MINISTERSTWO OBRONY NARODOWEJ DEPARTAMENT WYCHOWANIA I PROMOCJI OBRONNOŚCI S T R E S W ŻYCIU CODZIENNYM I SŁUŻBIE WOJSKOWEJ WYBRANE ZAGADNIENIA

Transkrypt

1 MINISTERSTWO OBRONY NARODOWEJ DEPARTAMENT WYCHOWANIA I PROMOCJI OBRONNOŚCI S T R E S W ŻYCIU CODZIENNYM I SŁUŻBIE WOJSKOWEJ WYBRANE ZAGADNIENIA Materiał profilaktyczno-edukacyjny do prowadzenia zajęć z żołnierzami WARSZAWA 2006

2 2

3 PLAN KONSPEKT do przeprowadzenia zajęć profilaktyczno-edukacyjnych z problematyki stresu TEMAT: CELE : CZAS: STRES W ŻYCIU CODZIENNYM I SŁUŻBIE WOJSKOWEJ. WYBRANE ZAGADNIENIA. 1. Przedstawienie stresu jako zjawiska normalnego w codziennym życiu człowieka. 2. Zapoznanie z czynnikami wywołującymi stres i objawami pozwalającymi go rozpoznawać. 3. Zapoznanie z możliwymi skutkami stresu w życiu codziennym i służbie wojskowej. 4. Przedstawienie wybranych sposobów zapobiegania stresowi i przeciwdziałania jego skutkom. 2 x 45 METODY: Wykład, prezentacja graficzna, dyskusja. MATERIAŁY I ŚRODKI DYDAKTYCZNE: Foliogramy, rzutnik światła dziennego lub projektor multimedialny. MIEJSCE: Świetlica, sala wykładowa. ZAGADNIENIA: 1. Stres a frustracja. Pojęcia definicyjne. 2. Czynniki wywołujące stres. 3. Rozpoznawanie objawów stresu - fizycznych, fizjologicznych, psychicznych. 4. Przeciwdziałanie stresowi. 5. Stres a służba wojskowa. 6. Stres, kryzys psychiczny, trauma psychiczna. 7. Zakończenie. 3

4 WYKