy społecznej art. 4 ust. 1 pkt 3 ustawy, polityki prorodzinnej art. 4 ust. 1 pkt 4 ustawy, wspierania osób niepełnosprawnych art. 4 ust. 1 pkt 5 ustawy 10. Zadania te określone są w odrębnych ustawach i tak np. w zakresie pomocy społecznej ma zastosowanie ustawa z 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej 11. Powiaty organizują specjalistyczne poradnictwo i zajmują się szkoleniem kadr. Natomiast odnośnie do polityki prorodzinnej powiaty prowadzą Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie (art. 112 ustawy o pomocy społecznej) Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (tekst jednolity Dz. U. z 2001 r., Nr 142, poz z późn. zm.). Z. Niewiadomski (red.), Prawo administracyjne. Część ustrojowa, Warszawa 2002, s Art. 4 ust. 1 pkt 3, 4 i 5 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (tekst jednolity Dz. U. z 2001 r., Nr 142, poz z późn. zm.). Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2009 r., Nr 175, poz ze zm.).

231 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 231 Samorząd gminny Zadania gminy w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa osobom niepełnosprawnym wynikają z ustawy z dnia 8 marca 1990 roku o samorządzie gminnym 12. Przepis art. 7 ust. 1 ustawy o samorządzie gminnym posługuje się kategorią zadań własnych, rozumianych jako sprawy ukierunkowane na zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty wyznaczonej przez granice gminy. Są to zadania w sposób naturalny związane z samorządem gminnym, w ramach których przysługuje mu domniemanie właściwości. Objęcie spraw lokalnych przez ustawodawcę obowiązkiem działania administracji publicznej wiąże się z przypisaniem ich gminie, chyba że występują szczególne przeciwwskazania, np. zadanie przekracza granice gminy i konieczne byłoby oddanie go uzupełniającemu samorządowi terytorialnemu, tzn. powiatowi 13. W art. 7 ww. ustawy wymieniono ponad dwadzieścia zadań własnych gminy. Wśród nich znajdują się m.in. sprawy: ochrony zdrowia art. 7 ust. 1 pkt 5, pomocy społecznej, w tym ośrodków i zakładów opiekuńczych art. 7 ust. 1 pkt 6, edukacji publicznej art. 7 ust. 1 pkt 8. Katalog zadań własnych gminy obejmuje szereg spraw wskazanych w ustawach szczególnych, do których odsyłają przepisy art. 7 ust. 1 ww. ustawy. Z zakresu ochrony zdrowia oraz pomocy społecznej zadania gminy są regulowane przede wszystkim przez ustawę z 15 kwietnia 2011 roku o działalności leczniczej 14 oraz ustawę z 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej 15. Zgodnie z art. 48 ust. 6 pkt 2 lit. a ustawy o działalności leczniczej, wójt (burmistrz, prezydent miasta) lub osoba przez niego wyznaczona wchodzi w skład rady społecznej działającej przy podmiocie leczniczym niebędącym przedsiębiorcą utworzonym przez jednostkę samorządu terytorialnego. Regulacje dotyczące edukacji publicznej znajdują się m.in. w ustawie z 7 września 1991 roku o systemie oświaty 16. Podstawowym obowiązkiem gmin jest zakładanie i prowadzenie publicznych przedszkoli, w tym z od Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (tekst jednolity Dz. U. z 2013 r., poz. 594). R. Hauser, Z. Niewiadomski (red.), Komentarz z odniesieniami do ustaw op. cit. Ustawa z 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (Dz. U. Nr 112, poz. 654). Ustawa z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2009 r., Nr 175, poz ze zm.). Ustawa z 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r., Nr 256, poz ze zm.).

232 232 Ewa M. Guzik-Makaruk, Ewa Glińska, Rozdział I. Zadania jednostek samorządu działami integracyjnymi, oraz przedszkoli specjalnych; zakładanie i prowadzenie szkół podstawowych oraz gimnazjów, w tym z oddziałami integracyjnymi, z wyjątkiem szkół podstawowych specjalnych i gimnazjów specjalnych 17. W Polsce od lat 90. XX wieku powoli zaczyna być widoczny nowy sposób postrzegania osób niepełnosprawnych, stawiający na wzrost ich aktywności, szczególnie zawodowej. Jednak aby ta aktywność mogła być faktycznie realizowana, potrzebna jest przyjazna, dostosowana przestrzeń publiczna, która ułatwia wszystkim osobom z ograniczeniami mobilności pełnoprawny dostęp do edukacji, pracy, wypoczynku i rozwoju swoich zainteresowań. Pełna aktywność, czyli samodzielność w poruszaniu się i w podejmowaniu decyzji o swoim życiu, wymaga, aby szeroko pojęta przestrzeń publiczna była również dostępna dla osób niepełnosprawnych 18. Odpowiedzialność za poprawę jakości przestrzeni spoczywa przede wszystkim na samorządzie lokalnym, który ma narzędzia w postaci uchwalania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego czy kontroli wydawania pozwoleń na budowę. Samorząd lokalny może swoimi regulacjami prawnymi ograniczyć powstawanie barier poprzez odpowiednie zapisy w umowach na dzierżawę przestrzeni i wynajmu obiektów usługowych. Sam może ustanawiać odpowiednie standardy przestrzenne w swoich miejscowościach. Polska jako jedno z czterech państw Unii Europejskiej nie wypracowała pełnego zakresu standardowych rozwiązań, które uwzględniałyby wszystkie potrzeby osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności. Miasta, które poważnie traktują sprawę dostępności, same wydają odpowiednie zarządzenia i standardy 19. Warto także nadmienić, że w gestii samorządu lokalnego znajduje się również dbałość o współpracę z organizacjami osób niepełnosprawnych i wykorzystanie ich potencjału do realizacji dostępności przestrzeni publicznych. Konsultacje z organizacjami osób niepełnosprawnych powinny odbywać się od samego początku tworzenia planu polityki na rzecz osób niepełnosprawnych, by już na początku procesu decyzyjnego czy inwestycji, uwzględnić wszystkie potrzeby osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Plan ten oprócz pomocy materialnej powinien również określać szczegółowe zadania w zakresie dostosowania przestrzeni publicznych. W tym celu każdy z samorządów powinien zadbać o: podniesienie świadomości o możliwościach i potrzebach osób z niepełnospraw R. Hauser, Z. Niewiadomski (red.), Komentarz z odniesieniami do ustaw, op. cit. M. Wysocki, Dostępna przestrzeń publiczna, Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego, Kraków 2009, s Ibidem, s. 19.

233 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 233 nością, aby maksymalnie wykorzystać ich potencjał społeczny, wykonanie planów dostępności, opartych na audycie przestrzeni i dostępu do usług, przy ścisłej współpracy z organizacjami osób niepełnosprawnych oraz specjalistami z zakresu projektowania uniwersalnego, a także monitorowanie i ocenę działań na każdym szczeblu decyzyjnym w obrębie administracji publicznej oraz podmiotów usług powszechnych 20. Polskie prawodawstwo wprowadziło wiele szczegółowych rozwiązań, których celem jest dostosowanie przestrzeni fizycznej do potrzeb osób niepełnosprawnych. Praktyka wskazuje jednak, że na poziomie samorządowym nie zawsze jest ono odpowiednio wykonywane. Pewne zmiany może przynieść implementowanie do polskiego porządku prawnego Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych 21. Konwencja ta, ratyfikowana przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w 2012 roku, reguluje kwestie związane z dostępem osób niewidomych do środowiska fizycznego. Zobowiązuje do eliminacji przeszkód i barier w zakresie dostępności budynków, dróg transportu oraz innych urządzeń wewnętrznych i zewnętrznych, w tym szkół, mieszkań, instytucji zapewniających opiekę medyczną i miejsc pracy: Aby umożliwić osobom niepełnosprawnym niezależne życie i pełny udział we wszystkich sferach życia, Państwa Strony podejmą odpowiednie środki w celu zapewnienia im, na zasadzie równości z innymi osobami, dostępu do środowiska fizycznego, środków transportu, informacji i komunikacji, w tym technologii i systemów informacyjno komunikacyjnych, a także do innych urządzeń i usług, powszechnie dostępnych lub powszechnie zapewnianych, zarówno na obszarach miejskich, jak i wiejskich. Te działania, włącznie z rozpoznawaniem i usuwaniem przeszkód i barier na drodze do dostępności, będą dotyczyć m.in.: a. Budynków, dróg, środków transportu oraz innych obiektów, w tym szkół, mieszkalnictwa, ośrodków medycznych i miejsc pracy; b. Usług informacyjnych, komunikacyjnych i innych, w tym usług elektronicznych, jak również usług w zakresie pomocy w nagłych wypadkach. W polskim prawodawstwie istnieją rozwiązania, które powinny umożliwiać osobom niewidomym i słabowidzącym współdecydowanie o swoim najbliższym otoczeniu. Przyjęto konkretne rozwiązania, mające likwidować bariery fizyczne, komunikacyjne i w dostępie do informacji publicz Ibidem. Por. Konwencja praw osób niepełnosprawnych, ( ).

234 234 Ewa M. Guzik-Makaruk, Ewa Glińska, Rozdział I. Zadania jednostek samorządu nej. Model współpracy pomiędzy samorządowcami a przedstawicielami środowisk osób z dysfunkcją wzroku istnieje, brakuje jednak standardów współpracy, zapewniających jej autentyczność i skuteczność. Wśród podstawowych potrzeb i oczekiwań osób niewidomych i słabowidzących w kontekście współpracy z samorządowcami i włączania osób z dysfunkcją wzroku znajdują się 22 : 1. potrzeba wypracowania ogólnopolskich standardów w zakresie adaptacji przestrzeni publicznej do potrzeb osób niewidomych i słabowidzących, 2. potrzeba likwidowania barier architektonicznych z uwzględnieniem postanowień Konwencji ONZ ds. osób niepełnosprawnych, 3. potrzeba wprowadzenia dobrej praktyki w postaci konsultowania zmian architektonicznych ze środowiskami osób niewidomych i słabowidzących już na etapie tworzenia projektu architektonicznego, 4. potrzeba dostosowania stron instytucji publicznych do obsługi przez osoby niewidome zgodnie z międzynarodowym standardem WCAG, 5. potrzeba powołania funkcji pełnomocnika ds. kontaktu z organizacjami zajmującymi się problematyką osób niepełnosprawnych (ze szczególnym uwzględnieniem szczebla powiatowego), 6. potrzeba zwiększenia w społecznych radach ds. osób niepełnosprawnych reprezentacji osób niepełnosprawnych z uwzględnieniem różnych typów niepełnosprawności, 7. potrzeba stworzenia forum wymiany dobrych praktyk dla samorządowców (wskazanie współpracy samorządów z osobami niewidomymi i słabowidzącymi zakończonej sukcesem), 8. potrzeba usprawnienia polityki informacyjnej samorządów na temat istniejących programów wsparcia, 9. potrzeba uświadamiania problemów osób niewidomych wśród ogółu społeczeństwa. 22 D. Krupa, Partycypacja społeczna osób niewidomych i słabowidzących: niwelowanie barier w celu inkluzji społecznej osób z dysfunkcją wzroku, fundusze europejskie/partycypacja spoleczna osob niewidomych i slabowidzacych niwelowanie barier w celu inkluzji spolecznej osob z dysfunkcja wzroku,52405_4.html ( ).

235 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 235 Ewa Glińska Rozdział II. Możliwości poprawy bezpieczeństwa w ruchu drogowym w działaniach jednostek samorządu terytorialnego w opinii osób niewidomych i słabowidzących Władze publiczne różnych szczebli w Polsce formułują polityki publiczne zorientowane na rozwiązywanie problemów niepełnosprawności. Badania i ekspertyzy dotyczące tej sfery wskazują na duże zróżnicowanie poziomu artykulacji tych polityk oraz możliwości ich skutecznego wdrażania. Poza zasadniczymi segmentami polityki rządu centralnego wobec niepełnosprawnych oraz zaawansowanymi strategiami rozwiązywania problemów osób niepełnosprawnych w niektórych ośrodkach wielkomiejskich, nie można mówić o istnieniu kompleksowej, zintegrowanej i wielowymiarowej polityki władz publicznych w Polsce wobec osób niepełnosprawnych. Sytuacja ta powoduje ogromne zróżnicowanie szans życiowych osób niepełnosprawnych w zależności od tego, gdzie mieszkają, w jakiej społeczności terytorialnej żyją i z jakich usług korzystają. Mówi się nawet o sytuacji podwójnej dyskryminacji upośledzeniu fizycznym w stosunku do ogółu zdrowych i sprawnych obywateli i upośledzeniu cywilizacyjnym w stosunku do mieszkańców terenów o zasobniejszej i lepiej funkcjonującej administracji publicznej 1. W kontekście powyższej prawidłowości i przyjętych wcześniej problemów badawczych, celem niniejszego rozdziału uczyniono identyfikację działań samorządu terytorialnego, które są szczególnie pożądane przez osoby niewidome i słabowidzące w kontekście odpowiedniego dostosowania miejskiej przestrzeni do ich potrzeb. Istotnym zamierzeniem badawczym stało się także określenie, w jaki sposób osoby niewidome i słabowidzące oceniają poziom realizacji tych działań w swoich miejscowościach. 1 B. Gąciarz, A. Ostrowska, W. Pańków, Integracja społeczna i aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych zamieszkałych w małych miastach i na terenach wiejskich. Uwarunkowania sukcesów i niepowodzeń, IFiS PAN 2008, s. 5 6.

236 236 Ewa Glińska, Rozdział II. Możliwości poprawy bezpieczeństwa w ruchu Przystępując do analizy wyników badań ankietowych w tym obszarze, przyjęto kilka hipotez badawczych, które miały zostać poddane weryfikacji. Wśród nich szczególne znaczenie miała następująca: osoby niewidome i słabowidzące negatywnie oceniają poziom realizacji działań samorządów terytorialnych pod kątem poprawy ich bezpieczeństwa w mieście. Osoby niewidome i słabowidzące, które brały udział w badaniu, zostały zapytane o wagę określonych działań, które odpowiednio wdrożone mogłyby zapewnić poprawę ich bezpieczeństwa w przestrzeni publicznej. Do najbardziej pożądanych aktywności, które zdaniem respondentów mogłyby poprawić poziom bezpieczeństwa tej kategorii osób niepełnosprawnych, należą przede wszystkim usprawnienia techniczne i technologiczne, które są związane z poruszaniem się po mieście. Wśród nich szczególne znaczenie ma montaż ujednoliconej sygnalizacji dźwiękowej na przejściach dla pieszych. Na wagę tej kwestii w poprawie bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących wskazywało blisko 94% ankietowanych (z tego 70% przyznało, że ten aspekt funkcjonowania miasta jest dla nich bardzo ważny). Bardzo duża grupa respondentów przyznała również, że dla sprawnego poruszania się po mieście niezwykle istotne są także takie kwestie, jak: czytelne oznaczenie przejść dla pieszych (92% ankietowanych przyznało, że jest to ważny obszar poprawy bezpieczeństwa, w tym blisko 74% podkreśliło bardzo dużą wagę tego aspektu), wprowadzenie informacji dźwiękowej w środkach komunikacji miejskiej (92% respondentów uznało ten element jako ważny, przy czym 70% określiło go jako bardzo ważny), odpowiednie zabezpieczenie robót budowlanych na chodnikach (92% uczestników badania wskazało na wagę tej kwestii, w tym 68% uznało ją za bardzo ważną), usunięcie wszelkich przeszkód z chodników (91% wskazań, w tym 68% wskazań tego obszaru jako bardzo ważny w poprawie bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących w przestrzeni zurbanizowanej), wprowadzenie systemu identyfikacji dźwiękowej słyszalnej na zewnątrz na przystankach (91% ankietowanych uznało, że jest to ważna kwestia, w tym 66% uznało ją za bardzo ważną). Nieco mniejsza grupa, ale nadal stanowiąca wyraźną większość osób z dysfunkcją wzroku uczestniczących w badaniu, przypisała istotne znaczenie montażowi pasów fakturowych/odblasków na chodnikach (89% wskazań), a także oznaczeniu schodów zewnętrznych w budynkach uży-

237 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 237 teczności publicznej (85% wskazań) jako elementom wpływającym na poziom bezpieczeństwa niewidomych i słabowidzących w przestrzeni miasta. Około połowa ankietowanych podkreśliła wagę montażu map fakturowych miasta, jak również montażu makiet przestrzennych na najważniejszych placach miasta jako elementów wpływających na poziom bezpieczeństwa osób z dysfunkcją wzroku. Jednak co piąty biorący udział w sondażu uznał, że montaż tego typu map nie odgrywa szczególnego znaczenia w poprawie bezpieczeństwa osób z dysfunkcją wzroku w przestrzeni zurbanizowanej. Wynika to prawdopodobnie z niskiej popularności instalacji tego typu narzędzi, które zazwyczaj występują tylko w największych ośrodkach miejskich. Poza tym te aspekty ułatwienia mobilności osobom z dysfunkcją wzroku są zapewne mniej istotne, a nawet wtórne w relacji do bezpiecznego przechodzenia przez jezdnię czy poruszania się miejskimi ciągami komunikacyjnymi. Sprawne i bezpieczne poruszanie się osób z dysfunkcją wzroku po mieście jest uwarunkowane nie tylko stanem miejskiej infrastruktury technicznej czy też nowoczesnymi technologiami wykorzystywanymi w lokalnym transporcie zbiorowym, ale jest także zależne od dostępu do informacji związanej ze zmianami w przestrzeni miejskiej. W związku z tym respondenci zostali zapytani o źródła pozyskiwania wiedzy na temat cech nowej, nieznanej im przestrzeni, w której zamierzają się poruszać, lub na temat ewentualnych zmian w miejscach już przez nich rozpoznawalnych. Badania wykazały, że osoby z dysfunkcją wzroku najbardziej ufają innym ludziom w zakresie pozyskiwania informacji na temat nieznanej im wcześniej przestrzeni. Takiej odpowiedzi udzieliło blisko 89% ankietowanych. Sytuacja ta może wynikać także z braku innych możliwości dostępu do informacji, zwłaszcza w mniejszych miejscowościach. Wśród innych źródeł pozyskiwania informacji o przestrzeni i ewentualnych zmianach z nią związanych, wymienianych przez osoby ankietowane, pojawił się Internet. Na korzystanie z tego źródła wiedzy wskazało ponad 43% ankietowanych. Tak wysoki odsetek wskazań tego medium jako narzędzia ułatwiającego zdobywanie informacji na temat przestrzeni zurbanizowanej wskazuje na duże upowszechnienie nowoczesnych form dostępu do informacji miejskiej wśród osób z dysfunkcją wzroku. Inne sposoby poszukiwania danych związanych z ułatwianiem poruszania się po mieście były wskazywane zdecydowanie rzadziej przez biorących udział w badaniu.

238 238 Ewa Glińska, Rozdział II. Możliwości poprawy bezpieczeństwa w ruchu Wykres 1. Ocena wagi poszczególnych aspektów dostosowania lokalnej przestrzeni do potrzeb osób niewidomych i słabowidzących Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych Około 15% respondentów przyznało, że w sytuacji poszukiwanych danych na temat nieznanej im wcześniej przestrzeni poszukują informacji w punktach informacji turystycznej. Dość duża grupa 13% przyznała, że narzędziem ułatwiającym jej poruszanie się w miejskiej przestrzeni jest nawigacja satelitarna. Okazuje się, że istotną rolę w ułatwianiu sprawnej mobilności osób z dysfunkcją wzroku w poruszaniu się w przestrzeni zurbanizowanej odgrywają służby miejskie, takie jak Straż Miejska czy Policja. Blisko co piąty ankietowany (19% wskazań) przyznał, że korzysta z infor-

239 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 239 macji udzielanej przez pracowników tych służb, poruszając się w nieznanej sobie wcześniej przestrzeni. Zdecydowanie rzadziej osoby z dysfunkcją wzroku biorące udział w badaniu wskazywały na korzystanie z makiet i planów przestrzennych w sytuacji poszukiwania informacji na temat miejskich przestrzeni. Wśród innych sposobów pozyskiwania informacji na temat miejskiej przestrzeni, z których korzystają ankietowani, pojawiały się także takie formy jak: sugerowanie się wiedzą przewodnika, czy też taksówkarza, materiały pozyskiwane z Polskiego Związku Niewidomych. Wykres 2. Źródła informacji o zmianach w przestrzeni własnej miejscowości wykorzystywane przez respondentów od innych ludzi 88,60% z informacji w Internecie 43,30% z punktów informacji turystycznej z nawigacji satelitarnej korzystam z pomocy Straży Miejskiej korzystam z pomocy Policji z makiet i planów przestrzeni z makiet przestrzennych Inne 14,60% 12,90% 10,30% 8,20% 6,10% 4,70% 4,20% 0,00% 10,00% 20,00% 30,00% 40,00% 50,00% 60,00% 70,00% 80,00% 90,00% 100,00% * Procenty nie sumują się do 100, gdyż można było zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź. Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych Ponad 1/3 ankietowanych negatywnie oceniła poziom zainteresowania samorządu miasta sprawami osób niewidomych i słabowidzących w zakresie dostosowania dróg i chodników do ich potrzeb. W grupie tej znalazło się około 8,5% osób, które przyznały samorządom terytorialnym swoich miast bardzo złą ocenę w tym zakresie. Połowa respondentów wskazała, że samorządy ich miast w średnim stopniu są zainteresowane dostosowaniem miejskiej infrastruktury drogowej do potrzeb osób z dysfunkcją wzroku. Jedynie 15% uczestników sondażu pozytywnie oceniło samorządy swoich miast za działalność w tym zakresie.

240 240 Ewa Glińska, Rozdział II. Możliwości poprawy bezpieczeństwa w ruchu Osoby biorące udział w sondażu podobne noty jak samorządom przyznały samorządom terytorialnym swoich miast za poziom oznaczeń miejsc publicznych. Blisko 35% ankietowanych negatywnie oceniło ten aspekt działań samorządów, a 45% wystawiło władzom lokalnym ocenę średnią w tym aspekcie. Pozytywnie na temat systemu oznaczeń miejsc publicznych w swoim mieście wypowiedziało się zaledwie 13% ankietowanych. Niezbyt dobrze oceniono także poziom zainteresowania samorządów kwestiami bezpiecznego poruszania się po mieście przez osoby niewidome i słabowidzące. Aż 35% respondentów wystawiło w tej kwestii złe noty swoim władzom lokalnym, w tym około 8% poziom zainteresowania samorządu wspomnianym zagadnieniem oceniło jako bardzo zły. Wykres 3. Ocena poziomu zainteresowania samorządu miasta sprawami osób niewidomych i słabowidzących w opinii respondentów Brak odpowiedzi 4,70% 5,30% 2,40% bardzo źle 8,40% 8,20% 8,40% źle 26,40% 27,60% 24,90% średnio 49,40% 45,80% 49,40% dobrze 10,00% 11,70% 12,70% bardzo dobrze 1,30% 1,30% 2,30% 0,00% 10,00% 20,00% 30,00% 40,00% 50,00% 60,00% Jak Pan/i ocenia poziom zainteresowania samorządu miasta sprawami osób niewidomych i słabowidzących w zakresie bezpiecznego poruszania się po mieście? Jak Pan/i ocenia poziom zainteresowania samorządu miasta sprawami osób niewidomych i słabowidzących w zakresie oznaczeń miejsc publicznych? Jak Pan/i ocenia poziom zainteresowania samorządu miasta sprawami osób niewidomych i słabowidzących w zakresie dostosowania dróg i chodników do ich potrzeb? Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych Biorąc pod uwagę fakt, że ocena poziomu zainteresowania samorządów terytorialnych problematyką związaną z dostosowaniem miejskiej przestrzeni do potrzeb osób z dysfunkcją wzroku była oceniana na skali od 1 do 5, gdzie 1 oznaczało ocenę bardzo złą, a 5 ocenę bardzo dobrą, wyliczono średnie arytmetyczne not przyznanych przez respondentów w poszczególnych aspektach związanych z lokalną polityką w zakresie wspierania wykluczenia społecznego osób niepełnosprawnych. Ta prosta operacja pokazała, że osoby niewidome i słabowidzące nisko oceniają starania samo-

241 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 241 rządów związane z dostosowaniem lokalnej przestrzeni do ich potrzeb. Średnie oscylowały wokół wartości 2,7, przy czym najsłabiej oceniono poziom zainteresowania samorządów kwestią bezpiecznego poruszania się po mieście (średnia 2,68). Tabela 1. Średnia ocena poziomu zainteresowania samorządów terytorialnych dostosowaniem przestrzeni publicznej do potrzeb osób niewidomych i słabowidzących Średnia ocena poziomu zainteresowania samorządów terytorialnych kwestiami: dostosowania dróg i chodników do ich potrzeb oznaczeń miejsc publicznych bezpiecznego poruszania się po mieście 2,75 2,69 2,68 n=607 n=589 n=593 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych Analizując bardziej szczegółowo zależności pomiędzy oceną stopnia zainteresowania samorządów terytorialnych sprawami dostosowania lokalnej przestrzeni do potrzeb ankietowanej kategorii społecznej a ich cechami społeczno demograficznymi, zauważono, że zdecydowanie bardziej krytyczni wobec swoich samorządów okazywali się mieszkańcy obszarów wiejskich i małych miast. Odsetek respondentów, którzy wystawili negatywne noty swoim samorządom w zakresie dostosowania dróg i chodników do potrzeb osób z dysfunkcją wzroku, malał wraz z wielkością miejscowości, którą reprezentowali ankietowani. W grupie uczestniczących w badaniu mieszkańców obszarów wiejskich odsetek niezadowolonych z tej kwestii funkcjonowania samorządów wynosił około 37,5%, podczas gdy w grupie respondentów reprezentujących duże ośrodki, liczące powyżej 200 tys. mieszkańców, wynosił niespełna 30%. Oceny pozytywne swoim samorządom w tym zakresie wystawiło zaledwie 10,5% osób pochodzących ze wsi i blisko 16% ankietowanych reprezentujących największe ośrodki miejskie.

242 242 Ewa Glińska, Rozdział II. Możliwości poprawy bezpieczeństwa w ruchu Tabela 2. Ocena poziomu zainteresowania samorządu terytorialnego dostosowaniem dróg i chodników do potrzeb osób z dysfunkcją wzroku a wielkość miejscowości zamieszkania respondenta Ocena poziomu zainteresowania samorządu terytorialnego dostosowaniem dróg i chodników do potrzeb osób z dysfunkcją wzroku wieś Wielkość miejscowości zamieszkania respondenta miasto do mieszkańców miasto od do mieszkańców miasto od do mieszkańców miasto powyżej Warszawa mieszkańców bardzo źle 9,0% 7,8% 10,1% 7,0% 8,6% 10,0% źle 28,4% 27,3% 25,4% 28,7% 21,1% 20,0% średnio 52,2% 45,5% 48,6% 49,7% 54,7% 55,0% dobrze 7,5% 13,0% 13,0% 12,7% 15,6% 15,0% bardzo dobrze 3,0% 6,5% 2,9% 1,9% 0,0% 0,0% Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych Podobne zależności zaobserwowano, analizując odpowiedzi na pytanie o ocenę poziomu zainteresowania samorządu terytorialnego oznaczeniami miejsc publicznych. Ponad 42% respondentów pochodzących z obszarów wiejskich negatywnie oceniło troskę samorządów o odpowiednie (oczekiwane przez osoby z dysfunkcją wzroku) oznaczenia budynków użyteczności publicznej, podczas gdy w przypadku mieszkańców największych ośrodków miejskich odsetek negatywnych ocen wynosił około 37%. Z kolei pozytywne noty swoim samorządom w zakresie tego obszaru działania wystawiło zaledwie 6% ankietowanych pochodzących ze wsi i ponad 15% uczestników badania wywodzących się z miast liczących powyżej 200 tys. mieszkańców.

243 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 243 Tabela 3. Ocena poziomu zainteresowania samorządu terytorialnego oznaczeniami miejsc publicznych a wielkość miejscowości zamieszkania respondenta Ocena poziomu zainteresowania samorządu terytorialnego oznaczeniami miejsc publicznych wieś Wielkość miejscowości zamieszkania respondenta miasto do mieszkańców miasto od do mieszkańców miasto od do mieszkańców miasto powyżej Warszawa mieszkańców bardzo źle 7,6% 9,6% 9,7% 5,9% 9,6% 12,8% źle 34,8% 30,1% 24,6% 33,6% 26,4% 25,6% średnio 51,5% 42,5% 50,7% 48,0% 48,8% 46,2% dobrze 4,5% 12,3% 13,4% 11,8% 15,2% 15,4% bardzo dobrze 1,5% 5,5% 1,5% 0,7% 0,0% 0,0% Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych Wielkość miejscowości zamieszkania okazała się zmienną silnie różnicującą ocenę troski samorządów lokalnych o bezpieczne poruszanie się osób z dysfunkcją wzroku w przestrzeni swojej miejscowości. Ponad 41% respondentów mieszkających na wsi wystawiło negatywne noty samorządom co do troski o bezpieczne poruszanie się osób z dysfunkcją wzroku w swojej miejscowości, podczas gdy w przypadku największych ośrodków miejskich odsetek osób niezadowolonych z tego obszaru działania samorządu wynosił 31%.

244 244 Ewa Glińska, Rozdział II. Możliwości poprawy bezpieczeństwa w ruchu Tabela 4. Ocena poziomu zainteresowania samorządu terytorialnego bezpiecznym poruszaniem się po mieście osób z dysfunkcją wzroku a wielkość miejscowości zamieszkania respondenta Ocena poziomu zainteresowania samorządu terytorialnego bezpiecznym poruszaniem się po mieście osób z dysfunkcją wzroku wieś Wielkość miejscowości zamieszkania respondenta miasto do mieszkańców miasto od do mieszkańców miasto od do mieszkańców miasto powyżej Warszawa mieszkańców bardzo źle 8,8% 8,1% 8,7% 6,6% 8,9% 17,9% źle 32,4% 23,0% 28,3% 30,5% 22,8% 30,8% średnio 51,5% 56,8% 50,7% 49,0% 57,7% 38,5% dobrze 4,4% 6,8% 11,6% 13,2% 10,6% 12,8% bardzo dobrze 2,9% 5,4% 0,7% 0,7% 0,0% 0,0% Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych Kolejną kwestią, co do której wypowiadali się respondenci, była ocena realnego dostosowania otoczenia, w którym żyją ankietowani, do ich potrzeb. Konkretnie zaś odnosili się oni do swojej dzielnicy, centrum swojej miejscowości, a także lokalnych budynków użyteczności publicznej. Analiza wyników odpowiedzi na pytanie dotyczące tej kwestii wskazuje, że respondenci nie są zadowoleni z tego obszaru działania samorządów terytorialnych. Około połowa ankietowanych ocenia dostosowanie środowiska do potrzeb osób niewidomych i słabowidzących jako średnie. Z kolei mniej więcej co trzeci z respondentów ma złą opinię odnośnie do dostosowania warunków technicznych swojej dzielnicy, centrum miejscowości i budynków użyteczności publicznej do potrzeb osób z dysfunkcją wzroku. Najgorzej ocenione zostało dostosowanie osiedli mieszkaniowych do potrzeb osób niewidomych i słabowidzących.

245 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 245 Wykres 4. Ocena dostosowania przestrzeni miejscowości do potrzeb osób niewidomych i słabowidzących w opinii respondentów Brak odpowiedzi 3,20% 3,90% 2,40% bardzo źle 9,30% 7,60% 9,50% źle 24,90% 25,90% 27,80% średnio 47,90% 46,30% 44,20% dobrze 13,70% 15,30% 13,70% bardzo dobrze 1,00% 1,10% 2,40% 0,00% 10,00% 20,00% 30,00% 40,00% 50,00% 60,00% Jak Pan/i ocenia dostosowanie otoczenia w budynkach użyteczności publicznej w mieście, w którym Pan/i mieszka do potrzeb osób niewidomych i słabowidzących? Jak Pan/i ocenia dostosowanie otoczenia w centrum miasta, w którym Pan/i mieszka do potrzeb osób niewidomych i słabowidzących? Jak Pan/i ocenia dostosowanie swojego otoczenia w dzielnicy, w której Pan/i mieszka do potrzeb osób niewidomych i słabowidzących? Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych Biorąc pod uwagę fakt, że ocena poziomu dostosowania miejskiej przestrzeni do potrzeb osób z dysfunkcją wzroku była oceniana na skali od 1 do 5, gdzie 1 oznaczało ocenę bardzo złą, a 5 ocenę bardzo dobrą, wyliczono średnie arytmetyczne not przyznanych przez respondentów w poszczególnych aspektach związanych z lokalną polityką w zakresie ułatwień infrastrukturalnych przyczyniających się do włączenia społecznego tej kategorii obywateli. Operacja pokazała, że osoby niewidome i słabowidzące nisko oceniają starania samorządów związane z dostosowaniem lokalnej przestrzeni do ich potrzeb. Średnie oscylowały wokół wartości 2,7, przy czym najwyżej oceniono dostosowanie infrastruktury centrum miasta do potrzeb osób z dysfunkcją wzroku.

246 246 Ewa Glińska, Rozdział II. Możliwości poprawy bezpieczeństwa w ruchu Tabela 5. Średnia ocena dostosowania przestrzeni publicznej do potrzeb osób niewidomych i słabowidzących Średnia ocena dostosowania infrastruktury do potrzeb osób z dysfunkcją wzroku w dzielnicy, w której mieszka respondent w centrum miejscowości respondenta w budynkach użyteczności publicznej 2,7 2,8 2,7 n=607 n=598 n=602 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych Analizując bardziej szczegółowo zależności pomiędzy oceną stopnia dostosowania lokalnej przestrzeni do potrzeb ankietowanej kategorii społecznej a jej cechami społeczno demograficznymi, zauważono (podobnie jak w przypadku analizy odpowiedzi na pytanie dotyczące poziomu zainteresowania sprawami osób niewidomych), że zdecydowanie bardziej krytyczni wobec swoich samorządów okazywali się mieszkańcy obszarów wiejskich i małych miast. Blisko połowa ankietowanych reprezentujących obszary wiejskie przyznała negatywne noty swojemu samorządowi za dostosowanie infrastruktury dzielnicy, w której żyją, do potrzeb osób z dysfunkcją wzroku. Odsetek ten w przypadku mieszkańców największych ośrodków miejskich wyniósł 38%. Tabela 6. Ocena poziomu dostosowania infrastruktury dzielnicy do potrzeb osób z dysfunkcją wzroku a wielkość miejscowości zamieszkania respondenta Ocena poziomu dostosowania infrastruktury dzielnicy do potrzeb osób z dysfunkcją wzroku wieś Wielkość miejscowości zamieszkania respondenta miasto do mieszkańców miasto od do mieszkańców miasto od do mieszkańców miasto powyżej mieszkańców Warszawa bardzo źle 10,4% 6,6% 11,7% 8,8% 10,9% 7,5% źle 38,8% 31,6% 29,9% 22,6% 27,3% 27,5% średnio 38,8% 44,7% 43,1% 45,9% 49,2% 50,0% dobrze 10,4% 9,2% 13,1% 20,8% 11,7% 12,5% bardzo dobrze 1,5% 7,9% 2,2% 1,9% 0,8% 2,5% Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych

247 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 247 Podobnie sytuacja wyglądała w przypadku oceny dostosowania centrum do potrzeb osób z dysfunkcją wzroku. Najbardziej krytyczni wobec tej kwestii byli mieszkańcy obszarów wiejskich i małych miast. Tabela 7. Ocena poziomu dostosowania infrastruktury centrum do potrzeb osób z dysfunkcją wzroku a wielkość miejscowości zamieszkania respondenta Ocena poziomu dostosowania infrastruktury centrum do potrzeb osób z dysfunkcją wzroku wieś Wielkość miejscowości zamieszkania respondenta miasto do mieszkańców miasto od do mieszkańców miasto od do mieszkańców miasto powyżej Warszawa mieszkańców bardzo źle 10,8% 5,3% 11,1% 7,1% 5,6% 7,5% źle 36,9% 27,6% 25,2% 30,8% 20,6% 20,0% średnio 41,5% 46,1% 44,4% 47,4% 57,1% 50,0% dobrze 10,8% 17,1% 17,8% 14,1% 15,9% 22,5% bardzo dobrze 0,0% 3,9% 1,5% 0,6% 0,8% 0,0% Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych Bardzo dużą różnicę zauważono także w ocenie poziomu dostosowania budynków użyteczności publicznej do potrzeb osób niewidomych i słabowidzących. Im większy ośrodek reprezentują respondenci, tym ocena ich wobec tej kwestii działania samorządu jest wyższa. Tabela 8. Ocena poziomu dostosowania infrastruktury budynków użyteczności publicznej do potrzeb osób z dysfunkcją wzroku a wielkość miejscowości zamieszkania respondenta Ocena poziomu dostosowania budynków użyteczności publicznej do potrzeb osób z dysfunkcją wzroku wieś Wielkość miejscowości zamieszkania respondenta miasto do mieszkańców miasto od do mieszkańców miasto od do mieszkańców miasto powyżej Warszawa mieszkańców bardzo źle 7,4% 5,1% 11,2% 9,6% 11,1% 12,5% źle 48,5% 24,4% 23,9% 26,3% 15,1% 27,5% średnio 33,8% 57,7% 47,0% 48,7% 57,9% 45,0% dobrze 10,3% 9,0% 17,2% 14,7% 15,1% 15,0% bardzo dobrze 0,0% 3,8% 0,7% 0,6% 0,8% 0,0% Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych

248 248 Ewa Glińska, Rozdział II. Możliwości poprawy bezpieczeństwa w ruchu Podsumowując, należy stwierdzić, że osoby niewidome i słabowidzące dość negatywnie oceniają działania samorządów terytorialnych związane z ułatwieniem im poruszania się w przestrzeni miasta. Niskie noty dotyczą zarówno poziomu zainteresowania samorządów sprawami osób z dysfunkcją wzroku, jak i faktycznego dostosowania lokalnej infrastruktury do potrzeb tej kategorii społecznej. Bardzo wyraźnie zaznacza się różnica pomiędzy oceną samorządów gmin wiejskich i samorządów małych miast a oceną działań władz lokalnych dużych ośrodków miejskich.

249 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 249 Ewa Glińska Rozdział III. Gotowość jednostek samorządu terytorialnego do wdrażania rozwiązań technologicznych i komunikacyjnych w świetle wyników badań własnych W celu zebrania opinii przedstawicieli samorządu terytorialnego na temat poziomu bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących w przestrzeni zurbanizowanej podjęto decyzję o realizacji badań ankietowych z pełnomocnikami prezydentów miast wojewódzkich ds. osób niepełnosprawnych. Badanie ankietowe zrealizowano techniką CAWI w okresie kwiecień maj 2014 roku, wysyłając elektroniczny kwestionariusz bezpośrednio na skrzynkę mailową osoby zakwalifikowanej do próby badawczej. Akcja mailingowa została przeprowadzona dwukrotnie. Wspomagano ją również akcją telefoniczną. W rezultacie udało się pozyskać zwrotnie 8 ankiet, czyli 50% założonej wielkości próby. Ze względu na niewielką liczebność próby badawczej w niniejszym raporcie zrezygnowano z wyliczeń procentowych na rzecz opisu o bardziej jakościowym charakterze. Pierwsze pytanie ankiety miało na celu identyfikację opinii respondentów na temat stopnia bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących poruszających się w przestrzeni miast, które reprezentują. Okazało się, że ankietowani dość dobrze oceniają ten aspekt aktywności reprezentowanych przez siebie samorządów. Pięciu spośród ośmiu pełnomocników prezydentów miast uznało, że poziom bezpieczeństwa osób z dysfunkcją wzroku poruszających się w przestrzeni zurbanizowanej można ocenić jako średni, trzech zaś oceniło go jako raczej wysoki. Dokonywana ocena miała charakter subiektywny, stąd też postanowiono w kolejnym pytaniu kwestionariusza zapytać o porównanie lokalnego poziomu bezpieczeństwa osób z dysfunkcją wzroku z innymi dużymi ośrodkami miejskimi. Większość respondentów przyznała, że inne miasta zapewniają porównywalny poziom bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących. Dwie osoby uznały, że ich miasto tworzy lepsze warun-

250 250 Ewa Glińska, Rozdział III. Gotowość jednostek samorządu terytorialnego ki dla bezpieczeństwa poruszania się w przestrzeni tej kategorii niepełnosprawnych, a jeden z respondentów podkreślił, że reprezentowane przez niego miasto zapewnia zdecydowanie bardziej przyjazną przestrzeń dla swoich mieszkańców z chorobami narządów wzroku. Osoby biorące udział w sondażu zostały poproszone o ocenę poziomu dostosowania poszczególnych elementów infrastruktury swoich miast do potrzeb niewidomych i słabowidzących. Analiza odpowiedzi na to pytanie dowodzi, że najlepiej oceniono kwestie organizacji miejskiego transportu zbiorowego, zarówno w zakresie poziomu przyjazności pojazdów, jak też technicznego dostosowania przystanków autobusowych do specyfiki mieszkańców z dysfunkcją wzroku. Żaden z respondentów nie ocenił negatywnie dostosowania pojazdów transportu zbiorowego do potrzeb osób niewidomych, w przypadku zaś dostosowania infrastruktury przystanków złą ocenę odnotowano zaledwie w przypadku jednego miasta. Większość ankietowanych uznała, że ten aspekt funkcjonowania reprezentowanych przez nich ośrodków miejskich można ocenić jako dobry. Dobre noty wystawiono także dostosowaniu lotnisk do potrzeb osób z dysfunkcją wzroku. Poziom dostosowania ulic i chodników do bezpiecznego poruszania się niewidomych oceniono również jako dobry lub przeciętny. Ocenę średnią przyznano dostosowaniu budynków użyteczności publicznej. Dość dobre oceny przyznano przyjazności lokalnych dworców kolejowych dla osób niewidomych. Tylko dwóch spośród ośmiu ankietowanych negatywnie oceniło infrastrukturę dworca w swoim mieście z punktu widzenia bezpieczeństwa osób mających problemy z widzeniem. Oceny negatywne wystawiono z kolei dostosowaniu infrastruktury dworców autobusowych do bezpiecznego z nich korzystania przez osoby niewidome. Aż pięciu spośród ośmiu ankietowanych przyznało złą ocenę swojemu miastu w tym obszarze. Tabela 1. Ocena poziomu dostosowania miejskiej przestrzeni do potrzeb osób z dysfunkcją wzroku Wyszczególnienie Bardzo dobrze Dobrze Średnio Źle Bardzo źle Brak odpowiedzi/nie dotyczy dostosowanie dróg i chodników dostosowanie dworca autobusowego dostosowanie dworca kolejowego

251 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 251 dostosowanie infrastruktury lotniska, jeśli dotyczy dostosowanie budynków użyteczności publicznej dostosowanie pojazdów transportu zbiorowego dostosowanie przystanków autobusowych Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych Osoby biorące udział w badaniu zostały poproszone o ocenę znaczenia wskazanych aktywności, będących w kompetencji samorządów lokalnych, dla poprawy bezpieczeństwa poruszania się osób z dysfunkcją wzroku w przestrzeni zurbanizowanej. Analiza odpowiedzi ankietowanych wskazuje, że wszyscy z nich podkreślają wagę takich aspektów dostosowania miasta do potrzeb osób niewidomych i słabowidzących jak: czytelne oznaczenie przejść dla pieszych, montaż ujednoliconej sygnalizacji dźwiękowej na przejściach dla pieszych, montaż pasów fakturowych/odblasków na chodnikach, odpowiednie zabezpieczenie robót budowlanych na chodnikach, usunięcie wszelkich przeszkód z chodników, wprowadzenie informacji dźwiękowej w środkach komunikacji miejskiej. Wszyscy biorący udział w sondażu wskazali, że są to kwestie bardzo ważne lub raczej ważne w zapewnieniu bezpiecznego funkcjonowania osób niewidomych w ich miastach. Według zdecydowanej większości ankietowanych do ważnych kwestii wpływających na poczucie bezpieczeństwa osób niewidomych w mieście należy również zaliczyć: oznaczenia schodów zewnętrznych, wprowadzenie systemu identyfikacji dźwiękowej słyszalnej na zewnątrz na przystankach, a także montaż map fakturowych miasta czy też montaż makiet przestrzennych na najważniejszych placach miasta. W tych obszarach respondenci nie byli już tak jednomyślni i pojawiały się pojedyncze opinie, zgodnie z którymi wspomniane elementy dostosowania miejskiej przestrzeni nie są ważne dla bezpieczeństwa mieszkańców z dysfunkcją wzroku. Bardzo ciekawie prezentują się opinie pełnomocników prezydentów miast ds. osób niepełnosprawnych na temat stopnia zapewnienia dostęp-

252 252 Ewa Glińska, Rozdział III. Gotowość jednostek samorządu terytorialnego ności przestrzeni publicznej dla osób niewidomych i słabowidzących przez obowiązujące obecnie w Polsce regulacje prawne. Osoby biorące udział w sondażu miały zróżnicowane opinie w tej kwestii, chociaż połowa z nich (4 osoby) uznała, że obowiązujące obecnie regulacje prawne w umiarkowanym stopniu zapewniają bezpieczeństwo osób z dysfunkcją wzroku w przestrzeni publicznej. Pozostali respondenci wyrażali skrajnie odmienne od siebie opinie, wybierając wszystkie opcje skali pytania od przekonania, że prawo w Polsce w bardzo dużym stopniu zapewnia poziom bezpieczeństwa osobom niewidomym i słabowidzącym w przestrzeni zurbanizowanej, aż do oceny, że regulacje prawne w niewielkim stopniu dbają o sprawy osób z dysfunkcją wzroku w zakresie zapewnienia im przyjaznej przestrzeni. Kolejny blok pytań w ankiecie dotyczył chęci ustalenia, czy samorządy miast identyfikują potrzeby osób niewidomych i słabowidzących w przestrzeni zurbanizowanej. Na pytanie Czy samorząd w Pana/i mieście identyfikuje potrzeby osób niewidomych i słabowidzących związane z ich funkcjonowaniem w przestrzeni miasta? wszyscy biorący udział w sondażu odpowiedzieli twierdząco. Najpopularniejszymi formami identyfikacji potrzeb mieszkańców z dysfunkcją wzroku okazały się: bezpośrednie kontakty z organizacjami pozarządowymi dbającymi o sprawy osób niewidomych i słabowidzących na tę formę pozyskiwania informacji wskazali wszyscy przedstawiciele miast objętych badaniem, bezpośrednie kontakty z przedstawicielami tej grupy na tę formę pozyskiwania informacji wskazało siedmiu z ośmiu pełnomocników wypełniających ankietę. Mniej powszechnymi formami diagnozowania potrzeb osób niewidomych i słabowidzących (deklarowanymi przez połowę respondentów) okazały się: analizy dostępnych opracowań ogólnokrajowych dotyczących sytuacji osób niepełnosprawnych, pozyskiwanie informacji od członków specjalnych organów społecznych, np. rada ds. likwidacji barier architektonicznych. Samorządy miejskie nie mają w zwyczaju realizować badań ankietowych wśród mieszkańców z dysfunkcją wzroku w celu identyfikacji ich specyficznych potrzeb związanych z funkcjonowaniem w przestrzeni zurbanizowanej.

253 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 253 Warto podkreślić, że zgodnie z opinią ankietowanych, wyniki diagnoz potrzeb osób z dysfunkcją wzroku są faktycznie uwzględniane i wykorzystywane w bardzo dużym stopniu w realizacji projektów inwestycyjnych miasta. Dane statystyczne dowodzą, że liczba osób z dysfunkcją wzroku systematycznie wzrasta. Dotyczy to zwłaszcza osób starszych, których odsetek w społeczeństwie zwiększa się z roku na rok. Oznacza to, że za około lat znaczny odsetek mieszkańców miast będą stanowić osoby niewidome i słabowidzące. W związku z tym respondentom zadano pytanie, czy samorządy ich miast już podjęły działania związane z przygotowaniem się do tej sytuacji poprzez zmiany w infrastrukturze miejskiej. Zdecydowana większość biorących udział w badaniu (6 osób) przyznała, że aktywności tego rodzaju zostały już rozpoczęte. Uczestnicy sondażu wskazali dobre praktyki, które charakteryzują ich miasta i zostały wdrożone przez samorząd lokalny w celu ułatwienia osobom z dysfunkcją wzroku poruszanie się w terenie zabudowanym. Wśród ciekawych przedsięwzięć, mogących stanowić swoistą inspirację dla innych samorządów lokalnych znalazły się następujące działania: konieczność uzyskania przez wszystkie inwestycje miejskie na etapie projektowania pozytywnej opinii Miejskiej Społecznej Rady ds. Osób Niepełnosprawnych, dotyczącej dostępności obiektu dla osób z różnymi typami niepełnosprawności, komunikaty w autobusach miejskich, wdrożenie standardu przystosowania przejść dla pieszych, chodników i przejść podziemnych do potrzeb osób niepełnosprawnych, udostępnianie osobom z dysfunkcją wzroku pilotów do informacji głosowej na przystankach autobusowych, udostępnianie internetowych map systemu informacji przestrzennej, publikacja informatora miejskiego alfabetem Braille a, instalacja makiet fakturowych prezentujących najciekawsze miejsca miasta, dostosowanie ekspozycji w niektórych muzeach do potrzeb osób niewidomych, tworzenie platformy konsultacji społecznych dla osób niepełnosprawnych, organizacja akcji edukacyjnych, podnoszących świadomość społeczną dotyczącą pomocy osobom z dysfunkcją wzroku w poruszaniu się po mieście.

254 254 Ewa Glińska, Rozdział III. Gotowość jednostek samorządu terytorialnego Wdrażanie różnego rodzaju praktyk i przedsięwzięć ułatwiających osobom niewidomym i słabowidzącym poruszanie się w przestrzeni miasta jest uzależnione od wielu uwarunkowań. Wśród głównych barier ograniczających możliwości podejmowania różnego rodzaju inicjatyw mających na celu poprawę jakości życia osób z dysfunkcją wzroku w środowisku lokalnym pojawiały się bariery finansowe, a także problem kolizji interesów różnych kategorii niepełnosprawnych (np. niepełnosprawnych ruchowo i niewidomych). Połowa ankietowanych przyznała, że nieodpowiednie regulacje prawne bądź ich brak stanowią istotną barierę we wdrażaniu dobrych praktyk ułatwiających funkcjonowanie w mieście osobom z dysfunkcją wzroku. Tabela 2. Bariery realizacji przedsięwzięć lokalnych ułatwiających osobom niewidomym i słabowidzącym poruszanie się w przestrzeni miasta Bariery finansowe Brak poparcia radnych dla tego typu projektów Niewielki odsetek osób niewidomych i słabowidzących w mieście Niska świadomość urzędników Nieodpowiednie regulacje prawne bądź ich brak Niezgłaszanie potrzeb przez samych zainteresowanych Kolizja interesów różnych kategorii niepełnosprawnych (np. niepełnosprawnych ruchowo i niewidomych) Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych Respondentów poproszono o wyobrażenie sobie sytuacji, w której samorząd ma możliwość pozyskania wysokiej dotacji na działalność wspomagającą bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących w przestrzeni zurbanizowanej. Zadano im pytanie, na jakie inwestycje/inicjatywy należałoby przeznaczyć te środki w ich miejscowości. Wśród propozycji i sugestii osób biorących udział w sondażu znalazły się następujące kwestie: podniesienie poziomu bezpieczeństwa urbanistycznego, w tym drogowego i komunikacyjnego poprzez likwidację barier w ciągach komunikacyjnych miasta (m.in. obniżenie krawężników), oznaczenie fakturowe wszystkich przejść i schodów, przystosowanie dworca kolejowego i autobusowego, montaż ujednoliconego systemu komunikacji dźwiękowej na przejściach dla pieszych (przyjęcie jednego standardu na wszystkich przejściach), inwestycje w obszarze transportu publicznego, w tym: instalacje systemu identyfikacji dźwiękowej słyszalnej na zewnątrz na przystan-

255 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 255 kach, udźwiękowianie tablic informacyjnych na przystankach np. poprzez uruchamianie ich specjalnym pilotem, dostosowanie techniczne w pełnym zakresie przystanków autobusowych, tramwajowych, specjalne oznakowanie przystanków komunikacji miejskiej, wprowadzenie nowych technologii ułatwiających poruszanie się w przestrzeni np. przy wykorzystaniu aplikacji na telefony komórkowe, inwestycje w obszarze Internetu ułatwiające dostęp do treści w nim zawartych osobom niewidomym. Uzupełnieniem opinii ankietowanych na temat gotowości jednostek samorządu terytorialnego do wdrażania rozwiązań ułatwiających osobom z dysfunkcją wzroku funkcjonowanie w przestrzeni zurbanizowanej jest materiał pozyskany w efekcie realizacji zogniskowanego wywiadu grupowego z przedstawicielami Urzędu Miejskiego w Białymstoku i jednej z lokalnych spółek odpowiedzialnych za organizację transportu zbiorowego w mieście. Rozmówcy wskazywali, że obecny poziom dostosowania przestrzeni polskich miast do potrzeb osób niewidomych i słabowidzących jest dość niski, ale w ostatnich latach dynamicznie zmienia się na lepsze. Podkreślano także wysoką zależność pomiędzy poziomem dostosowania przestrzeni do potrzeb osób nie w pełni sprawnych a wielkością jednostki terytorialnej. Jedna z uczestniczek dyskusji oceniła, że ( ) większość naszych miast nie jest dostosowana do potrzeb osób generalnie niepełnosprawnych, w tym osób niedowidzących. Oczywiście to się na przestrzeni ostatnich lat bardzo dynamicznie zmienia, ale jeżeli chodzi o różne miasta, to też jest w zależności od zasobności tego miasta. Im większa gmina, im większy powiat, im większe środki finansowe, tym lepiej dostosowane jest miasto do potrzeb osób niepełnosprawnych, w tym osób niewidomych. Im mniejsze środki, tym się nic nie dzieje, jest stagnacja i miasto nie jest dostosowane, a co za tym idzie, osoby nie są bezpieczne. Tendencję tę potwierdził inny rozmówca, sugerując, że faktycznie przy mniejszych miastach, gdzie budżet jest mniejszy, gdzie może nie ma lobby osób niepełnosprawnych, mimo że te osoby są w tych miastach, to faktycznie mało się dzieje. Proces pozytywnych zmian w tym zakresie zauważył także kolejny rozmówca, który stwierdził, że jak najbardziej, jeżeli chodzi o duże miasta, to dużo się zmienia, aczkolwiek nadal jest dużo do zrobienia. Zwrócił on też uwagę na istotną barierę wdrażania usprawnień w miejskiej infrastrukturze, którą jest kolizja specyficznych potrzeb różnych kategorii osób niepełnosprawnych: tu jest jeszcze taka kwestia, że mamy różne dysfunkcje

256 256 Ewa Glińska, Rozdział III. Gotowość jednostek samorządu terytorialnego mamy niewidomych, mamy niepełnosprawnych i chcąc pomagać jednym, przeszkadzamy drugim. To trzeba wszystko wypośrodkować. Podczas dyskusji poruszono kwestię dotyczącą identyfikacji sfer/obszarów funkcjonowania miasta Białystok, które wymagają szczególnych zmian pod kątem ułatwienia życia osobom z dysfunkcją wzroku. Do tego typu obszarów zaliczono przede wszystkim niską świadomość społeczną w zakresie możliwości pomocy osobom z dysfunkcją wzroku i to zarówno w codziennym życiu ( niski poziom wiedzy społeczeństwa, jak udzielić tej pomocy i jak wesprzeć tę osobę w przestrzeni miejskiej przede wszystkim ), jak też w procesie projektowania budynków użyteczności publicznej czy fragmentów miejskiej przestrzeni ( jeśli chodzi o problem faktycznie społeczny, czyli właśnie o otwartość i o wiedzę, czyli są to kampanie różnego rodzaju, społeczne i edukacja. I nie tylko edukacja, powiedzmy, tylko poprzez tę kampanię społeczną, ale też edukacja studentów, studentów architektury przede wszystkim, tu jest problem, brak wyobraźni ). Obok tych braków wskazano także silne strony działań samorządu miasta Białystok w zakresie wspierania bezpieczeństwa osób z dysfunkcją narządu wzroku. Należą do nich specjalne programy opracowane z myślą o osobach niepełnosprawnych, takie jak np.: asystent osoby niepełnosprawnej, czy też wolontariat ukierunkowany na pomoc nie w pełni sprawnym mieszkańcom. Inną silną stroną jest dobra współpraca z organizacjami, które reprezentują osoby niepełnosprawne. Samorząd miasta, realizując swoje zadania, stara się systematycznie identyfikować potrzeby mieszkańców z zaburzeniami widzenia. Najczęściej diagnozowanie tych potrzeb ma formę współpracy z organizacjami pozarządowymi działającymi na rzecz osób niepełnosprawnych, w tym głównie z Polskim Związkiem Niewidomych ( z PZN współpracujemy od wielu, wielu lat, bo jest to jedna z najstarszych organizacji. Także tutaj mamy bezpośredni przekaz tych informacji, postulatów i potrzeb. Rzecz jasna nie wszystkie jesteśmy w stanie spełniać z uwagi nie tylko na brak środków, ale z uwagi na to, że nie są to zadania samorządu ; reprezentanci PZN są również w naszej komisji do spraw dostosowania przestrzeni miejskiej do potrzeb osób niepełnosprawnych ). Miasto realizowało także badania ankietowe na temat potrzeb osób niepełnosprawnych. Jak oceniła uczestniczka wywiadu: dosyć systematycznie poznajemy potrzeby niepełnosprawnych mieszkańców po pierwsze na bieżąco kontaktujemy się z różnymi reprezentantami osób niepełnosprawnych, z organizacjami, z samymi zainteresowanymi, jak również współpracujemy na różnych polach. Także tutaj myślę, że przepływ informacji jest bardzo dobry.

257 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 257 Podczas dyskusji grupowej wskazano również na główne potrzeby inwestycyjne w obszarze miejskiej infrastruktury, na które przede wszystkim trzeba zwrócić uwagę, chcąc dostosować przestrzeń miasta do potrzeb osób z dysfunkcją wzroku: jeżeli chodzi o osoby niewidzące i niedowidzące, to na pewno potrzeby są w zmianie krawężników, płytek przy przejściach dla pieszych. Tak żeby osoba idąca do przejścia wiedziała, że się zbliża do tego przejścia, żeby wiedziała, gdzie się zatrzymać, i tych potrzeb jest bardzo dużo, bo generalnie przejść w mieście są setki albo tysiące, a takich z takimi płytkami guzkowymi jest ułamek tego wszystkiego, co mamy. Jeżeli chodzi o sygnalizację, tam gdzie mamy udźwiękowioną sygnalizację, to jak najbardziej są też duże potrzeby inwestycyjne. Jest duża część sygnalizacji udźwiękowiona, ale są też takie, które nie mają tych sygnalizatorów akustycznych. Jednocześnie wskazano również, że wszystko, co jest robione obecnie w mieście, to zawsze z najwyższej półki, tak żeby pomóc wszystkim mieszkańcom, nie tylko niepełnosprawnym. My jesteśmy w dość dobrej sytuacji, bo na Zachodzie już wszystkie rzeczy były dawno zrobione. My w tej chwili wdrażamy nowe sygnalizacje, przyciski, inne rzeczy, my mamy tę przewagę, że my możemy od razu budować nowsze, lepsze urządzenia, gdzie no na Zachodzie no pracują niby 20 lat, no ale to już są przestarzałe urządzenia. Rozmówcy zwrócili też uwagę na rolę nowoczesnych technologii w ułatwianiu osobom z dysfunkcją wzroku poruszania się po mieście. Wskazywano na aplikację na telefon komórkowy, która szczegółowo informuje, na jakiej ulicy i w rejonie jakiego budynku znajduje się osoba niewidoma. Zgodnie z ideą jednego z uczestników wywiadu taka aplikacja mogłaby szczegółowo opisywać kontekst, w którym znajduje się osoba z dysfunkcją wzroku: tak jak w kinie, [z] niewidomymi chodzą na filmy, tam im się czyta, że niebo błękitne opowiada się to, co się widzi, plus jeszcze dialogi są. W ten sam sposób nawigacje GPS, żeby nawigacja prowadziła w ten sam sposób osoby niewidome. Sugerując nowoczesne rozwiązania, jednocześnie podkreślano, że osoby niewidome są w różnym wieku i mają różnorodne podejścia do innowacji technologicznych. Podsumowując, należy stwierdzić, że zgodnie z opinią osób reprezentujących samorządy miast, które zostały zaproszone do udziału w badaniach, władze lokalne troszczą się o bezpieczeństwo osób niepełnosprawnych, w tym niewidomych i słabowidzących, w przestrzeni zurbanizowanej. Podejmują szereg inicjatyw, związanych z różnymi aspektami funkcjonowania miasta, w tym także z transportem zbiorowym czy zapewnieniem bezpieczeństwa na przejściach dla pieszych. Należy jednak zauważyć, że prezentowane w tym rozdziale opinie pochodzą od reprezentantów du-

258 258 Ewa Glińska, Rozdział III. Gotowość jednostek samorządu terytorialnego żych miast, w których relatywnie częściej wdrażane są różnego rodzaju inicjatywy mające na celu zapewnienie bezpieczeństwa osobom z dysfunkcją wzroku. Analiza wyników badań wskazała, że przedstawiciele samorządów śledzą światowe rozwiązania dotyczące zwiększenia dostępności miejskiej przestrzeni dla osób niewidomych i słabowidzących, jednak barierą wdrażania ich na gruncie polskim są ograniczone możliwości finansowe, jak również kolizja interesów różnych kategorii niepełnosprawnych (np. niepełnosprawnych ruchowo i niewidomych).

259 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 259 Ewa M. Guzik Makaruk Ewa Glińska Rozdział IV. Działania jednostek samorządu terytorialnego na rzecz poprawy bezpieczeństwa osób z dysfunkcją wzroku w miastach analiza dobrych praktyk Jak wykazano w poprzednich rozdziałach, poziom bezpieczeństwa osób z dysfunkcją wzroku poruszających się w przestrzeni publicznej swoich miejscowości jest zależny od wielkości ośrodka, w którym mieszkają. Pomimo wyższego natężenia ruchu w dużych ośrodkach, niewidomi i słabowidzący reprezentujący największe aglomeracje miejskie częściej niż pozostali wskazują na troskę samorządów lokalnych w zakresie zapewnienia im sprawnego poruszania się po mieście. Samorządy niektórych miast w Polsce podjęły już szereg inicjatyw mających na celu zwiększenie dostępności przestrzeni publicznej do potrzeb ich mieszkańców z dysfunkcją wzroku. W celu identyfikacji dobrych praktyk w zakresie poprawy bezpieczeństwa osób z dysfunkcją wzroku w przestrzeni zurbanizowanej dokonano analizy źródeł internetowych uzyskanych poprzez wpisanie do wyszukiwarki Google hasła działania samorządów na rzecz osób niewidomych i słabowidzących. Użytecznym źródłem wiedzy w tym obszarze okazała się baza dobrych praktyk stworzona przez Fundację Instytut Rozwoju Regionalnego mająca na celu zapewnienie pełnej informacji o działaniach jednostek administracji publicznej na rzecz aktywizacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych 1. W niniejszym opracowaniu uwzględniono praktyki odnoszące się do działań dążących przede wszystkim do zwiększenia dostępności przestrzeni publicznej do potrzeb osób z dysfunkcją wzroku. 1 ( ); a także: Dobre praktyki samorządów Polityka na rzecz osób z niepełnosprawnościami, Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego, Kraków 2013, samorzadow_2013_polityka_na_rzecz_osob_z_niepelnosprawnosciami.pdf ( ).

260 260 Ewa M. Guzik-Makaruk, Ewa Glińska, Rozdział IV. Działania jednostek Atlas Miasta Łodzi dla osób niewidomych i słabowidzących Instytucją realizującą projekt był Urząd Miasta Łodzi. Inicjatywa była finansowana ze środków własnych, a partnerami projektu były następujące podmioty: Łódzki Ośrodek Geodezji, Rzecznik Osób Niepełnosprawnych, przedstawiciele Polskiego Związku Niewidomych i Ośrodka Szkolno Wychowawczego dla Dzieci Słabowidzących i Niewidomych, a także pracownicy fundacji Szansa dla Niewidomych. Według światowych danych szacuje się, że poważne zaburzenia widzenia występują u 1% populacji, z czego około 10 tys. osób mieszka w samej Łodzi. Jednak całkowita liczba osób niewidomych i słabowidzących ulega systematycznemu wzrostowi. Wynika to z wielu powodów, w tym m.in. z procesu starzenia się społeczeństwa. Wychodząc naprzeciw grupie niewidomych i słabowidzących mieszkańców, łódzki magistrat opracował pierwszy dotykowy Tyflograficzny Atlas Miasta Łodzi, który został wydany w stu egzemplarzach i przekazany ośrodkom, szkołom i stowarzyszeniom skupiającym osoby niewidome i słabowidzące. Ponadto opublikowany atlas został udostępniony łódzkim bibliotekom i instytucjom użyteczności publicznej. Atlas składa się z 21 plansz, wykonanych w druku wypukłym, podzielonych na dwie części ogólną, ukazującą położenie Łodzi w kraju i województwie, oraz szczegółową pokazującą ważne miejsca w mieście. Plansze składają się z kolorowej wkładki wydrukowanej na kartonie w druku płaskim i powiększonym, przydatnej dla osób słabowidzących, oraz wykonanego technologią termoformowania z folii PET, wypukłego obrazu mapy. Plansze plastikowe zawierają również opisy przedstawione alfabetem Braille a. Do atlasu dołączono broszurę z wykazem plansz, wykazem skrótów i obiektów zamieszczonych na mapach (drukiem czarnym oraz alfabetem Braille a) 2. Zgodnie z założeniem, atlas ma ułatwić osobom z dysfunkcją narządu wzroku poznanie przez dotyk, zrozumienie i odwzorowanie różnych aspektów geograficznych związanych z lokalizacją Łodzi na terenie kraju, województwa oraz położeniem ważnych obiektów i ulic w mieście. W konsekwencji publikacja ma wpłynąć na poprawę jakości życia przez wyrównywanie szans osób niewidomych i słabowidzących w dostępie do informacji, edukacji, codziennej komunikacji, turystyki, a tym samym zwiększenie ich samodzielności w poruszaniu się w przestrzeni zurbanizowanej. 2 atlas miasta lodzi dla osob niewidomych i slabowidzacych,id,t.html ( ).

261 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 261 Dostosowanie łódzkich przystanków MPK do potrzeb osób niewidomych i słabowidzących 3 Specjalnie do potrzeb osób niewidomych i słabowidzących przystosowano dwa przystanki MPK. Przystanki te zostały podwyższone o 6 cm, by osoby z problemami widzenia mogły je łatwo wyczuć. Na brzegu platformy zaczyna się rowek, który poprowadzi osobę poruszającą się o lasce przez przystanek do słupka. Tramwaj ma zatrzymywać się w taki sposób, by przy słupku znajdowały się drzwi. Przystanek z rowkiem jest dużym udogodnieniem dla osób, które poruszają się z wykorzystaniem białej laski. Warto dodać, że w Łodzi w 90% autobusów i prawie połowie tramwajów jest zamontowany system z zewnętrzną informacją głosową. Gdy niewidomy użyje specjalnego pilota, otrzymuje komunikat o tym, jaki tramwaj czy autobus nadjeżdża. Dostępność do środków zbiorowego transportu publicznego i do związanej z nimi infrastruktury oraz indywidualna obsługa komunikacyjna osób niepełnosprawnych w mieście Toruniu Instytucją realizującą projekt był Urząd Miasta Torunia, a partnerem Miejski Zakład Komunikacji. Przedsięwzięcie było częściowo finansowane ze środków własnych, częściowo zaś z funduszy Unii Europejskiej. Powodem podjęcia decyzji o konieczności realizacji projektu było przekonanie władz lokalnych, że udział w życiu społecznym to ważny element mający wpływ na jakość życia osób niepełnosprawnych. Ważną przeszkodę w tym aspekcie mogą stanowić bariery architektoniczne i komunikacyjne. Samorząd Torunia sukcesywnie likwiduje tego typu bariery w obiektach użyteczności publicznej, w pierwszej kolejności w obiektach, w których mieszczą się jednostki organizacyjne samorządu oraz instytucje powołane do świadczenia usług na rzecz osób z niepełnosprawnościami: w zakładach opieki zdrowotnej, placówkach oświatowo-wychowawczych, w obiektach sportowo-rekreacyjnych, jednostkach pomocy społecznej, w instytucjach kultury. Ponadto, dzięki środkom otrzymywanym z Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, miasto wspiera osoby niepełnosprawne w likwidowaniu barier architektonicznych w należących do nich mieszkaniach. 3 rowku do tramwaju,id,t.html ( ).

262 262 Ewa M. Guzik-Makaruk, Ewa Glińska, Rozdział IV. Działania jednostek Jednakże w celu umożliwienia osobom niepełnosprawnym pełnego udziału w życiu społecznym niezbędne stało się zapewnienie im możliwości bezpiecznego przemieszczenia się z punktu A do punktu B. W Toruniu zadanie to realizowane jest za pośrednictwem zbiorowej komunikacji miejskiej oraz, komplementarnej w stosunku do komunikacji zbiorowej, indywidualnej obsługi komunikacyjnej osób niepełnosprawnych. W ramach poprawy jakości komunikacji miejskiej w Toruniu zrealizowano następujące projekty: Rozwój sieci komunikacji tramwajowej w Toruniu w latach , a także Integracja systemu transportu miejskiego wraz z zakupem taboru tramwajowego niskopodłogowego w Toruniu w ramach BiT City. Priorytetowym celem obu projektów była poprawa dostępności komunikacji szynowej dla mieszkańców, w tym szczególnie osób niepełnosprawnych, starszych i z małymi dziećmi. W ramach podejmowanych działań zmodernizowano przystanki tramwajowe w taki sposób, aby umożliwiały one osobom z różnymi ograniczeniami sprawności bezpieczne i samodzielne korzystanie z infrastruktury przystankowej: wprowadzono informację wizualną, dźwiękową (w tym system głosowego zapowiadania stacji, sygnał informujący o zamknięciu drzwi), dotykową (umożliwiającą odczytywanie informacji zarówno ręką (np. tablice, mapki), jak i stopą (np. wypukłości, zmiana faktury nawierzchni). W ramach przebudowy platform przystanków wyposażono je w pasy bezpieczeństwa z wypustkami wykonane z płyt integracyjnych w kolorze odróżniającym się od pozostałej nawierzchni platformy. Zmodernizowano kilkanaście wagonów tramwajowych, instalując w nich system zapowiedzi głosowych oraz wyświetlacze diodowe dostosowane do wyświetlania nazw przystanków. Komunikację miejską wzbogacono w audiowizualny system informacji pasażerskiej w czasie rzeczywistym. Na przystankach tramwajowych zamontowano 65 tablic wyposażonych w system zapowiedzi głosowej, pomocny dla osób niewidomych oraz słabowidzących. Dokonano także modernizacji taboru autobusowego, wyposażając autobusy m.in. w urządzenia głośnomówiące. Wszystkie działania zrealizowane w ramach toruńskiego projektu przyczyniły się nie tylko do wzrostu poczucia bezpieczeństwa obywateli korzystających z transportu publicznego, ale przede wszystkim umożliwiły osobom niepełnosprawnym, w tym z dysfunkcją wzroku, pełny udział w życiu społecznym, kulturalnym, sportowym i turystycznym.

263 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 263 Virtualna Warszawa: innowacyjna aplikacja mobilna dla osób niewidomych W Stołecznym Centrum Osób Niepełnosprawnych rozpoczęły się testy systemu i aplikacji mobilnej Virtualna Warszawa, która jest przeznaczona w szczególności dla osób z dysfunkcjami wzroku, ale także przydatna wszystkim mieszkańcom. Nawigację ułatwia specjalny system głosowy. System Virtualna Warszawa umożliwia łatwe odnalezienie interesujących nas punktów w budynku, uzyskanie informacji o sprawach, które możemy załatwić w urzędzie, wytyczenie trasy do gabinetu, pokoju lub okienka, do którego mamy się zgłosić, pobranie numeru do okienka oraz otrzymanie zwrotnej informacji, że zbliża się nasza kolej, a następnie, że jesteśmy już proszeni. Virtualna Warszawa współpracuje z aplikacjami udźwiękawiającymi dostępnymi na smartfony, co stanowi znaczne udogodnienie dla osób z dysfunkcją wzroku. Mobilny projekt jest oparty na systemie nadajników (beaconów) umieszczonych w różnych miejscach. Zapisana w nich informacja pozwala oznaczyć np. numery pokoi, tablice informacyjne czy schody. Nadajniki mogą być również rozmieszczone w całym mieście w pojazdach komunikacji miejskiej, zabytkach, atrakcjach turystycznych czy instytucjach. Wkrótce nadajniki pojawią się również w innych lokalizacjach. Koncepcja aplikacji mobilnej zintegrowanej z systemem mikrolokalizacji, ułatwiającej poruszanie się zarówno w obrębie budynków, jak i w całym mieście, to projekt zgłoszony przez miasto stołeczne Warszawę do konkursu Mayors Challenge 4. Wdrożenie udogodnień dla osób niewidomych i słabowidzących na terenie Węzła Komunikacyjnego Młociny w Warszawie 5 Wdrożenie udogodnień dla osób niewidomych i słabowidzących na terenie Węzła Komunikacyjnego Młociny w Warszawie zostało poprzedzone identyfikacją wytycznych na spotkaniu, w którym uczestniczyli przedstawiciele: Zarządu Transportu Miejskiego, Polskiego Związku Niewidomych oraz Ośrodka Szkolno Wychowawczego w Laskach. W efekcie dyskusji i wzajemnej wymiany myśli, zarządca obiektów wprowadził następujące warszawa innowacyjna aplikacja mobilna dla osob, ,t,id.html ( ). udogodnienia dla osob niewidomych i sabowidzcych na terenie wza komunikacyjnego mociny w warszawie.html ( ).

264 264 Ewa M. Guzik-Makaruk, Ewa Glińska, Rozdział IV. Działania jednostek formy usprawnień dla osób niewidomych i słabowidzących w obiektach zlokalizowanych na terenie Węzła Komunikacyjnego Młociny: zmieniono kolorystykę obramowania przycisków przywołujących windę, zamontowano oznakowanie schodów w budynku przesiadkowym oraz parkingu P+R Metro Młociny, w postaci żółtych pasów o szerokości około 10 cm na krawędzi poziomej i pionowej pierwszego i ostatniego stopnia, wprowadzono oznakowanie drzwi pasem kontrastującym z kolorem klamki i kolorem ściany, zamontowano dodatkowe poziome poprzeczki do gablot informacyjnych zlokalizowanych na przystankach komunikacji miejskiej. Makiety dla niewidomych na Drodze Królewskiej w Krakowie 6 6 Głównym celem projektu Droga Królewska dla Niepełnosprawnego Turysty było udostępnienie osobom niewidomym i słabowidzącym dziedzictwa kulturowego Krakowa poprzez utworzenie atrakcyjnej trasy turystycznej. W ramach projektu przygotowano dwanaście makiet dotykowych (dziewięć stojących na postumentach i trzy wiszące) przedstawiających najciekawsze zabytki Krakowa. Makiety zawierają krótkie opisy eksponowanych obiektów w alfabecie łacińskim oraz w alfabecie Braille a w dwóch wersjach językowych polskiej i angielskiej. Autorem projektów prac i wykonawcą rzeźb, wyłonionym w drodze konkursu, jest krakowski artysta Karol Badyna. Rzeźby wykonano z brązu i ustawiono na postumentach z czarnego granitu. Trasa zaczyna się przy Bramie Floriańskiej. Pierwsza makieta stoi od strony Barbakanu i przedstawia Barbakan z istniejącymi do dziś murami obronnymi miasta; druga, ustawiona w okolicach Bramy Floriańskiej, obrazuje cały obszar Starego Miasta z zaznaczeniem przebiegu Drogi Królewskiej i najważniejszych zabytków. Kolejna makieta to płaskorzeźba twarzy Jana Matejki umieszczona na jego domu przy ul. Floriańskiej. Czwarta, przedstawiająca Bazylikę Mariacką, stanęła na pl. Mariackim. Następne to: Sukiennice (przy Sukiennicach od strony ul. św. Jana); Ratusz według stanu z końca XVIII wieku (po prawej stronie wejścia do Wieży Ratuszowej); zespół klasztorny oo. francisz- spoleczna/makiety dla niewidomych na drodze krolewskiej nagrodzone,20954.html ( ).

265 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 265 kanów (przy wejściu do bazyliki od strony placu pod oknem papieskim ); i witraż Bóg Ojciec Stań się! Stanisława Wyspiańskiego (zamontowano go w Pawilonie Wyspiańskiego). Następne makiety to kościoły św. Andrzeja i św. św. Piotra i Pawła (przy ul. Grodzkiej przed kościołem św. św. Piotra i Pawła); wyobrażenie okna romańskiego (makieta zawisła na murze okalającym kościół św. Andrzeja przy ul. Grodzkiej); pałac bp. Erazma Ciołka (znajduje się w sieni pałacu przy ul. Kanoniczej) oraz Wzgórze Wawelskie (makieta stoi na dziedzińcu w okolicach Centrum Informacji Turystycznej). W ramach projektu przygotowano również specjalistyczny opis Drogi Królewskiej w tym makiet oraz przejść pomiędzy nimi skierowany głównie do osób niewidomych. Nagrano go w dwóch wersjach językowych (polskiej i angielskiej) oraz udostępniono użytkownikom Internetu i osobom posiadającym telefony komórkowe wyposażone w antenę satelitarną GPS lub moduł Bluetooth umożliwiający niezależny odbiór z urządzeń zainstalowanych w pobliżu każdej z makiet. Przygotowano także program komputerowy umożliwiający bezpłatne pobieranie ze strony internetowej i emitowanie komunikatów audio w telefonach komórkowych użytkowników. Poznań od informacji do integracji 7 Niezmiernie ważnym elementem uzasadnienia celowości realizacji projektu są opinie środowiska osób z niepełnosprawnościami, wskazujące luki ilościowe oraz jakościowe w przepływie informacji. Odczuwalna jest zarówno niewystarczająca ich ilość, jak i nieodpowiednia forma. Konsekwencją istnienia barier informacyjnych oraz niezaspokojenia potrzeb informacyjnych jest stopniowa marginalizacja i izolacja. Dobra i dostępna informacja to podstawa skutecznego działania. Należy jednocześnie podkreślić fakt, że musi ona być dostępna dla każdego zainteresowanego, kompleksowo dostarczana oraz efektywnie rozpowszechniana. Powyższe tezy stały się punktem wyjścia do rozpoczęcia działań przez Urząd Miasta Poznania na rzecz osób borykających się z różnymi kategoriami niepełnosprawności. 7 Dobre praktyki samorządów Polityka na rzecz osób z niepełnosprawnościami, Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego, Kraków 2013, s , PUB/Dobre_praktyki samorzadow_2013_polityka_na_rzecz_osob_z_niepelnosprawnosciami.pdf ( ).

266 266 Ewa M. Guzik-Makaruk, Ewa Glińska, Rozdział IV. Działania jednostek W odniesieniu do osób niewidomych przygotowano specjalne makiety: Starego Rynku, Stadionu Miejskiego, Katedry Poznańskiej wraz z Ostrowem Tumskim, Centrum Poznania (Zamek, Teatr Wielki, Poznańskie Krzyże, pomnik Adama Mickiewicza i budynki uniwersyteckie). Dzięki makietom osoby z dysfunkcją wzroku mogą poprzez dotyk zapoznać się z konstrukcją i kształtem obiektów oraz usytuowaniem ich w przestrzeni miasta. Partnerem projektu było Stowarzyszenie na Rzecz Rehabilitacji Niewidomych i Słabowidzących w Poznaniu. Przekroczyć próg Rybnik 8 Dla większości niewidomych i słabowidzących mieszkańców Rybnika brakowało wsparcia całościowego, które przewidywałoby nie tylko rehabilitację leczniczą, ale także rehabilitację zawodową, psychologiczną i społeczną. Osoby te wymagały specjalistycznej, zindywidualizowanej pomocy, gdyż ich aktywność społeczna i zawodowa była bardzo ograniczona. W ramach projektu zrealizowanego przez Miasto Rybnik Ośrodek Pomocy Społecznej w Rybniku we współpracy z Polskim Związkiem Niewidomych Okręg Śląski ze środków pozyskanych z Europejskiego Funduszu Społecznego, zrealizowano szereg działań, których celem było zwiększenie poziomu bezpieczeństwa tej grupy obywateli miasta w przestrzeni publicznej. Centrum Handlowo Rozrywkowe Rybnik Plaza we wrześniu 2011 roku jako pierwsze w Polsce zmieniło swój wygląd poprzez zastosowanie w całym budynku elementów kontrastowych (przeszklone drzwi, windy, schody itd.). Ponadto przeprowadzono analizę rozmieszczenia znaków ostrzegawczych w mieście i ich ewentualnego przeniesienia w miejsca o zwiększonym natężeniu ruchu osób z niepełnosprawnościami. W ramach realizacji zadań związanych z przebudową, modernizacją oraz budową dróg i ulic lokalnych podjęto działania, mające na celu dostosowanie infrastruktury drogowej do potrzeb osób z dysfunkcją wzroku. Uzupełnieniem wspomnianych działań była także kampania społeczna Bądź świadomy bądź widoczny. Celem kampanii było zwiększenie świadomości społecznej i wdrożenie rozwiązań zapewniających bezpieczną, przyjazną przestrzeń publiczną i komunikację miejską osobom niewi- 8 Dobre praktyki samorządów Polityka na rzecz osób z niepełnosprawnościami, Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego, Kraków 2013, s , PUB/Dobre_praktyki samorzadow_2013_polityka_na_rzecz_osob_z_niepelnosprawnosciami.pdf ( ).

267 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 267 domym i słabowidzącym. Wspólnie podjęto działania i zaproponowano rozwiązania w zakresie transportu zbiorowego przyjaznego ww. osobom, projektowania przestrzeni publicznej, zwiększenia bezpieczeństwa na drogach. Przedstawiony powyżej katalog dobrych praktyk związanych ze zwiększeniem dostępności osób niewidomych i słabowidzących do przestrzeni publicznej, nie ma charakteru wyczerpującego. Obejmuje on zaledwie kilka przykładów przedsięwzięć samorządowych ukierunkowanych na tę kategorię mieszkańców. Zwrócono przede wszystkim uwagę na ukazanie takich praktyk, które były inicjowane przez urzędy miast. W każdym z przedstawionych powyżej przypadków miały miejsce konsultacje planowanych inicjatyw z grupą zainteresowanych mieszkańców.

268 268 Ewa M. Guzik-Makaruk, Ewa Glińska, Rozdział IV. Działania jednostek

269 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 269 CZĘŚĆ VI. Miejska mapa zagrożeń dla osób niewidomych i słabowidzących

270 270 Elżbieta Zatyka, Rozdział I. Poziom samodzielności osób niewidomych

271 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 271 Elżbieta Zatyka Rozdział I. Poziom samodzielności osób niewidomych i słabowidzących w życiu społecznym i poruszaniu się w przestrzeni miejskiej Poziom samodzielności osób niewidomych i słabowidzących w szeroko pojętym życiu społecznym, jak i poruszaniu się po mieście jest kwestią indywidualną, zależną od wielu zmiennych charakteryzujących daną jednostkę oraz otoczenie, w którym ona funkcjonuje. Wśród cech dotyczących samej osoby z całą pewnością należy wymienić rodzaj i stopień dysfunkcji zdrowotnej, występowanie dysfunkcji sprzężonej lub innych chorób, wiek oraz cechy osobowościowe, jak choćby umiejętność nawiązywania kontaktów z innymi osobami. Zmienne dotyczące otoczenia to m.in.: dostępność infrastruktury i usług, możliwości pomocy ze strony osób bliskich, opieki społecznej lub organizacji pomocowych, jakość opieki zdrowotnej. Determinantą sprzężoną z poziomem samodzielności osoby z dysfunkcją wzroku jest poczucie bezpieczeństwa. Wysoki poziom poczucia bezpieczeństwa skutkuje większą otwartością na otoczenie, a zarazem wyższym poziomem samodzielności. I na odwrót: wysoki poziom samodzielności daje takie poczucie bezpieczeństwa. Natomiast ludzie z syndromem braku poczucia bezpieczeństwa nastawieni są na zabezpieczenie i w większym stopniu uzależnieni są od otoczenia. Dlatego nie sposób analizować tych dwóch elementów: poczucia bezpieczeństwa i poziomu samodzielności w oderwaniu od siebie. Ponieważ podstawowy cel projektu stanowiło podniesienie poziomu bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym uwzględnieniem poruszania się w przestrzeni zurbanizowanej, w tym uczestnictwa w ruchu drogowym to badania poprowadzono m.in. w kierunku ustalenia poziomu samodzielności tej kategorii osób w płaszczyźnie określonej jako: poruszanie się w przestrzeni miasta. Wskazanie problemów, jakie napotykają osoby niewidome i słabowidzące poruszające się w przestrzeni zurbanizowanej, pozwolić miało na przedstawienie lub opracowanie metod oraz narzędzi wykorzystujących nowoczesne technologie, które mogłyby być użyteczne w podniesieniu poziomu mobilności niewi-

272 272 Elżbieta Zatyka, Rozdział I. Poziom samodzielności osób niewidomych domych i słabowidzących przede wszystkim w postaci modelu elektronicznej miejskiej mapy zagrożeń dla osób niewidomych i słabowidzących. Wyniki badań w zakresie poziomu samodzielności w poruszaniu się w przestrzeni miejskiej Zawarte w niniejszym opracowaniu wnioski w zakresie poziomu samodzielności osób niewidomych i słabowidzących w poruszaniu się w przestrzeni miejskiej oparto na wynikach badań empirycznych przeprowadzonych wśród tej kategorii osób 1. Ankietę oraz wywiady grupowe z udziałem osób z dysfunkcją wzroku zrealizowano m.in. na użytek zadania badawczego: Opracowanie modelu miejskiej mapy zagrożeń dla osób niewidomych i słabowidzących poruszających się w przestrzeni zurbanizowanej poprzez wyłonienie istotnych jego elementów 2. Autorom towarzyszyło przekonanie, że poruszanie się w przestrzeni zurbanizowanej przez osoby z dysfunkcjami wzroku może zostać ułatwione poprzez wdrożenie nowoczesnych instrumentów informacyjnych, wykorzystujących najnowsze osiągnięcia techniki. Jeden z niewidomych uczestników wywiadu trafnie podkreślił, że człowiek czuje się najlepiej w obszarze, który zna, a tego typu innowacja ukierunkowana jest właśnie na możliwości poznania przestrzeni. Aby jednak ustalić faktyczne potrzeby i możliwości w tym zakresie, postanowiono nie poprzestawać na oparciu się na dostępnej literaturze przedmiotu, lecz zapytać potencjalnych beneficjentów projektu o ich problemy, oczekiwania i opinie dotyczące poruszania się w przestrzeni miejskiej. Przystępując do badań, sformułowano następujące hipotezy badawcze w zakresie poziomu samodzielności osób niewidomych i słabowidzących w życiu społecznym i poruszaniu się w przestrzeni miejskiej: osoby niewidome i słabowidzące nisko oceniają poziom swojej samodzielności poruszania się po mieście; osoby niewidome i słabowidzące nabyły umiejętności poruszania się w przestrzeni publicznej w trakcie edukacji szkolnej; osoby niewidome i słabowidzące stosunkowo rzadko odwiedzają miejsca i obiekty użyteczności publicznej; 1 2 Metoda badań oraz ich przebieg zostały przedstawione w części metodologicznej niniejszej pracy zbiorowej. Ogólny problem badawczy postawiony dla tego odcinka to: Z jakich komponentów powinien składać się model miejskiej mapy zagrożeń dla osób niewidomych i słabowidzących poruszających się w przestrzeni zurbanizowanej?; a ogólna hipoteza badawcza to: Miejska mapa zagrożeń dla osób niewidomych i słabowidzących powinna uwzględniać szereg komponentów opisujących statyczne i dynamiczne zagrożenia o różnorodnym charakterze.

273 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 273 osoby niewidome i słabowidzące, poruszając się po mieście, używają najczęściej białej laski; poziom mobilności osób niewidomych i słabowidzących w przestrzeni zurbanizowanej uzależniony jest od stanu technicznego infrastruktury drogowej; informacje dotyczące bieżących remontów dróg i ciągów komunikacyjnych byłyby najbardziej użyteczne osobom niewidomym i słabowidzącym poruszającym się w przestrzeni zurbanizowanej. Pierwsze pytanie zadane ankietowanym osobom niewidomym i słabowidzącym dotyczyło sposobu nabycia umiejętności poruszania się w przestrzeni miasta. Tabela 1. Sposoby nabycia umiejętności poruszania się w przestrzeni miasta przez badanych W jaki sposób nabył/a Pan/i umiejętności poruszania się w przestrzeni miasta? Odpowiedź Liczba Procent* samodzielnie metodą prób i błędów ,79 samodzielnie wykorzystując rozwiązania nowoczesnych technologii 78 12,54 korzystając z pomocy osoby widzącej (przewodnika) ,32 poprzez naukę orientacji przestrzennej w szkole ogólnodostępnej 36 5,79 poprzez naukę orientacji przestrzennej w szkole dla osób niewidomych i słabowidzących ,17 poprzez kursy, turnusy organizowane przez PZN lub inne organizacje ,48 poprzez indywidualne zajęcia z instruktorem orientacji przestrzennej ,92 Suma: ,01 * Procenty nie sumują się do 100, gdyż można było zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź. Źródło: badania własne Udzielając odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób osoba niewidoma lub słabowidząca uzyskała posiadane umiejętności poruszania się w przestrzeni miasta, ponad 55,79% respondentów wskazało, że ich podstawą jest samodzielna praca metodą prób i błędów. Również ponad połowa osób korzystała z pomocy osoby widzącej (przewodnika). Ponad połowa osób brała udział w specjalnych szkoleniach organizowanych przez Polski Związek Niewidomych lub inne organizacje. Około połowa badanych uczyła się orientacji przestrzennej, przy czym była to nauka w postaci indywidualnych zajęć z instruktorem orien-

274 274 Elżbieta Zatyka, Rozdział I. Poziom samodzielności osób niewidomych tacji przestrzennej (blisko 25%), nauka orientacji przestrzennej w szkole dla osób niewidomych lub słabowidzących (18,17%) oraz nauka orientacji przestrzennej w szkole ogólnodostępnej (niecałe 6%). Jedynie około 13% respondentów nabyło umiejętność poruszania się w przestrzeni miasta, samodzielnie wykorzystując rozwiązania nowoczesnych technologii. W oparciu o uzyskany rezultat badawczy należy stwierdzić, że osoby niewidome lub słabowidzące aktywnie starają się nabywać umiejętności pozwalające na bezpieczne poruszanie się w przestrzeni miasta, przede wszystkim korzystając z różnego typu szkoleń. Dlatego istotne jest dalsze rozbudowywanie oferty szkoleń z zakresu orientacji przestrzennej. Niestety jedynie niewielka część badanej populacji sięgnęła po nowoczesne technologie jako pomoc w poruszaniu się po mieście. Na podstawie przeprowadzonych wywiadów jako przyczynę tego stanu rzeczy należy wskazać przede wszystkim ich ograniczoną dostępność, wysoką cenę, skromną ofertę narzędzi technologicznych przystosowanych do użytku przez osoby niewidome i słabowidzące. Osoby, które brały udział w wywiadzie, nie wykazywały dystansu, bierności czy lęku wobec możliwości stwarzanych przez technologie, ale po prostu nie miały faktycznej możliwości zapoznania się z takimi narzędziami. Jest to zatem kolejny obszar pomocy osobom niewidomym, który należy rozwijać, ponieważ jest to zarazem grupa klientów, którzy oczekują na udostępnienie im oferty dostosowanej do ich potrzeb. Tabela 2. Częstotliwość samodzielnego wychodzenia z domu przez badanych Jak często wychodzi Pan/i samodzielnie z domu? Odpowiedź Liczba Procent codziennie , razy w tygodniu ,97 raz w tygodniu 26 4, razy w miesiącu 15 2,41 raz w miesiącu 2 0,32 rzadziej niż raz w miesiącu 4 0,64 w ogóle nie wychodzę samodzielnie 39 6,27 Brak odpowiedzi 7 1,13 Suma: ,00 Źródło: badania własne Kolejne postawione w ankiecie pytanie dotyczyło częstotliwości wychodzenia osoby niewidomej lub słabowidzącej z domu. Ponad 66% badanych

275 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 275 wychodzi samodzielnie z domu codziennie. Nie sposób udzielić jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, czy to wynik optymistyczny, wskazujący na wysoki poziom samodzielności niewidomych i słabowidzących w Polsce. Pozostaje wszak jedna trzecia grupy respondentów, w której ponad 11% nie wychodzi samodzielnie częściej niż 2 3 razy w miesiącu, a około 6% wcale nie wychodzi samodzielnie. Blisko 19% wychodzi samodzielnie jedynie 2 3 razy w tygodniu, a ponad 4% raz w tygodniu. Przy czym należy podkreślić możliwość zróżnicowanego rozumienia samodzielności, na którą wskazały wypowiedzi osób niewidomych i słabowidzących podczas wywiadów. Samodzielność rozumiana była przez większość osób jako wychodzenie z domu bez niczyjej pomocy, jednakże wystąpiło również ujęcie samodzielności wychodzenia z domu w postaci wyjścia z asystentem, po którego można w każdej chwili zadzwonić, by skorzystać z jego pomocy za niewielką opłatą. Na podstawie tych wyników można potwierdzić, że osoby niewidome i słabowidzące poruszają się samodzielnie w przestrzeni miasta, i zasygnalizować, że z uwagi na prognozowany wzrost dysfunkcji wzroku w polskim społeczeństwie (podobnie jak w innych krajach wysokocywilizowanych), należy intensywnie kształtować przestrzeń miejską w kierunku uczynienia jej bardziej dostępną i bezpieczną osobom niewidomym i słabowidzącym. Tabela 3. Możliwość samodzielnego poruszania się po mieście (uczestniczenia w ruchu drogowym, korzystania z komunikacji miejskiej, dostępu do budynków użyteczności publicznej) przez badanych Jak ocenia Pan/i swoje możliwości samodzielnego poruszania się po mieście (uczestniczenia w ruchu drogowym, korzystania z komunikacji miejskiej, dostępu do budynków użyteczności publicznej)? Odpowiedź Liczba Procent jestem całkowicie samodzielny/a ,81 jestem raczej samodzielny/ ,91 jestem raczej niesamodzielny/a 98 15,76 jestem całkowicie niesamodzielny/a 45 7,23 Brak odpowiedzi 8 1,29 Suma: ,00 Źródło: badania własne Oceniając swoje możliwości samodzielnego poruszania się po mieście, w tym uczestniczenia w ruchu drogowym, korzystania z komunikacji miej-

276 276 Elżbieta Zatyka, Rozdział I. Poziom samodzielności osób niewidomych skiej, dostępu do budynków użyteczności publicznej, blisko 80% ankietowanych osób zaznaczyło odpowiedź wskazującą na przekonanie o własnej samodzielności w tym zakresie: blisko 19% wskazało, że czuje się całkowicie samodzielna, a niemalże 57% uznało, że jest raczej samodzielna. Niesamodzielność zadeklarowało około 23%, przy czym całkowicie niesamodzielnych jest około 7%, a raczej niesamodzielnych blisko 16%. Wydaje się, że subiektywne przekonanie o samodzielności zadeklarowane przez większość respondentów nie znajduje odzwierciedlenia w ich mobilności, którą zobrazowały wyniki pytania o częstotliwość wychodzenia z domu. Wysoki odsetek osób deklarujących samodzielność w poruszaniu się po mieście wynika z pewnością częściowo z faktu, że większość populacji badawczej stanowiły osoby słabowidzące, nie zaś całkowicie niewidome. Na tym tle nasuwa się wniosek, że stosunkowo rzadka częstotliwość samodzielnego wychodzenia z domu stanowi problem złożony, jest również wynikiem czynników związanych z częstą sytuacją życiową osoby niepełnosprawnej (brak zatrudnienia, brak rodziny, znajomych), nie zaś jedynie niedostosowania przestrzeni miejskiej do potrzeb osób z dysfunkcjami wzroku. Wysoki odsetek osób deklarujących samodzielność w poruszaniu się w przestrzeni miejskiej nie do końca koreluje również z odpowiedziami udzielonymi przez respondentów na kolejne, dotyczące różnorodnego wsparcia podczas poruszania się po mieście. Tabela 4. Formy pomocy używane przez badanych podczas poruszania się po mieście Których z poniższych form pomocy używa Pan/i, poruszając się po mieście? Odpowiedź Liczba Procent* biała laska ,34 pies przewodnik 16 2,57 urządzenie GPS 43 6,91 przewodnik ,80 wykrywacz przeszkód 3 0,48 nie używam żadnej formy pomocy ,69 Inne 37 5,95 Suma: ,74 * Procenty nie sumują się do 100, gdyż można było zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź. Źródło: badania własne

277 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 277 Poruszając się w przestrzeni zurbanizowanej, osoby niewidome lub słabowidzące korzystają z różnych form pomocy, nierzadko łącząc kilka postaci wsparcia. Ponad 70% ankietowanych wskazało co najmniej jeden sposób wspomagający ich w poruszaniu się w mieście. Ponad połowa korzysta z przewodnika, a więc osoby widzącej, która dba o bezpieczeństwo w trakcie poruszania się w mieście. Niecałe 27% nie korzysta z żadnej formy pomocy a więc są to osoby całkowicie samodzielne bądź takie, które po prostu nie opuszczają miejsca zamieszkania. Białej laski używa ponad 45% badanych. Psa przewodnika jedynie nieco ponad 2,5%, co związane jest z wysokim kosztem wyszkolenia i utrzymania psa. Urządzenie GPS stosuje niemal 7% badanych, wykrywacz przeszkód jedynie około 0,5%, a inne formy pomocy stosowane są przez niecałe 6%. Wyniki badań w zakresie częstotliwości odwiedzania różnych kategorii obiektów w przestrzeni miejskiej Kolejny blok pytań zawartych w ankiecie miał za zadanie określenie częstotliwości odwiedzania przez osoby niewidome i słabowidzące różnych kategorii miejsc w przestrzeni miejskiej oraz czynników determinujących tę częstotliwość. Tabela 5. Częstotliwość odwiedzania urzędów administracji przez badanych Jak często odwiedza Pan/i urzędy administracji? Odpowiedź Liczba Procent w ogóle nie odwiedzam 31 4,98 bardzo rzadko ,42 raczej rzadko ,78 raczej często ,63 bardzo często 51 8,21 Brak odpowiedzi 31 4,98 Suma: ,00 Źródło: badania własne Osoby niewidome i słabowidzące powinny mieć zagwarantowaną dostępność do wszelkiej infrastruktury oraz usług ze sfery publicznej. Ponieważ analizie poddano problemy związane z poruszaniem się w przestrzeni

278 278 Elżbieta Zatyka, Rozdział I. Poziom samodzielności osób niewidomych miejskiej, postanowiono zbadać, jak często osoby z dysfunkcją wzroku odwiedzają urzędy administracji. Na marginesie należy wyjaśnić, że w ankiecie użyto sformułowań z języka potocznego, np. urzędy administracji, nie zaś prawniczego, aby zapewnić zrozumiałość pytań dla przeciętnego respondenta. Blisko 5% respondentów w ogóle nie odwiedza urzędów administracji, ponad 20% czyni to bardzo rzadko, a blisko 38% raczej rzadko. Zatem ponad 60% respondentów nie czyni tego często. Blisko 24% zadeklarowało, że urzędy administracji odwiedza raczej często, co wydaje się zbieżne z częstotliwością odwiedzania urzędów administracji przez przeciętną osobę bez dysfunkcji. Ponad 8% respondentów odwiedza urzędy bardzo często, a prawie 5% nie udzieliło odpowiedzi na to pytanie. W zakresie dostosowania urzędów administracji do potrzeb osób niepełnosprawnych, w tym niewidomych i słabowidzących, bez wątpienia kluczową rolę odgrywają działania organów publicznych, a przede wszystkim samorządu terytorialnego. Zwiększenie dostępności tego typu obiektów dla osób niepełnosprawnych z reguły poprawia również ich powszechną dostępność. W trakcie wywiadów niejednokrotnie zwracano jednak uwagę na fakt, że udogodnienia wprowadzone dla osób z dysfunkcją określonego rodzaju stanowią barierę dla osób z innego rodzaju dysfunkcją, np. brak krawężników czy progów jest pożądany przez osoby z niepełnosprawnością ruchową, lecz utrudnia poruszanie się osobom niewidomym. Dlatego szczególnie istotne są konsultacje z osobami niepełnosprawnymi na etapie projektowania wprowadzenia danej postaci dostosowania, aby ułatwiając poruszanie się jednej grupie osób, nie stwarzać utrudnień osobom z innego rodzaju dysfunkcją. Rolą samorządu jest wypracowanie efektywnego modelu tego typu konsultacji 3. Tabela 6. Częstotliwość odwiedzania przychodni lekarskich przez badanych Jak często odwiedza Pan/i przychodnie lekarskie? Odpowiedź Liczba Procent w ogóle nie odwiedzam 3 0,48 bardzo rzadko 63 10,13 raczej rzadko ,42 raczej często ,80 bardzo często ,56 3 O roli samorządów i konsultacjach społecznych szerzej: M. Wysocki, Dostępna przestrzeń publiczna. Samorząd równych szans, Kraków 2009, s. 19 i n.

279 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 279 Brak odpowiedzi 10 1,61 Suma: ,00 Źródło: badania własne Z naturalnych, związanych ze stanem zdrowia osób niewidomych i słabowidzących względów wśród odpowiedzi na pytanie o częstotliwość odwiedzania przychodni lekarskich przeważała odpowiedź: raczej często, którą wskazało 41,80% badanych, a 16,56% stwierdziło, że czyni to bardzo często. Zatem dla niemalże 60% ankietowanych kwestia dostosowania zakładów opieki zdrowotnej do potrzeb osób z dysfunkcją wzroku stanowi problem, z którym mierzą się często. Blisko 30% badanych odwiedza ośrodki zdrowia raczej rzadko, a 10,13% bardzo rzadko. W ogóle nie odwiedza przychodni lekarskich 0,48% ankietowanych, a 1,61% nie udzieliło odpowiedzi na to pytanie. Tabela 7. Częstotliwość odwiedzania kin, teatrów lub muzeów przez badanych Jak często odwiedza Pan/i kina/teatry/muzea? Odpowiedź Liczba Procent w ogóle nie odwiedzam ,26 bardzo rzadko ,62 raczej rzadko ,19 raczej często 64 10,29 bardzo często 20 3,22 Brak odpowiedzi 40 6,42 Suma: ,00 Źródło: badania własne Nie budzi zaskoczenia fakt, że wśród odpowiedzi na pytanie o częstotliwość odwiedzania ośrodków kultury dominowały odpowiedzi raczej rzadko (31,19%), bardzo rzadko (28,62%). W ogóle nie odwiedza kin/teatrów/ muzeów aż 22,26% badanych. Taki rezultat badawczy jest efektem głównie rodzaju dysfunkcji zdrowotnej. Należy jednak zaznaczyć, że w trakcie wywiadów podnoszono również kwestię niedostosowania infrastruktury tych miejsc oraz kwestię kosztów. Jedynie 10,29% kina/teatry/muzea odwiedza raczej często, 3,22% czyni to bardzo często, a 6,22% nie udzieliło odpowiedzi. Pożądane byłoby rozważenie wprowadzenia systemu rabatów dla osób

280 280 Elżbieta Zatyka, Rozdział I. Poziom samodzielności osób niewidomych niepełnosprawnych w ośrodkach kultury finansowanych z budżetu państwa oraz pomoc publiczna w rozwijaniu interesujących inicjatyw na rzecz upowszechnienia kultury wśród osób z dysfunkcją wzroku, np. audiodeskrypcja. Tabela 8. Częstotliwość uczestnictwa w imprezach masowych przez badanych Jak często uczestniczy Pan/i w imprezach masowych? Odpowiedź Liczba Procent w ogóle nie odwiedzam ,92 bardzo rzadko ,65 raczej rzadko ,30 raczej często 55 8,84 bardzo często 16 2,57 Brak odpowiedzi 48 7,72 Suma: ,00 Źródło: badania własne Imprezy masowe z reguły powodują istotne zmiany w organizacji poruszania się w przestrzeni miejskiej. Zmiany takie stanowią pewne utrudnienie dla każdej osoby, ale dla osób niewidomych i słabowidzących stanowią szczególne zagrożenie ich bezpieczeństwa. Wytrenowany sposób przebycia określonej trasy z reguły w takiej sytuacji jest zawodny i niezbędna staje się pomoc osoby widzącej. Zagrożenie rośnie również w związku z możliwością wybryków chuligańskich. Wydaje się, że to właśnie świadomość tych zagrożeń powoduje, że blisko 25% badanych w ogóle nie bierze udziału w imprezach masowych, 27,65% czyni to bardzo rzadko, a 28,30% raczej rzadko. Niewiele ponad 11% ankietowanych bierze udział w imprezach masowych raczej często lub bardzo często. Należy zauważyć, że ogólnodostępne informacje o tego typu utrudnieniach są niewystarczające i z reguły niedostępne dla osób niewidomych i słabowidzących. Tabela 9. Częstotliwość odwiedzania banków przez badanych Jak często odwiedza Pan/i banki? Odpowiedź Liczba Procent w ogóle nie odwiedzam 54 8,68 bardzo rzadko ,45

281 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 281 raczej rzadko ,44 raczej często ,24 bardzo często 47 7,56 Brak odpowiedzi 35 5,63 Suma: ,00 Źródło: badania własne Kolejną istotną w życiu codziennym instytucją, odwiedzaną również przez osoby niewidome i słabowidzące są banki. Z reguły są to obiekty dostosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych, także osób z dysfunkcją wzroku. Uwidacznia się to w uzyskanych odpowiedziach, wśród których ponad jedna czwarta to raczej często, a 7,56% bardzo często. Ponad jedna trzecia respondentów odwiedza banki raczej rzadko, a 19,45% bardzo rzadko. Jedynie 8,68% nie czyni tego wcale, a 5,63% nie udzieliło odpowiedzi na to pytanie. Powszechność korzystania z usług bankowych pozwala stwierdzić, że osoby, które zadeklarowały, że banków nie odwiedzają, korzystają z ich usług w postaci elektronicznej lub poprzez osoby upoważnione. Tabela 10. Częstotliwość odwiedzania urzędów pocztowych przez badanych Jak często odwiedza Pan/i urzędy pocztowe? Odpowiedź Liczba Procent w ogóle nie odwiedzam 39 6,27 bardzo rzadko ,61 raczej rzadko ,91 raczej często ,47 bardzo często 35 5,63 Brak odpowiedzi 38 6,11 Suma: ,00 Źródło: badania własne Z uwagi na wypieranie poczty przez banki ze sfery usług finansowych oraz rozwój wirtualnych form komunikacji częstotliwość korzystania z usług pocztowych maleje w naszym społeczeństwie. Tendencja ta uwidacznia się również w przypadku osób niewidomych i słabowidzących. Blisko 39% raczej rzadko odwiedza urzędy pocztowe, niemalże 20% czyni to bardzo rzadko, a 6,27% w ogóle nie odwiedza. 23,47% ankietowanych raczej często od-

282 282 Elżbieta Zatyka, Rozdział I. Poziom samodzielności osób niewidomych wiedza poczty, a jedynie 5,63% czyni to bardzo często. 6,11% respondentów nie udzieliło odpowiedzi na to pytanie. Kolejne dwie tabele obrazują rozkład odpowiedzi na pytanie o częstotliwość odwiedzania miejsc, w których osoba niewidoma lub słabowidząca może zrobić zakupy. Na podstawie uzyskanych odpowiedzi należy uznać, że przestrzenią zdecydowanie bardziej przyjazną osobom niewidomym i słabowidzącym są sklepy osiedlowe, a nie supermarkety/galerie handlowe. Sklepy osiedlowe odwiedza bardzo często 38,42% ankietowanych, 35,05% czyni to raczej często. Raczej rzadko odwiedza sklepy osiedlowe 15,11%, a 4,02% respondentów bardzo rzadko. W ogóle nie odwiedza sklepów osiedlowych 3,54% ankietowanych, a 3,86% nie udzieliło odpowiedzi na to pytanie. Tabela 11. Częstotliwość odwiedzania sklepów osiedlowych przez badanych Jak często odwiedza Pan/i sklepy osiedlowe? Odpowiedź Liczba Procent w ogóle nie odwiedzam 22 3,54 bardzo rzadko 25 4,02 raczej rzadko 94 15,11 raczej często ,05 bardzo często ,42 Brak odpowiedzi 24 3,86 Suma: ,00 Źródło: badania własne Natomiast galerie handlowe i supermarkety odwiedza bardzo często 15,27% ankietowanych, a raczej często 27,33%. Ponad jedna czwarta ankietowanych stwierdziła, że miejsca te odwiedza raczej rzadko, a ponad 15%, że bardzo rzadko. W ogóle nie odwiedza galerii i supermarketów 9,01%. 6,27% nie udzieliło odpowiedzi na to pytanie. Osoby słabowidzące biorące udział w przeprowadzonych wywiadach grupowych, wyjaśniając, dlaczego unikają takich sklepów wielopłaszczyznowych, wskazywały przede wszystkim na kwestię oświetlenia, którego duża intensywność i różnorodność jest dokuczliwa dla osoby z dysfunkcją wzroku. Doskonale ilustruje problem wypowiedź jednej z uczestniczek wywiadu: Galerii ja się na przykład bardzo boję i już sama na pewno tam się nie wybiorę. Tam jest tam się błyszczy wszystko, przezroczyste, gdzieś szyby, gdzieś schody i nie wiem. Ja bardzo się boję chodzić po galeriach sama.

283 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 283 Tabela 12. Częstotliwość odwiedzania supermarketów lub galerii handlowych przez badanych Jak często odwiedza Pan/i supermarkety/galerie handlowe? Odpowiedź Liczba Procent w ogóle nie odwiedzam 56 9,01 bardzo rzadko 95 15,27 raczej rzadko ,85 raczej często ,33 bardzo często 95 15,27 Brak odpowiedzi 39 6,27 Suma: ,00 Źródło: badania własne Kolejna tabela zawiera wyniki obrazujące częstotliwość odwiedzania kościołów. Blisko 60% badanych bardzo często (21,54%) lub raczej często (37,94%) odwiedza kościoły, co z jednej strony odzwierciedla wysoki poziom religijności naszego społeczeństwa, a z drugiej strony świadczy o dostosowaniu tych obiektów umożliwiającym osobom z dysfunkcją wzroku korzystanie z nich. Raczej rzadko kościoły odwiedza 19,14% respondentów, bardzo rzadko 9,16%, a w ogóle nie odwiedza 5,31%. Tabela 13. Częstotliwość odwiedzania kościołów przez badanych Jak często odwiedza Pan/i kościoły? Odpowiedź Liczba Procent w ogóle nie odwiedzam 33 5,31 bardzo rzadko 57 9,16 raczej rzadko ,14 raczej często ,94 bardzo często ,54 Brak odpowiedzi 43 6,91 Suma: ,00 Źródło: badania własne Poniższa tabela zawiera odpowiedzi udzielone na pytanie o częstotliwość odwiedzania instytucji działających na rzecz osób z dysfunkcją wzroku.

284 284 Elżbieta Zatyka, Rozdział I. Poziom samodzielności osób niewidomych Tabela 14. Częstotliwość odwiedzania instytucji działających na rzecz osób z dysfunkcją wzroku przez badanych Jak często odwiedza Pan/i instytucje działające na rzecz osób z dysfunkcją wzroku? Odpowiedź Liczba Procent w ogóle nie odwiedzam 35 5,63 bardzo rzadko 62 9,97 raczej rzadko ,54 raczej często ,48 bardzo często ,40 Brak odpowiedzi 31 4,98 Suma: ,00 Źródło: badania własne Nieco częściej niż urzędy administracji publicznej osoby niewidome i słabowidzące odwiedzają różnego rodzaju instytucje działające na rzecz osób z dysfunkcją wzroku, ponieważ ponad jedna czwarta respondentów czyni to bardzo często, a blisko 33% raczej często. Łącznie ponad 36% ankietowanych nie uznało za częste swoich odwiedzin w tego rodzaju instytucjach, prawie 22% bowiem wskazało, że odwiedza je raczej rzadko, prawie 10% bardzo rzadko, a niecałe 6% w ogóle ich nie odwiedza. Niecałe 5% ankietowanych nie udzieliło odpowiedzi na to pytanie. Odwiedzanie różnego rodzaju obiektów położonych w przestrzeni miejskiej jest raczej związane z określonymi, konkretnymi potrzebami osób z dysfunkcją wzroku, niż z ich rozrywką i rekreacją. Dowodzą tego m.in. odpowiedzi na pytania dotyczące częstotliwości odwiedzania pubów i restauracji oraz parków i innych terenów zielonych. Tabela 15. Częstotliwość odwiedzania pubów lub restauracji przez badanych Jak często odwiedza Pan/i puby/restauracje? Odpowiedź Liczba Procent w ogóle nie odwiedzam ,83 bardzo rzadko ,32 raczej rzadko ,94 raczej często 61 9,81 bardzo często 21 3,38

285 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 285 Brak odpowiedzi 48 7,72 Suma: ,00 Źródło: badania własne Ponad 31% badanych w ogóle nie odwiedza pubów i restauracji, 27,32% czyni to bardzo rzadko, a blisko 20% raczej rzadko. Przyczyny tego stanu rzeczy wskazywane przez niewidomych w trakcie wywiadów to przede wszystkim wysoki koszt, niedostosowanie tego typu miejsc do potrzeb niewidomych, jak również obawa przed znalezieniem się w centrum uwagi innych klientów. Jedynie 9,81% ankietowanych raczej często odwiedza puby i restauracje, 3,38% czyni to bardzo często. 7,72% ankietowanych nie udzieliło odpowiedzi na to pytanie. Nieco częściej niż puby i restauracje osoby niewidome i słabowidzące odwiedzają parki i inne tereny zielone. Z takich przestrzeni nie korzysta jedynie 6,59%, a 16,24% czyni to bardzo rzadko, a raczej rzadko 22,03%. Raczej często parki i inne tereny zielone odwiedza 34,72% ankietowanych, a bardzo często udaje się tam niemal 14%. Odpowiedzi na to pytanie nie wskazało 6,43% ankietowanych. Tabela 16. Częstotliwość odwiedzania parków lub terenów zielonych przez badanych Jak często odwiedza Pan/i parki/tereny zielone? Odpowiedź Liczba Procent w ogóle nie odwiedzam 41 6,59 bardzo rzadko ,24 raczej rzadko ,03 raczej często ,72 bardzo często 87 13,99 Brak odpowiedzi 40 6,43 Suma: ,00 Źródło: badania własne Ostatnia z tabel dotyczących częstotliwości odwiedzania obiektów poszczególnych kategorii obrazuje odpowiedzi na pytanie dotyczące innych kategorii obiektów. Aż 84,40% nie udzieliło odpowiedzi na to pytanie, co wynikać może z techniki ankietowania. 4,03% respondentów stwierdziło, że nie odwiedza innych obiektów, a 1,13% wskazało, że inne obiekty odwie-

286 286 Elżbieta Zatyka, Rozdział I. Poziom samodzielności osób niewidomych dza bardzo rzadko. Raczej rzadko to odpowiedź udzielona przez 3,36%, a 3,05% bardzo często odwiedza inne obiekty. Tabela 17. Częstotliwość odwiedzania innych obiektów przez badanych Jak często odwiedza Pan/i inne obiekty? Odpowiedź Liczba Procent w ogóle nie odwiedzam 25 4,03 bardzo rzadko 7 1,13 raczej rzadko 21 3,36 raczej często 25 4,03 bardzo często 19 3,05 Brak odpowiedzi ,40 Suma: ,00 Źródło: badania własne W celu ustalenia czynników wpływających na określony poziom częstotliwości odwiedzania przez osoby niewidome lub słabowidzące miejsc i obiektów użyteczności publicznej sformułowano w ankiecie kolejne pytanie: W jakim stopniu niżej wymienione względy decydują o wskazanej przez Pana/ią częstotliwości odwiedzania podanych w pytaniu poprzednim miejsc i obiektów użyteczności publicznej?. Tabela 18. Stopień wpływu potrzeb osobistych badanych na częstotliwość odwiedzania miejsc i obiektów użyteczności publicznej W jakim stopniu potrzeby osobiste decydują o wskazanej przez Pana/ią częstotliwości odwiedzania różnych miejsc i obiektów użyteczności publicznej? Odpowiedź Liczba Procent trudno powiedzieć 18 2,89 w bardzo małym stopniu 10 1,61 w małym stopniu 38 6,11 w dużym stopniu ,57 w bardzo dużym stopniu ,77 Brak odpowiedzi 19 3,05 Suma: ,00 Źródło: badania własne

287 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 287 Najliczniejsza grupa ankietowanych wskazała, że to potrzeby osobiste stanowią główny czynnik decydujący o częstotliwości odwiedzania miejsc i obiektów użyteczności publicznej. Według prawie 22% respondentów determinują one tę częstotliwość w bardzo dużym stopniu, a według prawie 35% w dużym stopniu. O małym i bardzo małym wpływie tego czynnika na częstotliwość korzystania z miejsc i obiektów użyteczności publicznej mówiło mniej niż 8%, niecałe 3% uznało, że trudno to ocenić, a około 3% nie udzieliło odpowiedzi na to pytanie. Tabela 19. Stopień wpływu ograniczeń wynikających z dysfunkcji wzroku badanych na częstotliwość odwiedzania miejsc i obiektów użyteczności publicznej W jakim stopniu ograniczenia wynikające z dysfunkcji wzroku decydują o wskazanej przez Pana/ią częstotliwości odwiedzania miejsc i obiektów użyteczności publicznej? Odpowiedź Liczba Procent trudno powiedzieć 28 4,50 w bardzo małym stopniu 56 9,00 w małym stopniu ,94 w dużym stopniu ,97 w bardzo dużym stopniu ,94 Brak odpowiedzi 60 9,65 Suma: ,00 Źródło: badania własne Większość respondentów uznała, że w dużym lub bardzo dużym stopniu na przedmiotową częstotliwość wpływają ograniczenia wynikające z dysfunkcji wzroku. Prawie 20% wskazało na bardzo duży wpływ, a prawie 37% na wpływ duży. O małym lub bardzo małym wpływie tego czynnika mówiło niecałe 29% badanych, a 4,5% uznało, że trudno to ocenić. Prawie 10% nie udzieliło odpowiedzi na to pytanie.

288 288 Elżbieta Zatyka, Rozdział I. Poziom samodzielności osób niewidomych Tabela 20. Stopień wpływu dostępności miejsc i obiektów użyteczności publicznej na częstotliwość ich odwiedzania W jakim stopniu kwestie dostępności miejsc i obiektów dla osób z dysfunkcją wzroku decydują o wskazanej przez Pana/ią częstotliwości odwiedzania miejsc i obiektów użyteczności publicznej? Odpowiedź Liczba Procent trudno powiedzieć 52 8,36 w bardzo małym stopniu 84 13,50 w małym stopniu ,45 w dużym stopniu ,91 w bardzo dużym stopniu ,88 Brak odpowiedzi 74 11,90 Suma: ,00 Źródło: badania własne Dostępność miejsc i obiektów dla osób z dysfunkcją wzroku została uznana przez blisko połowę badanych za czynnik określający częstotliwość korzystania przez nich z miejsc i obiektów użyteczności publicznej w dużym (29,91%) i bardzo dużym stopniu (16,88%). Około jednej trzeciej badanych uznało wpływ tego czynnika za mały (19,45%) lub bardzo mały (13,50%). Ponad 8% respondentów wybrało odpowiedź trudno powiedzieć, a prawie 12% nie udzieliło odpowiedzi. W trakcie wywiadów osoby niewidome i słabowidzące wskazały, że istotnym czynnikiem ograniczającym częstotliwość wychodzenia z domu jest pora dnia. Zapadnięcie zmroku nie tylko ogranicza widoczność, ale przede wszystkim powoduje, że mniej ludzi porusza się w przestrzeni miejskiej i stąd jest ograniczona możliwość zwrócenia się o pomoc w razie potrzeby. Podsumowując zaprezentowany fragment badań empirycznych, należy podkreślić wyłaniającą się z badań dosyć aktywną postawę osób z dysfunkcją wzroku w zakresie poszukiwania form możliwości bezpiecznego poruszania się w przestrzeni miejskiej, deklarowany wysoki poziom samodzielności, jednak przy stosunkowo niewielkiej częstotliwości samodzielnego opuszczania miejsca zamieszkania i rzadko występującym posługiwaniu się nowoczesnymi technologiami. Można zatem mówić o zadowalającym poziomie samodzielności osób z tym rodzajem dysfunkcji w przestrzeni zurbanizowanej. Potrzeby osób niewidomych i słabowidzących w zakresie ułatwienia im poruszania się w przestrzeni miejskiej wyrażone przede wszystkim w trakcie wywiadów dotyczyły dostępności infrastruktury,

289 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 289 technologii, ale przede wszystkim były to oczekiwania inteligentnej pomocy od osób widzących. W wynikach badań nie znalazła zatem potwierdzenia hipoteza, według której osoby niewidome i słabowidzące nisko oceniają poziom swojej samodzielności poruszania się po mieście. Podobnie hipoteza, że osoby niewidome i słabowidzące nabyły umiejętności poruszania się w przestrzeni publicznej w trakcie edukacji szkolnej, znalazła jedynie częściowe potwierdzenie, bowiem to indywidualna, samodzielna praca metodą prób i błędów oraz pomoc przewodnika (osoby widzącej) stanowią podstawę tych umiejętności. Nie można również potwierdzić, że osoby niewidome i słabowidzące stosunkowo rzadko odwiedzają miejsca i obiekty użyteczności publicznej, czynią to bowiem w miarę swoich potrzeb samodzielnie bądź z pomocą asystenta lub innego przewodnika. Bliska potwierdzeniu była hipoteza, że osoby niewidome i słabowidzące, poruszając się po mieście, używają najczęściej białej laski. Jednakże nieco częściej osoby niewidome i słabowidzące wykorzystują w poruszaniu się po mieście pomoc przewodnika. Hipoteza, według której poziom mobilności osób niewidomych i słabowidzących w przestrzeni zurbanizowanej uzależniony jest od stanu technicznego infrastruktury drogowej, znajduje swoje potwierdzenie w wynikach badań, jednakże jest to jeden z czynników wpływających na decyzję o poruszaniu się w przestrzeni miejskiej. Należy również odnotować potwierdzenie hipotezy, według której informacje dotyczące bieżących remontów dróg i ciągów komunikacyjnych byłyby najbardziej użyteczne osobom niewidomym i słabowidzącym poruszającym się w przestrzeni zurbanizowanej.

290 290 Elżbieta Zatyka, Rozdział I. Poziom samodzielności osób niewidomych

291 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 291 Wojciech Filipkowski Rozdział II. Idea miejskiej mapy zagrożeń Idea miejskiej mapy zagrożeń czerpie swoją inspirację z kryminologicznych koncepcji wiążących czynniki kryminogenne z przestrzenią geograficzną miasta, regionów lub całych państw. Należy tutaj wymienić przede wszystkim M. A. Queteleta, który jako pierwszy w połowie XIX wieku badał rozmieszczenie przestępstw na badanym terenie 1. Także M. A. Guerry zajmował się analizą danych demograficznych w ujęciu przestrzennym pod kątem popełnianych przestępstw. Trzeba też wspomnieć założenia szkoły chicagowskiej. Na początku XX wieku poszukiwała ona przyczyn nierównomiernego rozłożenia przestępstw w mieście 2. Na pewno najpoważniejsze zmiany w rozwoju koncepcji map przestępczości wynikały z wykorzystania komputerów do analizowania danych i informacji 3. Zastąpiły one prace manualne oraz ograniczone analizy, umożliwiając jednocześnie opisywanie danego obszaru przez kilkanaście różnych zmiennych, a następnie wizualizację wyników tychże analiz. Nierozerwalnie rozważania te powinny wiązać się z systemem informacji przestrzennej (GIS Geographic Information System). Jest to system zawierający dane określonego przez użytkownika rodzaju, które są powiązane z określonymi geograficznymi miejscami 4. Do funkcji systemu należy pozyskiwanie i weryfikacja danych, ich kompilacja, gromadzenie, aktualizowanie i zamienianie, zarządzenie i wymiana, manipulowanie, odnajdywanie i prezentowanie oraz analizowanie ich łącznie 5. W typowym systemie koordynaty geograficzne są powiązane z jego warunkami przyrodniczymi i geofizycznymi takimi jak m.in. wysokość nad poziomem morza, wilgotność gleby, temperatura, zasoby wodne, cechy topograficzne, rodzaj gleby, ale także istniejąca infrastruktura, struktura własności, przemysłowe lub J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski, Kryminologia, Gdańsk 2004, s. 27. Szerzej na temat kryminologicznych aspektów tego podejścia zob. M. Goldschneider, Geografia przestępczości. Uwagi na temat przestrzennych analiz przestępczości przy wykorzystaniu technik cyfrowych, Archiwum Kryminologii 2010, t. XXXII, s Ibidem, s. 24. Zob. T. Bernhardsen, Geographic Information Systems, An Introduction, New York 2002, s. 4 i n. Ibidem, s. 4 5.

292 292 Wojciech Filipkowski, Rozdział II. Idea miejskiej mapy zagrożeń rolnicze wykorzystanie obszaru. Natomiast można również przypisywać budynkom, dzielnicom, miastom, regionom charakterystyki demograficzne, dotyczące gęstości zaludnienia, struktury według płci, wieku, wykształcenia, pracy (lub jej braku), stopień zamożności mieszkańców, ich narodowość, pochodzenie etniczne itd. 6 Opis miejsc można też uzupełnić o dane dotyczące np. ilości popełnianych przestępstw, samobójstw, czy też występowania określonych czynników kryminogennych. Dzięki właśnie technologii GIS w sposób dynamiczny rozwija się crime mapping 7, co oznacza, w tłumaczeniu zaproponowanym przez M. Goldschneider, przestrzenną analizę kryminalną 8. Autorka definiuje ją jako narzędzie służące do dokonywania przestrzennych analiz zdarzeń kryminalnych, polegającym [sic!] na zestawieniu danych dotyczących czasu i miejsca popełnienia przestępstwa dla poszukiwania przestrzennych schematów zachowań przestępczych oraz tzw. hot spots 9. To ostatnie określenie dotyczy miejsc, gdzie często dochodzi do zdarzeń będących w kręgu zainteresowania organów ścigania. Rolą kryminologii, w tym m.in. szkoły ekologicznej, jest szukanie wytłumaczenia, jak pewne okoliczności geoprzestrzenne i demograficzne mają wpływ na zachowania przestępcze 10. Idea miejskiej mapy zagrożeń jest praktycznym zastosowaniem GIS (a w szczególności przestrzennej analizy kryminalnej) dla zapewnienia bezpieczeństwa w komunikacji osób niewidomych i słabowidzących w przestrzeni miejskiej. Na mapę geograficzną miasta należy nałożyć warstwy danych odnoszących się do: 1. miejsc dużej częstotliwości wypadków drogowych z udziałem pieszych, 2. miejsc szczególnie częstych wybryków chuligańskich, 3. miejsc popełniania przestępstw, 4. miejsc objętych miejskim monitoringiem wizyjnym, 5. organizacji imprez masowych podwyższonego ryzyka, 6. prowadzonych aktualnie remontów dróg lub innych ciągów komunikacyjnych, 7. lokalizacji i zmiany lokalizacji budynków użyteczności publicznej, 8. zmian w rozkładach jazdy środków komunikacji miejskiej oraz 9. innych wskazanych przez zainteresowane podmioty i instytucje Ibidem, s. 12 i n. Zob. F. Wang, Geographic Information Systems and Crime Analysis, London 2005, s. vi. M. Goldschneider, Geografia przestępczości, op. cit., s Ibidem. J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski, Kryminologia, op. cit., s. 103 i n.

293 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 293 Z punktu widzenia realizacji już samej idei pozostają kwestie, kto ma ją prowadzić, skąd mają pochodzić dane nanoszone na mapę oraz sposób jej finansowania. Część z danych wymienionych powyżej może pochodzić z Policji, samorządu terytorialnego oraz jego organów lub spółek komunalnych. Powinna być także możliwość wpisywania ich przez samych użytkowników na zasadzie społeczności internetowej. Do rozstrzygnięcia pozostają kwestie prawne, które określają, jakiego typu dane mogą być przekazywane przez określone podmioty i w jakim zakresie. Na pewno też nie mogą one naruszać ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 roku o ochronie danych osobowych 11. Natomiast pierwszy z problemów wiąże się z ostatnim. Potencjalnie mapy tego typu mogą prowadzić i udostępniać samorządy terytorialne, które same mogą je finansować. Jednakże wyda się zasadne rozważać możliwość współpracy w tym zakresie z organizacjami pozarządowymi reprezentującymi zainteresowane grupy społeczne oraz przedsiębiorców. Z tymi ostatnimi wiąże się kwestia komercjalizacji takiej mapy i zapewnienie jej samofinansowania, bez obciążania budżetu samorządu. Jednakże są możliwe też pewne szczególne rozwiązania jak np. partnerstwo publiczno prywatne 12. Głównym celem zadania badawczego nr 3 było opracowanie założeń modelu miejskiej mapy zagrożeń dla osób niewidomych i słabowidzących poruszających się w przestrzeni zurbanizowanej. Natomiast ogólny problem badawczy został sformułowany w następujący sposób: z jakich komponentów powinien składać się model miejskiej mapy zagrożeń dla osób niewidomych i słabowidzących poruszających się w przestrzeni zurbanizowanej? Został on uszczegółowiony poprzez szereg problemów szczegółowych: 1. Jakie kategorie informacji dotyczące zagrożeń z poruszaniem się w mieście byłyby użyteczne osobom niewidomym i słabowidzącym? 2. Jakie kategorie informacji dotyczące zagrożeń związane z poruszaniem się w mieście są obecnie udostępniane osobom niewidomym i słabowidzącym? 3. Jakie podmioty mogłyby opracowywać i udostępniać osobom niewidomym i słabowidzącym informacje dotyczące zagrożeń związanych z poruszaniem się w mieście? Dz. U. z 2002 r., Nr 101, poz. 926 tekst jednolity ze zm. Zgodnie z założeniami ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o partnerstwie publiczno prywatnym (Dz. U. z 2009 r., Nr 19, poz. 100 ze zm.). Zob. także opracowania zawarte w: M. Perkowski (red.), Partnerstwo międzysektorowe. Możliwości, zasady, realizacja, Fundacja Prawo i Partnerstwo, Białystok 2009.

294 294 Wojciech Filipkowski, Rozdział II. Idea miejskiej mapy zagrożeń 4. Jaki byłby optymalny sposób udostępniania informacji dotyczących zagrożeń związanych z poruszaniem się w mieście w ocenie niewidomych i słabowidzących? 5. Jakie podmioty według opinii niewidomych i słabowidzących powinny finansować opracowywanie i udostępnianie informacji dotyczących zagrożeń związanych z poruszaniem się w mieście? 6. Jakie kategorie informacji dotyczące zagrożeń związanych z poruszaniem się w mieście i w jakim stopniu byłyby użyteczne osobom niewidomym i słabowidzącym w opinii funkcjonariuszy Policji? Do tak sformułowanych pytań badawczych postawiono następujące hipotezy szczegółowe: 1. Informacje dotyczące miejsca i ilości wypadków drogowych z udziałem pieszych byłyby najbardziej użyteczne osobom niewidomym i słabowidzącym. 2. W chwili obecnej osobom niewidomym i słabowidzącym nie są udostępniane żadne informacje dotyczące zagrożeń związanych z poruszaniem się w mieście. 3. Samorząd terytorialny w porozumieniu z Policją i organizacjami pozarządowymi mogłyby opracowywać i udostępniać osobom niewidomym i słabowidzącym informacje dotyczące zagrożeń związanych z poruszaniem się w mieście. 4. Udostępnianie informacji dotyczących zagrożeń związanych z poruszaniem się w mieście w ocenie niewidomych i słabowidzących poprzez Internet i aplikacje mobilne byłoby najbardziej optymalne. 5. Finansowanie opracowywania i udostępniania informacji dotyczących zagrożeń związanych z poruszaniem się w mieście powinno odbywać się w formule partnerstwa publiczno prywatnego. 6. Informacje dotyczące miejsca i ilości wypadków drogowych z udziałem pieszych byłyby najbardziej użyteczne osobom niewidomym i słabowidzącym w opinii funkcjonariuszy Policji.

295 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 295 Prezentacja wyników badań ankietowych wśród osób niewidomych i słabowidzących W ankiecie skierowanej do osób niewidomych i słabowidzących znalazło się pięć pytań odnoszących się do różnych aspektów koncepcji miejskiej mapy zagrożeń. Uznano tę grupę respondentów za właściwą, gdyż stanowią oni potencjalne grono jej odbiorców. W pierwszym z serii pytań wymienione zostały przykładowe informacje dotyczące zagrożeń związanych z poruszaniem się w mieście. Odnosiły się one do częstotliwości wypadków drogowych z udziałem pieszych, miejsc szczególnie częstych wybryków chuligańskich, miejsc popełniania przestępstw (np. rozboje, zgwałcenia), miejsc objętych miejskim monitoringiem wizyjnym, organizacji imprez masowych podwyższonego ryzyka (np. mecze, koncerty), aktualnych remontów dróg lub innych ciągów komunikacyjnych, lokalizacji i zmiany lokalizacji budynków użyteczności publicznej, zmian w rozkładach jazdy środków komunikacji miejskiej. Respondenci mieli także możliwość wskazania swoich własnych sugestii co do zakresu informacji, które powinny się znaleźć na tego typu mapie, oraz dokonania oceny ich użyteczności. Z tej możliwości skorzystało 45 osób. Jednakże większość z tej grupy ograniczyła się tylko do określenia właśnie stopnia użyteczności. Natomiast trzynaścioro respondentów zaproponowało dodatkowe informacje, które w ich ocenie byłyby w bardzo dużym stopniu użyteczne 13. Tabela 1. Stopień użyteczności podanych przykładowo informacji dotyczących zagrożeń związanych z poruszaniem się w mieście w opinii respondentów* Informacje dotyczące: miejsc dużej częstotliwości wypadków drogowych z udziałem pieszych W bardzo dużym stopniu W dużym stopniu W małym stopniu W bardzo małym stopniu Trudno powiedzieć Brak odpowiedzi 28,45 34,41 15,92 8,20 7,88 5,14 13 Znalazły się tutaj następujące informacje o: układzie skrzyżowań; lokalizacji przejść dla pieszych, budynkach; numerze piętra w windach i na schodach, rozkładzie jazdy i oznaczeniach kas na dworcach; informacjach na dworcu PKP lub PKS, rozkładach jazdy komunikacji miejskiej wraz z ich zmianami; patrolach policyjnych; miejscach parkingowych; repertuarze kin, imprezach, ulgach, godzinach pracy np. aptek, przychodni.

296 296 Wojciech Filipkowski, Rozdział II. Idea miejskiej mapy zagrożeń miejsc szczególnie częstych wybryków chuligańskich miejsc popełniania przestępstw miejsc objętych miejskim monitoringiem wizyjnym organizacji imprez masowych podwyższonego ryzyka prowadzonych aktualnie remontów dróg lub innych ciągów komunikacyjnych lokalizacji i zmiany lokalizacji budynków użyteczności publicznej zmian w rozkładach jazdy środków komunikacji miejskiej 29,58 36,33 12,38 6,43 9,49 5,79 27,01 31,35 15,43 9,49 10,45 6,27 25,24 27,17 21,86 10,13 9,16 6,44 18,65 28,30 20,90 13,18 12,22 6,75 41,81 34,24 10,29 4,50 4,34 4,82 40,84 34,24 11,58 4,02 4,50 4,82 52,09 27,49 9,16 3,38 3,86 4,02 * dane odnoszą się do odsetka ogółu respondentów. Źródło: badania własne Wśród respondentów największy odsetek odpowiedzi oceniających jako bardzo duży stopień użyteczności zyskały informacje odnoszące się do zmian w rozkładach jazdy komunikacji miejskiej (ponad 52%). Na dalszych miejscach znalazły się informacje o prowadzonych aktualnie remontach dróg lub innych ciągów komunikacyjnych oraz lokalizacji (lub jej zmianie) budynków użyteczności publicznej odpowiednio blisko 42% i prawie 41%. To nie informacje bezpośrednio dotyczące zagrożeń w bezpieczeństwie w komunikacji znalazły się na pierwszych miejscach, ale dane, które są przydatne w życiu codziennym. Wśród respondentów największy odsetek odpowiedzi oceniających jako duży stopień użyteczności zyskały informacje odnoszące się również do zagrożeń. I tak na pierwszych miejscach pod tym względem uplasowały się informacje o miejscach szczególnie częstych wybryków chuligańskich (ponad 36%), a także o miejscach dużej częstotliwości wypadków drogowych z udziałem pieszych (ponad 34%). Na kolejnym miejscu znalazły się wymieniane wyżej informacje ułatwiające życie mieszkańcom przestrzeni zurbanizowanych czyli remonty ciągów komunikacyjnych oraz lokalizacja budynków użyteczności publicznej (ponad 34%).

297 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 297 Po przeciwnej stronie spektrum odpowiedzi znalazły się informacje o organizacji imprez masowych podwyższonego ryzyka (np. mecze, koncerty), o miejscach objętych miejskim monitoringiem wizyjnym oraz popełniania przestępstw (np. rozbojów, zgwałceń) odpowiednio ponad 13%, ponad 10% i blisko 10%. Respondenci ocenili, że są one w bardzo małym stopniu użyteczne dla zapewnienia ich bezpieczeństwa związanego z poruszaniem się w mieście. W przypadku tych samych rodzajów informacji spośród pozostałych odpowiedzi był największy odsetek trudno powiedzieć oraz przypadków, gdy respondenci nie ustosunkowali się do danego zagrożenia i nie udzielili w ogóle odpowiedzi. Sumując odsetki odpowiedzi dla poszczególnych podanych rodzajów informacji pozytywnie i negatywnie oceniających stopień użyteczności dla zapewnienia ich bezpieczeństwa związanego z poruszaniem się w mieście, należy stwierdzić, co następuje. Do ocenianych najwyżej pod kątem użyteczności należą informacje dotyczące zmian w rozkładach jazdy środków komunikacji miejskiej, prowadzonych aktualnie remontów dróg lub innych ciągów komunikacyjnych oraz lokalizacji i zmiany lokalizacji budynków użyteczności publicznej. Uważało tak ponad trzy czwarte respondentów udzielających odpowiedzi na to pytanie. Należy uznać, iż w ruchu miejskim są to najpoważniejsze utrudnienia, z jakimi mogą zetknąć się osoby niewidome lub słabowidzące. Dlatego też chciałyby o nich wiedzieć wcześniej, zanim wyjdą załatwiać swoje sprawy związane z życiem prywatnym i zawodowym. O tym, iż są to bardzo istotne informacje dla respondentów, może także świadczyć fakt, że w przypadkach tych odpowiedzi możemy zaobserwować najniższe odsetki sytuacji, gdy respondent nie udzielił żadnej odpowiedzi (około 4%) lub wybrał odpowiedź trudno powiedzieć (około 4%). Natomiast respondenci najniżej ocenili stopień użyteczności informacji dotyczących organizacji imprez masowych podwyższonego ryzyka (np. mecze, koncerty) ponad 34%, miejsc objętych miejskim monitoringiem wizyjnym blisko 32% oraz miejsc popełniania przestępstw (np. rozboje, zgwałcenia) blisko jedna czwarta respondentów. Godny uwagi jest jednak i ten fakt, iż ponad 60% respondentów za użyteczne uznałoby informacje dotyczące miejsc dużej częstotliwości wypadków drogowych z udziałem pieszych (blisko 63%) oraz miejsc szczególnie częstych wybryków chuligańskich (blisko 66%). Respondentom zadano też pytanie otwarte: które z informacji zawartych w poprzednim pytaniu są obecnie udostępniane osobom niewidomym i słabowidzącym? Ponad 45% respondentów odpowiedziało na to pytanie. Wśród tej grupy ponad 31% stwierdziło, że żadna z nich nie jest udostępniana. Jednocześnie po około 15% z udzielających odpowie-

298 298 Wojciech Filipkowski, Rozdział II. Idea miejskiej mapy zagrożeń dzi na to pytanie wymieniało informacje o remontach lub robotach drogowych oraz o zmianach w rozkładach jazdy MPK, PKP, PKS. Ponadto 6% respondentów udzielających odpowiedzi na to pytanie stwierdziło, że są informowani o rozkładach jazdy transportu publicznego. W dalszej kolejności wymienione zostały informacje dotyczące lokalizacji budynków użyteczności publicznej lub monitoringu (odpowiednio prawie 5% i ponad 4%), niebezpiecznych miejsc (w tym miejsc dużej częstotliwości wypadków) oraz dużych imprez masowych (po blisko 3%). Ponadto 5% poprzestało na stwierdzeniu, że informacje są im udostępniane bez podawania szczegółowych danych. Natomiast część z nich wskazywała na sposób dostępu do informacji poprzez np. Internet (ponad 4%) czy serwisy telewizyjne lub radiowe (4%). W przypadku pozostałych kategorii informacji odsetek udzielających odpowiedzi na to pytanie kształtował się poniżej 1%. Kolejne pytania dotyczyły wybranych kwestii technicznych i organizacyjnych opracowywanej koncepcji miejskiej mapy zagrożeń. W szczególności odnosiły się one do tego, jaki podmiot miałby ją udostępniać, w jakiej formie oraz przez kogo powinna być ona finansowana. Respondentom postawiono pytanie: kto ich zdaniem mógłby opracowywać i udostępniać osobom niewidomym i słabowidzącym informacje dotyczące zagrożeń związanych z poruszaniem się w mieście? Mieli oni możliwość wskazania więcej niż jednej odpowiedzi lub dodania własnej 14. Blisko trzy czwarte respondentów wybrało samorząd gminny jako właściwy podmiot do prowadzenia tego typu mapy miejskiej zawierającej wyżej wspomniane zakresy informacji. Ponad połowa wskazała także na samorząd powiatowy. Zapewne chodzi tu o miasta o statusie powiatów 15. Należy podkreślić, iż czwarte miejsce pod względem ilości odpowiedzi zajmuje Straż Miejska, która również jest jednostką organizacyjną gminy 16 (blisko 39%) Z tej możliwości skorzystało 40 respondentów. Najliczniejsza grupa wskazała Polski Związek Niewidomych oraz wszelkiego rodzaju media tradycyjne i elektroniczne (po 10 odpowiedzi). Czworo respondentów podało Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie. Natomiast po dwóch respondentów wymieniło: sami zainteresowani tzn. niewidomi i niedowidzący, rząd, państwo. Pojedyncze odpowiedzi dotyczyły następujących instytucji: zarząd wspólnoty mieszkaniowej, instytucje użyteczności publicznej, pracownicy Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, młodzież, przedsiębiorstwa komunikacyjne, ubezpieczyciele, organizacje kościelne, przedsiębiorcy mający kontakt z osobami niewidomymi, wszystkie instytucje administracji publicznej, organizacje pozarządowe działające na rzecz osób niewidomych w porozumieniu z instytucjami, które takie informacje posiadają. Jedna osoba wyraziła pogląd, iż nie widzi potrzeby tworzenia takich informacji. Sytuacja taka została przewidziana przez Rozdział 9 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (Dz. U. z 2013 r., Nr 595 tekst jednolity ze zm.). Zob. art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o strażach gminnych (Dz. U. z 2013 r., Nr 1383 tekst jednolity ze zm.).

299 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 299 Można postawić tezę, że to właśnie samorząd jest w ocenie respondentów najbardziej właściwym podmiotem do prowadzenia tego typu map zagrożeń. Na trzecim miejscu znalazła się Policja (41%). Jest to wynik zrozumiały, gdyż do zadań tego organu państwowego należy zapewnienie bezpieczeństwa i porządku publicznego, w szczególności bezpieczeństwa w ruchu lądowym. Wynik zbliżony do Straży Miejskiej uzyskały organizacje pozarządowe (blisko 39%). Mogą to być wszelkiego rodzaju stowarzyszenia lub fundacje zajmujące się np. bezpieczeństwem na drogach, niesieniem pomocy osobom niepełnosprawnym itp. Tylko niewiele ponad 14% respondentów wskazało na podmioty komercyjne. Tabela 2. Potencjalne podmioty odpowiedzialne za opracowywanie i udostępnianie informacji do miejskiej mapy zagrożeń w opinii respondentów Kto zdaniem osób niewidomych i słabowidzących mógłby opracowywać i udostępniać tego rodzaju informacje? Liczba Procent* samorząd gminny ,79 samorząd powiatowy ,57 Policja ,64 Straż Miejska ,91 organizacje pozarządowe ,75 przedsiębiorstwa komercyjne 89 14,31 Inne 40 6,43 Suma: ,40 * Procenty nie sumują się do 100, gdyż można było zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź. Źródło: badania własne Respondenci zostali zapytani, jaka byłaby ich zdaniem optymalna forma udostępniania wyżej wymienionych informacji. Mogli zaznaczać tyle odpowiedzi, ile uznali za zasadne lub też dopisać swoją odpowiedź 17. Na pierw- 17 Z jej możliwości skorzystały 32 osoby. Najwięcej osób wpisywało wszelkie media tradycyjne i elektroniczne (8 odpowiedzi). Sześć osób napisało, że ich zdaniem powinna być odpowiednia aplikacja na smartfona z systemem operacyjnym Android. Cztery osoby wskazały na optymalny sposób dystrybucji informacji ogłoszenia i afisze, plakaty, billboardy. Trzy osoby wymieniły spotkania Polskiego Związku Niewidomych, a dwie Pocztę Polską. Pojedyncze osoby wymieniały: tablice ogłoszeniowe, tablice świetlne, punkty informacyjne, poprzez organizacje pozarządowe, komunikaty głosowe, kontakty z osobą, ulotki i plakaty.

300 300 Wojciech Filipkowski, Rozdział II. Idea miejskiej mapy zagrożeń szym miejscu znalazły się komunikaty w szeroko rozumianych mediach (ponad 72%). Odnosi się to przede wszystkim do mediów tradycyjnych, takich jak radio, telewizja, prasa. W przypadku analizowanej idei miejskiej mapy zagrożeń ten kanał dystrybucji nie jest optymalny. W ten sposób można byłoby informować o jednostkowych, ważnych wydarzeniach lub ewentualnie okresowo w pewnych przedziałach czasu antenowego, ale nie w sposób stały, czy też każdorazowo na życzenie zainteresowanych. Świadczyć to może o przywiązaniu do mediów w ich tradycyjnym ujęciu. Jednocześnie ponad połowa respondentów wybrała stronę internetową jako optymalny kanał dystrybucji wyżej wymienionych informacji. Następne w kolejności odpowiedzi, które zyskały poparcie, to: specjalna infolinia telefoniczna (blisko 48%) oraz informacje wysyłane na telefon komórkowy (np. SMS) ponad 46%. Prawie 31% wybrało także pocztę elektroniczną, co może stanowić jeden z kanałów dystrybucji informacji o zagrożeniach. Blisko 20% wybrało z kolei komunikaty zintegrowane z nawigacją GPS. Tabela 3. Optymalne sposoby udostępniania informacji do miejskiej mapy zagrożeń w opinii respondentów Jaki zdaniem osób niewidomych i słabowidzących byłby optymalny sposób udostępniania tego rodzaju informacji? Liczba Procent* komunikaty w mediach ,35 informacja na stronie internetowej ,29 specjalna infolinia telefoniczna ,75 informacje wysyłane na telefon komórkowy (np. SMS) ,30 poczta elektroniczna ,71 komunikaty zintegrowane z nawigacją GPS ,61 Inne 32 5,14 Suma: ,15 * Procenty nie sumują się do 100, gdyż można było zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź. Źródło: badania własne W kolejnym pytaniu respondenci zostali poproszeni o wyrażenie swojej opinii na temat potencjalnych źródeł finansowania opracowywania i udostępniania informacji osobom niewidomym i słabowidzącym. Mo-

301 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 301 gli oni zaznaczać tyle odpowiedzi, ile uznali za zasadne, lub dopisać własną odpowiedź 18. Ponad dwie trzecie respondentów wybrało odpowiedź wskazującą samorząd gminny jako podmiot, który powinien finansować tego typu miejskie mapy zagrożeń. Niewiele mniej respondentów wskazywało na Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (ponad 63%). Na trzecim miejscu uplasował się samorząd powiatowy (ponad 53%). Powyższe wyniki wskazują, że respondenci jednoznacznie uważają, że to jednak samorząd terytorialny, władza publiczna lub agendy państwowe powinny znaleźć środki budżetowe na tego typu projekty poprawiające bezpieczeństwo nie tylko osób niepełnosprawnych. Blisko jedna czwarta respondentów wybrała także Polski Związek Niewidomych, a ponad 18% inne organizacje pozarządowe. Na kolejnych miejscach znalazły się: Policja (ponad 15%) i przedsiębiorstwa komercyjne (ponad 18%). Natomiast najmniejszy odsetek respondentów dopuścił możliwość finansowania tego typu map przez inne, bliżej nieokreślone podmioty (ponad 5%) oraz przez same osoby zainteresowane (blisko 5%). Tabela 4. Podmioty zobowiązane do finansowania opracowywania i udostępniania informacji do miejskiej mapy zagrożeń w opinii respondentów Kto zdaniem osób niewidomych i słabowidzących powinien finansować Liczba Procent* opracowywanie i udostępnianie tego typu informacji? samorząd gminny ,24 Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych ,34 samorząd powiatowy ,86 Polski Związek Niewidomych ,92 organizacje pozarządowe ,65 Policja 96 15,43 przedsiębiorstwa komercyjne 89 14,31 Inne 35 5,63 18 Z tej możliwości skorzystało 35 osób. Najwięcej wskazało na administrację rządową lub jej agendy (16 respondentów). W dalszej kolejności respondenci wymieniali Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie (5 respondentów), Straż Miejską i Ministerstwo Zdrowia (po 2 respondentów). Pojedyncze osoby podawały wydzieloną część budżetu państwa, Zakład Ubezpieczeń Społecznych, PZN, samorząd województwa, ubezpieczycieli, inwestorów budujących drogi i budynki, Unię Europejską, polityków z kasą. Jedna osoba stwierdziła, że nie ma to znaczenia.

302 302 Wojciech Filipkowski, Rozdział II. Idea miejskiej mapy zagrożeń sam niewidomy lub słabowidzący powinien partycypować w kosztach 30 4,82 Suma: ,20 * Procenty nie sumują się do 100, gdyż można było zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź. Źródło: badania własne Prezentacja wyników badań ankietowych wśród funkcjonariuszy Policji W ankiecie skierowanej do funkcjonariuszy Policji znalazło się jedno pytanie identyczne do tego, które znalazło się w ankiecie skierowanej do osób niewidomych i słabowidzących, dotyczące przykładowych informacji o zagrożeniach związanych z poruszaniem się w mieście. Odnosiły się one do częstotliwości wypadków drogowych z udziałem pieszych, miejsc szczególnie częstych wybryków chuligańskich, miejsc popełniania przestępstw, miejsc objętych miejskim monitoringiem wizyjnym, organizacji imprez masowych podwyższonego ryzyka, aktualnych remontów dróg lub innych ciągów komunikacyjnych, lokalizacji i zmiany lokalizacji budynków użyteczności publicznej, zmian w rozkładach jazdy środków komunikacji miejskiej. Respondenci mieli także możliwość wskazania swoich własnych sugestii co do zakresu informacji, które powinny się znaleźć na tego typu mapie, oraz dokonania oceny ich użyteczności. Nikt jednak nie skorzystał z tej możliwości. Tabela 5. Oceny funkcjonariuszy Policji co do stopnia użyteczności podanych przykładowo informacji dotyczących zagrożeń związanych z poruszaniem się w mieście* Informacje dotyczące: tzw. czarnych punktów, czyli miejsc dużej częstotliwości wypadków drogowych miejsc szczególnie częstych wybryków chuligańskich W bardzo dużym stopniu W dużym stopniu W małym stopniu W bardzo małym stopniu Trudno powiedzieć Brak odpowiedzi 19,3 38,8 19,4 9,2 9,4 3,9 16,0 37,7 22,8 8,7 10,00 4,8

303 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 303 miejsc popełniania przestępstw miejsc objętych miejskim monitoringiem wizyjnym organizacji imprez masowych podwyższonego ryzyka prowadzonych aktualnie remontów dróg lub innych ciągów komunikacyjnych lokalizacji i zmiany lokalizacji budynków użyteczności publicznej zmian w rozkładach jazdy środków komunikacji miejskiej 16,7 39,1 21,0 7,8 10,1 5,3 15,6 37,8 23,9 8,0 9,0 5,6 14,1 36,8 26,1 8,0 9,7 5,4 27,1 43,6 13,2 4,0 7,0 5,0 25,2 40,8 16,9 4,4 8,0 4,7 26,8 40,3 15,6 4,6 8,3 4,4 * dane odnoszą się do odsetka ogółu respondentów. Źródło: badania własne Uzyskano wyniki, które w zasadzie pokrywają się z wynikami, jakie zostały opisane w przypadku odpowiedzi osób niewidomych i słabowidzących. Funkcjonariusze Policji pozytywnie ocenili użyteczność dla bezpieczeństwa poruszania się w mieście informacji dotyczących prowadzonych aktualnie remontów dróg lub innych ciągów komunikacyjnych, zmian w rozkładach jazdy środków komunikacji miejskiej oraz lokalizacji i zmiany lokalizacji budynków użyteczności publicznej. Zsumowany wynik dla każdej z tego rodzaju informacji wynosił powyżej 60% odpowiedzi udzielonych przez respondentów, a w przypadku informacji o remontach było to ponad 70%. Z podobną sytuacją mamy do czynienia w przypadku odpowiedzi funkcjonariuszy Policji negatywnie oceniających użyteczność wybranych rodzajów informacji. Respondenci najniżej ocenili stopień użyteczności informacji dotyczących organizacji imprez masowych podwyższonego ryzyka (np. mecze, koncerty) ponad 34%, miejsc objętych miejskim monitoringiem wizyjnym blisko 32% oraz miejsc popełniania przestępstw (np. rozboje, zgwałcenia) ponad 31%. Potwierdza się tutaj teza, iż w opinii respondentów dla tak określonego bezpieczeństwa tej grupy społecznej

304 304 Wojciech Filipkowski, Rozdział II. Idea miejskiej mapy zagrożeń bardziej użyteczne są informacje pozwalające na poruszanie się w mieście na co dzień niż informacje o popełnionych przestępstwach. Ocena idei miejskiej mapy zagrożeń wśród uczestników wywiadów grupowych Podczas wywiadu grupowego osoby niewidome i słabowidzące z zainteresowaniem odniosły się do idei miejskiej mapy zagrożeń. W szczególności zwrócono uwagę na konieczność umieszczenia na niej informacji o podstawowych i stałych elementach infrastruktury drogowej, takich jak przejścia dla pieszych z sygnalizacją dźwiękową i bez niej, płotki oddzielające pasy jezdni lub też chodniki od jezdni, parkingi (np. wielostanowiskowe), co pozwalałoby zaplanować sobie drogę. Do elementów zmiennych, które są przez te osoby oczekiwane, należą informacje o trwających w mieście remontach na chodnikach czy jezdniach, budowach, ale także o imprezach masowych. Uczestnicy wywiadu grupowego podkreślili konieczność dostępu do tego typu informacji np. poprzez przeglądarkę internetową. Jednakże musiałaby ona spełniać pewne wymogi techniczne, które pozwalałyby na wykorzystanie istniejącego oprogramowania czytającego zawartość stron internetowych dla osób z dysfunkcją wzroku. Według tego typu wytycznych tworzone są m.in. strony urzędów administracji publicznej. Stanowczo wykluczono, aby strony korzystały z technologii flash, gdyż jest ona dla tych osób całkowicie bezużyteczna. Prowadzący wywiad zapytali także o możliwość skorzystania z takiej mapy poprzez aplikację na telefony nowszej generacji (tzw. smartfony) będące w zasadzie osobistą nawigacją. Uczestnicy wywiadu wymienili przykładowe aplikacje, takie jak Google Maps i Google Street. Po pierwsze, podkreślili, że mapy te nie są aktualizowane regularnie. Po drugie, nawigacja często nie sugeruje najbardziej optymalnych dróg przejścia z punktu A do punktu B, nie pozwala np. na obejście remontu. Po trzecie, tego typu aplikacje nie zawierają informacji istotnych z punktu widzenia osoby z dysfunkcją wzroku, np. przeszkód na drodze, kałuż, słupków itp. Z dużym zainteresowaniem spotykały się przykłady innych urządzeń, które mogłyby pomóc w poruszaniu się w przestrzeni zurbanizowanej. Urządzenia powinny być wyposażone w sensory pozwalające na określenie położenia przeszkód, prognozy pogody, w tym np. kwestii opadów atmosferycznych, czytające znaki, numery autobusów, kolor sygnalizacji świetlnej.

305 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 305 Wywiad grupowy dotyczący miejskiej mapy zagrożeń przeprowadzono także z pracownikami wybranych jednostek samorządowych. W pierwszej części spotkania zaprezentowano podstawowe założenia tej idei. W odróżnieniu od opinii wyrażonych przez osoby niewidome i słabowidzące, przedstawiony pomysł spotkał się początkowo z bardzo sceptycznym nastawieniem. Wątpliwości dotyczyły 3 obszarów: kto miałby prowadzić taką mapę i skąd pochodziłyby dane potrzebne do jej stworzenia, kto miałby finansować jej działalność oraz czy sami zainteresowani korzystaliby z tego typu informacji. W wyniku wywiadu zdiagnozowano, iż kwestiami komunikacji publicznej zajmuje się szereg podmiotów organizatorzy i operatorzy, Policja, centra zarządzania ruchem (w niektórych miastach), ale także podmioty przeprowadzające remonty czy budujące elementy infrastruktury miejskiej. Po pierwsze, każdy z nich generuje pewien wąski zakres informacji, która jest przetwarzana jednak tylko na ich własne, wewnętrzne potrzeby. Po wtóre, informacje te często zmieniają się w czasie i nie mają postaci cyfrowej, tekstowej są to komunikaty głosowe (np. zgłoszenia od kierowców autobusów komunikacji miejskiej). Nietworzone są żadne bazy danych, które mogłyby stanowić źródło danych do wykorzystania w mapie zagrożeń. Natomiast wprowadzanie danych do ewentualnego przyszłego systemu mapy niosłoby ze sobą dodatkowe koszty i czas, a w opinii uczestników wywiadu nie miałoby to bezpośredniego przełożenia np. na poprawę efektywności wykonywanych przez nich zadań, do których zostali powołani. Uczestnicy wywiadu interesowali się przede wszystkim, przez kogo miałoby być finansowane funkcjonowanie takiej mapy zagrożeń. Przeprowadzający wywiad przedstawili dwie możliwości: partnerstwo publiczno prywatne oraz usługa komercyjna. W przypadku pierwszej możliwości stworzona byłaby spółka z udziałem samorządu i podmiotu prywatnego. Zgodnie z ideą partnerstwa zadania samorządu terytorialnego polegające na zapewnieniu m.in. bezpieczeństwa mieszkańców, dostępu do wspólnej infrastruktury mogłyby być zrealizowane przez taką spółkę. Pozyskiwane od różnych podmiotów samorządowych, Policji i podmiotów prywatnych informacje mające znaczenie dla bezpieczeństwa komunikacji w środowisku miejskim byłyby wprowadzane, gromadzone i przetwarzane. Partner prywatny zajmowałby się komercjalizacją tej usługi przy zapewnieniu nieodpłatnego dostępu do niej mieszkańcom, osobom fizycznym. Jego zadaniem byłoby utrzymywanie funkcjonowania mapy bez konieczności sięgania do budżetu gminnego. Uczestnicy zwrócili uwagę na kontrowersyjność tej możliwości. Wynika ona z problemów z wyborem właściwego partnera

306 306 Wojciech Filipkowski, Rozdział II. Idea miejskiej mapy zagrożeń prywatnego oraz obawy o ewentualne kontrole realizowane przez organy ścigania, służby specjalne oraz różnego rodzaju instytucje centralne i samorządowe zajmujące się nadzorem lub kontrolą podmiotów samorządowych. Druga z przedstawionych możliwości zakładałaby funkcjonowanie mapy na zasadach komercyjnych. Jest tutaj szereg możliwych rozwiązań biznesowych od abonamentów zróżnicowanych na osoby prawne i fizyczne, dostępu ad hoc poprzez tzw. Premium SMS, umieszczanie reklam, sprzedawanie informacji podmiotom oferującym programy do nawigacji itd. To rozwiązanie początkowo budziło również wątpliwości co do swojej opłacalności, pojawiły się pytania typu: ile osób będzie tym zainteresowanych? Jednakże przywołanie przykładu jednej z ogólnopolskich firm oferującej nawigację na smartfony, która reklamuje się w białostockich autobusach komunikacji miejskiej, zmniejszyło to początkowe sceptyczne nastawienie uczestników wywiadu. Podkreślono, że rozwiązanie to nie może być dedykowane tylko wybranej grupie społecznej osobom niewidomym i słabowidzącym, ale powinno być przydatne także dla większej części mieszkańców. Zwrócono uwagę, że wprowadzenie jakiegokolwiek abonamentu może zniechęcić potencjalnych użytkowników mapy. Poza tym barierą może być przede wszystkim niechęć osób starszych do posługiwania się nowoczesnymi technologiami. Trzecią grupą, z którą przeprowadzono wywiad grupowy, byli funkcjonariusze Policji jednostek ruchu drogowego. Dotyczył on trzech problemów szczegółowych: czy i w jaki sposób funkcjonariusze Policji mogą wspomóc proces tworzenia miejskich map zagrożeń bezpieczeństwa osób niewidomych i słabowidzących w ruchu drogowym? Czy dysponują danymi w formie elektronicznej, które mogłyby być przydatne w takim systemie? Jakie problemy z ich perspektywy mogą pojawić się przy tworzeniu takich map? Zdaniem uczestników wywiadu najbardziej przydatne byłyby dane statystyczne dotyczące kolizji i wypadków drogowych. Takim zbiorem danych jest SEWIK System Ewidencji Wypadków i Kolizji 19. Dane te są analizowane także pod kątem tego, że np. na jakimś odcinku drogi (np. konkretnie umiejscowione przejście dla pieszych) zdarza się wiele wypadków lub kolizji z udziałem pieszych. Tego typu informacje są wykorzystywane do właściwej dyslokacji służb w ramach Policji. Ponadto wskazano na zarządców 19 System zawiera informacje o zdarzeniach z terenu kilkunastu największych polskich miast oraz wszystkie wypadki i kolizje z udziałem rowerzystów w latach Dane zostały opracowane na podstawie policyjnego Systemu Ewidencji Wypadków i Kolizji udostępnionego przez Komendę Główną Policji dla sieci Miasta dla Rowerów na podstawie oficjalnej strony internetowej systemu: ( ).

307 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 307 poszczególnych typów dróg, jako podmiotów, które też dysponują danymi o swojej infrastrukturze. Kolejnym problemem jest dostępność danych. Część uczestników wyraziła przekonanie, że jest to informacja publiczna 20 pozostająca w gestii Komendy Głównej Policji i jako taka może być na podstawie odrębnych przepisów udostępniana szerokiemu kręgowi podmiotów. Podkreślono, że dane te muszą być pozbawione cech danych osobowych celem uniknięcia obostrzeń związanych z przepisami regulującymi przetwarzanie tego typu danych. Innymi słowy, istotne z punktu widzenia tworzenia takiej mapy są: czas, miejsce, przyczyna zdarzenia drogowego, a nie dane dotyczące jego uczestników. Jednocześnie zwrócono uwagę, że nie zawsze miejsce zdarzenia jest określone w postaci adresu. Umiejscowienie zdarzenia może przybrać formę tylko nazwy ulicy, numeru drogi. Dane te mają postać elektroniczną, co stanowiłoby ułatwienie w ich przetwarzaniu. Są one też aktualizowane z pewnym opóźnieniem w ciągu pięciu dni od zaistnienia zdarzenia, a trzydziestu od zaistnienia wypadku. Podkreślono również, że de facto dane są wprowadzone do systemu w ciągu kilku dni. Ponadto z systemu można robić tzw. zrzuty danych w formacie arkusza kalkulacyjnego. Co więcej, zdaniem uczestników wywiadu tego typu zrzuty były wykonywane na potrzeby projektu badawczego realizowanego przez Politechnikę Białostocką. Jednakże nie znali oni szczegółów związanych z wykorzystaniem pobranych danych. Podobne dane są zbierane przez policyjne wydziały prewencji. Dotyczą one jednak innych niż wypadki zdarzeń pozostających w zainteresowaniu Policji, np. akty wandalizmu, chuligaństwa itp. Jednakże uczestnicy nie znali szczegółowych kwestii związanych z funkcjonowaniem tychże baz danych. Podobna sytuacja miała miejsce w odniesieniu do imprez masowych. Tutaj uczestnicy wskazali samorząd terytorialny jako właściwe źródło informacji o tego typu wydarzeniach. Zwrócono jednak uwagę, że w przypadku imprez masowych sytuacja często jest bardzo dynamiczna, przygotowywane są plany alternatywne działań Policji, zamykania ulic lub graniczenia ruchu drogowego. Zależy to od rodzaju środka komunikacji i sposobu dojazdu i wyjazdu grup kibiców na mecz. Zdaniem uczestników wywiadu mapa powinna zawierać także informacje np. o umiejscowieniu i danych kontaktowych komendy dzielnicowej Policji, o istotnych dla mieszkańców (w tym osób niewidomych i słabowidzących) cechach infrastruktury drogowej. Co więcej, uczestnicy stwierdzili, że ich zdaniem o wiele ważniejsze dla tych grup mieszkańców są 20 Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej (Dz. U. Nr 112, poz ze zm.).

308 308 Wojciech Filipkowski, Rozdział II. Idea miejskiej mapy zagrożeń właśnie informacje o infrastrukturze zapewniającej bezpieczeństwo w ruchu drogowym (np. przejścia dla pieszych z sygnalizacją dźwiękową lub bez niej), zwłaszcza jeżeli bardziej chodzi o ich zmiany lub realizowane remonty niż informacje o potencjalnych zagrożeniach związanych ze zdarzeniami na drogach lub imprezami masowymi. Te pierwsze mają charakter relatywnie stały, a drugie incydentalny. W przypadku ochrony imprez masowych zawsze są służby odpowiedzialne za porządek, zabezpieczenie dokonywane przez funkcjonariuszy Policji, czyli są osoby gotowe pomóc niewidomym i słabowidzącym. Na podsumowanie tej części wywiadu jego uczestnicy stwierdzili, że generalnie idea stworzenia miejskiej mapy zagrożeń może przyczynić się do wzrostu poczucia bezpieczeństwa wśród całego społeczeństwa. Uwaga ta dotyczy zarówno ogólnego bezpieczeństwa, jak i w ruchu drogowym. Warunkiem powodzenia tej idei jest współpraca między Policją, samorządem terytorialnym oraz organizacjami pozarządowymi. W przypadku tych ostatnich podmiotów uczestnicy poczynili zastrzeżenie, że mieli do czynienia z różnymi organizacjami i ewentualna współpraca musiałaby być właściwie określona, jej wyniki weryfikowalne, a sama organizacja wiarygodna. Ocena idei miejskiej mapy zagrożeń wśród przedstawicieli jednostek samorządu terytorialnego Spośród jednostek samorządu terytorialnego, które odpowiedziały na ankietę, jedynie w dwóch z nich funkcjonują rozwiązania polegające na gromadzeniu i przetwarzaniu informacji o zagrożeniach występujących w przestrzeni miasta, które są istotne m.in. dla bezpieczeństwa poruszania się osób niewidomych i słabowidzących. Pozostałe sześć odpowiedziało przecząco. Natomiast według opinii siedmiu osób odpowiadających w imieniu ankietowanych jednostek samorządu terytorialnego, samorządy miast byłyby zainteresowane wdrożeniem takiego rodzaju narzędzia informatycznego opisującego zagrożenia w przestrzeni miejskiej, ze szczególnym uwzględnieniem osób niewidomych i słabowidzących jako grupy odbiorców tych informacji. Jedynie osoba reprezentująca Szczecin była przeciwnego zdania. Argumentowała je tym, iż brak było sygnałów ze strony środowiska osób niewidomych i niedowidzących, że takie rozwiązanie byłoby im potrzebne. Następnie zapytano respondentów: jakie informacje dotyczące zagrożeń bezpieczeństwa osób niewidomych w przestrzeni miejskiej jednostka samorządu mogłaby przekazywać (jednorazowo lub cyklicznie) innemu podmio-

309 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 309 towi, który opracowałby takie narzędzie informatyczne w postaci miejskiej mapy zagrożeń? W ankiecie zaproponowano pięć gotowych kategorii informacji. Respondent mógł także zaproponować swoją własną odpowiedź. Dwóch respondentów skorzystało z tej możliwości. Pierwszy odpowiedział, iż powinny być to wszelkie dostępne pod względem technicznym informacje. Drugi podkreślił konieczność szkoleń z zakresu orientacji w przestrzeni dla osób, które tracą lub utraciły już wzrok. Natomiast najczęściej respondenci zaznaczali informacje o infrastrukturze związanej z komunikacją miejską (np. przystanki autobusowe, przejścia dla pieszych z sygnalizacją świetlną lub dźwiękową, przejścia podziemne) oraz o przebiegu ścieżek rowerowych (po 7 odpowiedzi). Na drugim miejscu znalazły się informacje o trasach przemarszów, manifestacji, biegów lub innych wydarzeń oraz o dostosowaniu budynków użyteczności publicznej do potrzeb osób niewidomych i słabowidzących (po 6 odpowiedzi). Jedynie czterech respondentów wybrało informacje o miejscach wypadków drogowych. Kolejne pytanie dotyczyło podmiotów, które mogłyby dostarczać informacje zamieszczane na tego typu mapie. Respondenci mogli zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź lub dopisać własną. Z tej ostatniej możliwości skorzystało dwóch respondentów. Wymienili oni Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne oraz samych zainteresowanych, czyli osoby niewidome i słabowidzące. Najczęściej wybierano Straż Miejską, Policję oraz kierowców komunikacji miejskiej (po 7 odpowiedzi). Kolejne miejsca zajęły jednostki organizacyjne gminy (6 odpowiedzi) oraz sami obywatele, mieszkańcy gminy (4 odpowiedzi). Najmniej respondentów wybrało odpowiedź: korporacje taksówkowe (2 odpowiedzi). Ostatnie pytanie dotyczyło sposobu finansowania miejskiej mapy zagrożeń według opinii osób reprezentujących jednostki samorządu terytorialnego. Można było zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź z ośmiu zamieszczonych w ankiecie lub dopisać własną. Jedna osoba skorzystała z tej ostatniej możliwości, wpisując Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Najwięcej zwolenników miało finansowanie z budżetu Unii Europejskiej (np. w postaci specjalnego projektu) 5 odpowiedzi. Na drugim miejscu ex aequo znalazły się krajowe, centralne środki budżetowe oraz reklamy zamieszczone na stronach internetowych (po 4 odpowiedzi). Tylko po 2 odpowiedzi uzyskały takie źródła finansowania jak: budżet gminy, abonament płacony przez zainteresowane osoby oraz płatność tzw. Premium SMS za do-

310 310 Wojciech Filipkowski, Rozdział II. Idea miejskiej mapy zagrożeń stęp do mapy. Najmniej osób wybrało partnerstwo publiczno prywatne oraz środki podmiotów gospodarczych. W wyniku przeprowadzonych badań częściowo potwierdzono hipotezę nr 2. W chwili obecnej osobom niewidomym i słabowidzącym są udostępniane niektóre informacje dotyczące zagrożeń związanych z poruszaniem się w mieście. W dużej mierze zależy to od samorządu terytorialnego miejsca ich zamieszkania lub przebywania. Częściowo potwierdzono także hipotezę nr 4. Udostępnianie informacji dotyczących zagrożeń związanych z poruszaniem się w mieście w ocenie niewidomych i słabowidzących poprzez Internet byłoby najbardziej optymalne. Natomiast udostępnianie ich poprzez aplikacje mobilne budzi już pewne zastrzeżenia i wątpliwości. Nie została potwierdzona hipoteza nr 1 i 6. W obu przypadkach respondenci stwierdzili, że powinna ona zawierać przede wszystkim informacje przydatne w codziennym życiu. W dalszej kolejności powinna informować o zagrożeniach bezpośrednio związanych z przestępczością czy okolicznościami kryminogennymi. Podobnie można ocenić weryfikację hipotezy nr 3. Większość opinii wskazuje na samorząd terytorialny, który to powinien podejmować działania zwiększające bezpieczeństwo mieszkańców. Jednakże wydaje się, że przy skromnych środkach budżetowych nie wystarczy na realizację tego zadania w takiej właśnie formie. Jakimś rozwiązaniem byłaby współpraca w tym zakresie z przedsiębiorcami i komercjalizacją tak stworzonej bazy danych. Może to przybrać formę np. partnerstwa publiczno prywatnego. Innym pomysłem jest wykorzystywanie pojawiających się coraz częściej inicjatyw tzw. budżetu obywatelskiego, gdzie sami mieszkańcy decydują, co jest finansowane z części budżetu samorządu, albo skorzystanie z możliwości, jakie daje program Innowacji Społecznych finansowanych przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju 21. Tym samym nie udało się również potwierdzić hipotezy nr 5. Niemniej jednak idea miejskiej mapy zagrożeń w ocenie osób badanych jest rozwiązaniem korzystnym. Byłaby ona użyteczna nie tylko dla wąskiej grupy społecznej osób niewidomych i słabowidzących, ale także dla starszych lub mających problemy z poruszaniem się. Jest to istotna okoliczność, mając na uwadze proces starzenia się polskiego społeczeństwa. Jednocześnie pojawia się problem udostępniania koniecznych danych, np. przez Policję, podmiotom prywatnym przedsiębiorcom czy organizacjom pozarządowym. Wątpliwości nie ma w przypadku bezpośredniej współpracy z samorządem. 21 Zob. informacje zawarte na oficjalnej stronie NCBiR: krajowe/ innowacje spoleczne/ ( ).

311 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 311 Anna Furmann Edyta Bogusz Piotr Perz Piotr Pękala Henryk Lubawy Marek Niewiarowicz Rozdział III. Propozycja ujednolicenia sygnalizacji akustycznej na przejściach dla pieszych w Polsce Zalecenia normowe Na jednym ciągu pieszym, a także na jednym ciągu ulic i w jednym obszarze (dzielnicy, mieście, powiecie) zaleca się stosowanie jednakowych systemów sygnalizacji dźwiękowej nadającej jednakowe sygnały podstawowe i pomocnicze 1. Ciągle otwarte pozostaje pytanie, jaki dźwięk jest najodpowiedniejszy, najlepiej czytelny na tle hałasu ulicznego, w najlepszy sposób przeprowadzający niewidomego. Cytowany przepis tego nie precyzuje. Próba przedstawienia przepisów prawnych regulujących sygnalizację akustyczną na przejściach dla pieszych oraz związanych z tym problemów dla niewidomych została przedstawiona na łamach Tyfloświata w numerze 1(1) z 2008 roku w artykule Sygnalizacja na przejściach dla pieszych 2. Próba uściślenia W ramach projektu badawczego rozwojowego dotyczącego Opracowania metody nauki orientacji przestrzennej dla osób niewidomych w dużym mieście z wykorzystaniem dźwięków środowiska realizowanego w latach przez zespół pracowników: Instytutu Akustyki UAM w Poznaniu, 1 2 PN-Z-80100/2004 (ISO 23600/2007), Assistive products for persons with vision impairment and persons with vision and hearing impairments Acoustic and tactile signals for pedestrian traffic lights. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 3 lipca 2003 r. w sprawie szczegółowych warunków technicznych dla znaków i sygnałów drogowych oraz urządzeń bezpieczeństwa ruchu drogowego i warunków ich umieszczania na drogach, Dz. U. z 2003 r., Nr 220, poz (załącznik nr 3 pkt ). H. Lubawy, Sygnalizacja na przejściach dla pieszych, Tyfloświat 2008, Nr 1(1), s

312 312 Anna Furmann i in., Rozdział III. Propozycja ujednolicenia sygnalizacji akustycznej Zakładu Pojazdów Szynowych Politechniki Poznańskiej i Ośrodka Szkolno- -Wychowawczego dla Dzieci Niewidomych w Owińskach pod Poznaniem pod kierownictwem prof. Edwarda Hojana 3 podjęto próbę odpowiedzi na to pytanie. Przebieg, rezultaty badań oraz wynikająca z nich propozycja ujednolicenia sygnalizacji akustycznej zostaną przedstawione w tym artykule. Rodzaje sygnałów akustycznych Ȥ Ȥ Obowiązujące obecnie w Polsce przepisy przewidują następujące sygnały akustyczne, jakie powinny być emitowane na przejściu dla pieszych: 1. sygnały podstawowe: Ȥ Ȥ przechodź emitowane, kiedy na przejściu dla pieszych wyświetlane jest światło zielone ciągłe, kończ przechodzenie emitowane, kiedy na przejściu dla pieszych wyświetlane jest światło zielone migające; 2. sygnały pomocnicze emitowane, kiedy na przejściu dla pieszych wyświetlane jest światło czerwone. Sygnał pomocniczy pełni też rolę sygnału naprowadzającego na przycisk wyzwalający pojawienie się na przejściu dla pieszych światła zielonego. Ten sam przepis mówi, że sygnałami podstawowymi mogą być: 1. sygnał jednotonowy, 2. sygnał wielotonowy (dźwięk złożony), 3. sygnał mowy, 4. sygnał przypominający śpiew ptaków, 5. fragmenty melodii. Różnorodność propozycji, jakie dopuszczają przepisy, wskazuje na to, że może to być praktycznie każdy dźwięk. Przeanalizowana literatura tematu jednoznacznie odrzucała trzy ostatnie propozycje, a więc sygnał mowy, śpiew ptaków, fragmenty melodii. Już sam fakt rozbieżności między obowiązującymi przepisami a sugestiami literaturowymi wskazywał na istnienie problemu. Aby jednak w pełni go zdefiniować i wyraźnie pokazać, jakie trudności napotykają osoby niewidome i słabowidzące przy poruszaniu się po mieście, a szczególnie przy przekraczaniu ulic, przeprowadzona została w 2006 roku ankieta wśród niepełnosprawnych wzrokowo mieszkańców Poznania. 3 E. Hojan, M. Jakubowski, A. Talukder, H. Wereda, A. Furmann, R. Ewertowski, E. Skrodzka, P. Perz, P. Pękala, E. Bogusz, H. Lubawy, F. Tomaszewski, B. Czechyra, M. Orczyk, G. Szymański, M. Niewiarowicz, D. Hojan-Jezierska, A new method of teaching spatial orientation to the blind, Acta Physica Polonica 2012, Vol. 121, s. A5-A8.

313 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 313 Opinia osób niewidomych i słabowidzących Ankietowane osoby niewidome i słabowidzące wskazywały na następujące problemy, z jakimi się spotykają na przejściach dla pieszych: Istnieje zbyt duża różnorodność sygnałów zezwalających na przejście. Ten sam sygnał akustyczny na jednym przejściu odpowiada światłu zielonemu, na innym zielonemu migającemu, informującemu o za- kazie wkraczania na ulicę. Sygnalizacja dźwiękowa z reguły nie uwzględnia złożoności przekraczanej drogi. Sygnały dźwiękowe dochodzące z przejść usytuowanych w stosunku do siebie prostopadle (sytuacja spotykana z reguły na skrzyżowaniach) czy wieloetapowych przejść często się nakładają. W trakcie przechodzenia przez przejście osoby niewidome natrafiają na tzw. pustynie dźwiękowe, czyli miejsca, w których nie słyszą sygnału z żadnego sygnalizatora, ani z tego, spod którego wyszły, ani z tego, ku któremu podążają, co powoduje dezorientację, obawę o bezpieczeństwo i przekonanie, że zboczyły z wyznaczonego pasami przejścia. Często stosowane są sygnały akustyczne niedostatecznie wyróżniające się na tle hałasu ulicznego i przez to są one niedostatecznie słyszalne. Po dokładnym przestudiowaniu wyników ankiety, na podstawie szczegółowej jej analizy, zostały sformułowane następujące wnioski wytyczające kierunek dalszych badań: 1. Należy ujednolicić i ograniczyć liczbę stosowanych sygnałów akustycznych. 2. Należy poprawić nagłośnienie na przejściach tak, żeby słyszalne były tylko najbliższe sygnały informujące o możliwości przejścia przez jezdnię. 3. Należy stosować tylko takie sygnały akustyczne, które są dobrze słyszalne na tle hałasu ulicznego. 4. Należy stosować na przejściach przez torowiska tramwajowe sygnały różniące się od sygnałów pozwalających na przekraczanie jezdni bez torowiska tramwajowego. Jest to szczególnie istotne, gdy istnieje różnica w programach wyzwalania sygnałów świetlnych zezwalających na przejście przez torowisko oraz jezdnię lub jezdnie, w przypadku dwupasmowych ulic z torowiskiem między jezdniami

314 314 Anna Furmann i in., Rozdział III. Propozycja ujednolicenia sygnalizacji akustycznej a torowiskiem tramwajowym. Zdarza się to szczególnie często, gdy przejście jest usytuowane przy przystanku tramwajowym znajdującym się na torowisku między takimi dwoma jezdniami. Jakie sygnały stosować? Powinny to być dźwięki, które jednoznacznie wskazują, kiedy na przejściu dla pieszych wyświetlane jest światło zielone, a kiedy światło czerwone. Przyjęte jest, że sygnał akustyczny informujący o świetle zielonym (sygnał podstawowy) emitowany jest z głośnika zamontowanego na wysokości tablicy świetlnej, a sygnał akustyczny informujący o świetle czerwonym (sygnał pomocniczy) z głośnika zamontowanego w puszce, gdzie znajduje się przycisk wyzwalający pojawienie się światła zielonego. Przegląd literatury problemu 4 wskazuje, że najlepszymi sygnałami na przejściach dla pieszych są krótkotrwałe powtarzające się sygnały jednotonowe i dźwięki złożone. Sygnał mowy nie sprawdza się na przejściach dla pieszych, gdyż wymaga dużego poziomu głośności, żeby mowa mogła być w pełni zrozumiała na tle hałasu ulicznego. Sygnał mowy jest też złym rozwiązaniem dla osób nieznających danego języka. Sygnały takie jak fragmenty melodii lub sygnały przypominające śpiew ptaków nie nadają się do zastosowania na przejściach dla pieszych, gdyż mogą być mylone z dźwiękami emitowanymi przez telefony komórkowe lub dźwiękami emitowanymi przez ptaki. Ponadto ustalono, że zastosowane na przejściach dla pieszych sygnały powinny mieć następujące cechy: nie powinny przypominać żadnego znanego źródła dźwięku mogącego zafałszować informację o możliwości przejścia przez ulicę, powinny być proste, łatwe do zapamiętania, powinny być łatwo spostrzegalne na tle hałasu ulicznego, powinny być niedokuczliwe, nie powinny wywoływać odczucia dys komfortu u osób mieszkających w okolicy sygnalizacji, powinny ułatwiać lokalizację źródła dźwięków. Musimy pamiętać, że sygnalizacja akustyczna stosowana na przejściach dla pieszych jest czynnikiem ułatwiającym poruszanie się i zwiększającym 4 D. H. Ashmead, R. S. Wall, B. L. Bentzen, J. M. Barlow, Which crosswalk? Effects of accessible pedestrian signal characteristics, Institute of Transportation Engineers Journal 2004, Nr 74(9), s ; B. L. Bentzen, J. M. Barlow, L. Franck, Speech messages for accessible pedestrian signals, Institute of Transportation Engineers Journal 2004, Nr 74(9), s ; T. Poulsen, Acoustic traffic signal for blind pedestrians, Applied Acoustics 1982, Nr 15, s ; W. R. Wiener, G. Lawson, K. Naghshineh, J. Brown, A. Bischoff, A. Toth, The use of traffic sounds to make street crossings by persons who are visually impaired, Journal of Visual Impairment & Blindness 1997, Vol. 91, September-October, s

315 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 315 poczucie bezpieczeństwa osób niewidomych. Dźwięk ten jednak jest słyszalny również przez osoby, które nie korzystają z niego w danym momencie. Jeżeli zastosowany dźwięk jest dźwiękiem dokuczliwym, to osoby mieszkające lub pracujące w okolicy takiego przejścia narażone są na dyskomfort życia. Ważną rzeczą jest też umiejętność precyzyjnego zlokalizowania źródła dźwięku. Umiejętność ta osoby niewidome prowadzi po prawidłowym torze ruchu, nie powodując zejścia z zebry, pasów wyznaczających drogę przejścia dostrzegalną przecież jedynie przez osoby dobrze widzące. Idealnie stworzone nagłośnienie przejścia dla pieszych powinno prowadzić osobę niewidomą w tzw. korytarzu dźwiękowym, wyjście z takiego korytarza jest dla osoby niewidomej sygnałem opuszczenia bezpiecznej strefy ruchu. W przeprowadzonych przez nas badaniach analizowano tylko takie dźwięki, które literatura problemu wskazała jako pożyteczne na przejściach dla pieszych. Badaniom poddano dwa rodzaje sygnałów: sygnały złożone będące falą prostokątną (widmo tego dźwięku przedstawia rys. 1a) oraz sygnały jednotonowe (widmo tego dźwięku przedstawia rys. 1b), których częstotliwość mieściła się w zakresie od 550 Hz do 2000 Hz, a częstość ich powtarzania (częstość repetycji) zawierała się w zakresie od 5 Hz do 12,5 Hz (tabela 1), co odpowiada czasowi powtarzania sygnału złożonego lub jednotonowego od co 200 ms do co 80 ms. Zarówno częstotliwość sygnału, jak i częstość repetycji były zgodne z zaleceniami Polskiej Normy PN-Z-80100/ Tabela 1. Parametry fizyczne testowanych dźwięków 5 PN-Z-80100/2004, Pomoce techniczne dla osób niewidomych i słabowidzących. Sygnalizacja dźwiękowa na przejściach z sygnalizacją świetlną.

316 316 Anna Furmann i in., Rozdział III. Propozycja ujednolicenia sygnalizacji akustycznej Rys. 1a. Widmo dźwięku złożonego [db/20,0µ Pa] Fourier stationary amplitude spectrum EL_880_ k 1,5k 2k 2,5k 3k 3,5k 4k 4,5k 5k 5,5k 6k 6,5k 7k 7,5k 8k 8,5k 9k 9,5k 10k 10,5k 11k 11,5k 12k 12,5k 13k 13,5k 14k 14,5k 15k 15,5k 16k 16,5k 17k 17,5k 18k 18,5k 19k 19,5k 20k 20,5k [Hz] Rys. 1b. Widmo sygnału jednotonowego [db/20,0µ Pa] 84 Fourier stationary amplitude spectrum TR_880_ k 1,02k 1,04k 1,06k 1,08k 1,1k 1,12k 1,14k 1,16k 1,18k 1,2k 1,22k 1,24k 1,26k [Hz] Psychoakustyczna ocena sygnałów Tak wybrane sygnały zostały w pierwszym rzędzie poddane psychoakustycznej ocenie w pełni kontrolowanych warunkach laboratoryjnych 6. Przebadano je przede wszystkim pod kątem: progów słyszalności w ciszy, progów spostrzegania sygnałów na tle hałasu ulicznego, dokuczliwości. Przeprowadzone przez nas badania psychoakustyczne 7 wykazały, że spośród testowanych sygnałów najbardziej korzystne dla osób niewidomych są krótkoczasowe (czas trwania 20 ms), okresowo powtarzające się dźwięki złożone (rys. 1a), a dokładnie sygnały o obwiedni czasowej prostokątnej wypełnione falą prostokątną o częstotliwości podstawowej z zakresu od 880 Hz do 1580 Hz i z częstością repetycji fr = 5 Hz (tzn. powtarzane co 200 ms). 6 7 E. Bogusz, A. Furmann, Psychoacoustical Estimation of Selected Acoustic Signals Which Can Be Applied at Pedestrian Crosswalks, Acta Physica Polonica A 2011, Vol. 119 (Supplement), s. S21-S27. Ibidem.

317 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 317 Ocena zdolności lokalizacji źródła dźwięku w hałasie komunikacyjnym W pełni kontrolowanych warunkach laboratoryjnych w kabinie bezechowej dokonano także pomiarów KOSK (Kąt Ostrości Słyszenia Kierunkowego) 8, co umożliwiło ocenę zdolności do lokalizacji źródła dźwięku. Schemat układu pomiarowego przedstawia rys. 2. Podczas odsłuchu badane osoby musiały określać kierunek, z jakiego słyszały sygnały testowe, którymi były takie same sygnały, jakie były stosowane w badaniach psychoakustycznych. Sytuacja eksperymentalna była identyczna do tej, jaka istnieje podczas przechodzenia na skrzyżowaniu przez przejście dla pieszych. Osoba przechodząca przez takie przejście z jednej strony słyszy poruszające się pojazdy (w eksperymencie imitowały to sygnały generowane z głośników G1 i G2 przedstawionych na rys. 2), a z drugiej strony słyszy pojazdy stojące (w eksperymencie imitowały to sygnały generowane z głośnika G3 przedstawionego na rys. 2). Rys. 2. Schemat układu pomiarowego stosowany do oceny zdolności lokalizacji źródła dźwięku* Sygnał testowany Samochody lub tramwaje w ruchu Samochody stojące * G1, G2 głośniki generujące sygnał samochodów lub tramwaju w ruchu, G3 głośnik generujący sygnał samochodów stojących 8 M. Niewiarowicz, A. Furmann, Localization of acoustic signals used in sound emitters at pedestrian crosswalks, Acta Physica Polonica 2012, Vol. 121, A9-A12.

318 318 Anna Furmann i in., Rozdział III. Propozycja ujednolicenia sygnalizacji akustycznej Badania te pokazały, że: 1. Dźwięk złożony daje lepszą lokalizację źródła dźwięków niż sygnał tonalny. 2. Najtrudniej lokalizować źródło dźwięku znajdujące się pod kątem 90 i 270 w stosunku do słuchacza. Charakterystyki głośników stosowanych w sygnalizatorach Podczas badań testowano nie tylko sam sygnał akustyczny, jaki ma być słyszany na przejściach dla pieszych, ale i sprzęt służący do jego emisji. Badaniu poddano szczególnie głośniki pięciu różnych, dostarczonych przez producentów, sygnalizatorów dostępnych w Polsce. Na rys. 3 przedstawione są charakterystyki przenoszenia badanych głośników mierzone pod trzema kątami: 0ş (niebieska linia), 90ş (czerwona linia) i 180ş (czarna linia). Jeśli przyjrzymy się im dokładniej, okaże się, że każdy z rysunków (G1, G2, G3, G4. G5) odpowiadający innemu głośnikowi przedstawia inną krzywą. Oznacza to, że charakterystyki przeniesienia badanych głośników są różne. W praktyce oznacza to, że jeśli pobudzimy te głośniki dokładnie tym samym sygnałem, to efekt, jaki usłyszy słuchacz, może być w każdym z nich inny. Może to być jedna z przyczyn różnorodności słyszanych dźwięków emitowanych przez sygnalizatory zamontowane na ulicach, na co wskazywały osoby niewidome w przeprowadzonej ankiecie. Ponadto przeprowadzone badania pokazały, że głośniki te nie mają cech głośników kierunkowych, krzywe przeniesienia wyznaczone pod różnym kątem się nakładają. Szczególnie widoczne jest to dla charakterystyk przeniesienia głośników G1 i G2 przedstawionych na rys. 3. Oznacza to, że badane głośniki emitują sygnał akustyczny wszechkierunkowo. To z kolei może powodować nieprecyzyjne nagłośnienie przejścia dla pieszych oraz uciążliwość dla mieszkańców okolic przejść z sygnalizacją akustyczną.

319 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 319 Rys. 3. Charakterystyki przeniesienia głośników stosowanych w sygnalizatorach akustycznych pięciu różnych rodzajów głośników (G1, G2, G3, G4, G5) stosowanych na przejściach dla pieszych* G1 G2 G3 G4 G5 * Krzywa niebieska charakterystyka wyznaczona na wprost głośnika (pod kątem 0 ), krzywa czerwona charakterystyka wyznaczona pod kątem 90 do głośnika, krzywa czarna charakterystyka wyznaczona z tyłu głośnika (pod kątem 180 ) Symulowane przejście dla pieszych Wybrane w warunkach laboratoryjnych sygnały zostały poddane ocenie ich przydatności przez osoby niewidome w warunkach zbliżonych do naturalnych na symulowanym przejściu dla pieszych (zdjęcie 1). Osoby niewidome poruszały się z białą laską niczym na autentycznym przejściu dla pieszych, lecz warunki były w pełni kontrolowane. Stojące wzdłuż drogi głośniki emitowały hałas komunikacyjny jadących lub stojących samochodów osobowych, ciężarowych lub tramwajów, którego poziom można było regulować. Z sygnalizatorów akustycznych były emitowane testowane dźwięki. Czas reakcji niewidomego po usłyszeniu dźwięku, prędkość przechodzenia przez przejście były notowane przez system fotokomórek. Przemieszczanie się niewidomych było filmowane. Na tej podstawie moż-

320 320 Anna Furmann i in., Rozdział III. Propozycja ujednolicenia sygnalizacji akustycznej na było ocenić nie tylko prędkość przechodzenia, ale i precyzyjnie ustalić tor ruchu. W ten sposób oceniono, przy jakich dźwiękach z sygnalizatorów oraz przy jakim hałasie ulicznym niewidomi najszybciej reagują, czują się najpewniej i są w stanie przejść prosto, bez kluczenia, całą szerokość jezdni. Obserwacji zachowania niewidomych na przejściu dla pieszych dokonywano nie tylko w warunkach przejścia symulowanego (zdjęcie 1), ale i w warunkach w pełni naturalnych. W tym celu zastosowano kamery monitorujące rzeczywiste przejścia uliczne i program komputerowy analizujący obraz z kamer pod kątem zachowania się pieszych. Wyniki uzyskane za pomocą programu pozwolą na pełną i obiektywną weryfikację poprawności zastosowanego nagłośnienia, w tej chwili jeszcze na wybranym przejściu, a w przyszłości na dowolnym. Zdjęcie 1. Fotografia sztucznie stworzonego przejścia przez jezdnię Symulacja komputerowa nagłośnienia przejść dla pieszych Jednym z postulatów zgłaszanych przez osoby niewidome było prawidłowe nagłośnienie przejść przez jezdnię. Można to zrealizować, odpowiednio ustawiając głośność dźwięku każdego sygnału emitowanego z sygnalizatorów stojących na ulicach i uzależniając ją od wzajemnego roz-

321 II Bezpieczeństwo osób niewidomych i słabowidzących ze szczególnym 321 mieszczenia sygnalizatorów oraz hałasu komunikacyjnego. Inżynierowie z Zarządu Dróg Miejskich zajmujący się projektowaniem sygnalizacji już dawno wskazywali na to, iż nie mają odpowiedniego narzędzia umożliwiającego wykonanie takiego projektu. W tym celu w ramach prowadzonych prac badawczych powstał program komputerowy CLSIM (Cross Light SI- Mulator) mający wspierać to działanie. Program CLSIM oblicza rozkład nadźwiękowienia (rozkładu głośności dźwięku) na obszarze z przejściem dla pieszych przystosowanym dla osób niewidomych lub ociemniałych (rys. 4 i rys. 5). CLSIM uwzględnia wpływ odbicia dźwięku emitowanego z sygnalizatorów akustycznych od powierzchni jezdni. W programie zastosowano metodę źródeł pozornych oraz pogłosowe współczynniki pochłaniania dźwięku dla materiału jezdni asfaltu. Przy obliczaniu całkowitego poziomu dźwięku we wszystkich punktach uwzględniany jest poziom hałasu tła akustycznego. Widmo hałasu zostało przyjęte jak dla znormalizowanego widma hałasu drogowego według PN-EN ISO Rys. 4. Szacowanie za pomocą programu CLSIM poziomu dźwięku generowanego z sygnalizatorów akustycznych (S3, S4, S7, S8) zamontowanych na skrzyżowaniu* * Wyniki przedstawione w postaci barwnej mapy rozkładu stosunku sygnału generowanego z sygnalizatora do hałasu ulicznego (S/N), gdzie S1, S2, S3, S4, S5, S6, S7, S8 sygnalizatory akustyczne zamontowane przy przejściach dla pieszych 9 PN-EN :2001, Drogowe urządzenia przeciwhałasowe Metoda badania w celu wyznaczenia właściwości akustycznych Część 3: Znormalizowane widmo hałasu drogowego.

322 322 Anna Furmann i in., Rozdział III. Propozycja ujednolicenia sygnalizacji akustycznej Rys. 5. Szacowanie za pomocą programu CLSIM poziomu dźwięku generowanego z sygnalizatorów akustycznych zamontowanych na skrzyżowaniu* * Wyniki przedstawione w postaci izolinii jednakowego stosunku sygnału generowanego z sygnalizatora do hałasu ulicznego (S/N) Program umożliwia ocenę rozkładu poziomu dźwięku sygnału emitowanego przez sygnalizatory w zależności od geometrii przejścia, czyli ich wzajemnego usytuowania oraz poziomu hałasu komunikacyjnego. Na rys. 4 i 5 przedstawiony jest rozkład stosunku sygnału pochodzącego z sygnalizatora do hałasu ulicznego w zależności od odległości od źródła dźwięku w postaci barwnej mapy wyników (rys. 4) i izolinii (rys. 5) o jednakowej wartości stosunku sygnału do hałasu. Propozycja ujednolicenia sygnalizacji Przeprowadzone badania, których zarys został tutaj przedstawiony, pozwoliły na sformułowanie następującej propozycji ujednolicenia sygnalizacji: 1. Na przejściach dla pieszych powinien być stosowany krótkoczasowy (nieprzekraczający 20 ms) okresowo powtarzający się sygnał dźwiękowy złożony o obwiedni czasowej prostokątnej, wypełniony falą prostokątną. Częstotliwość podstawowa sygnału złożonego po-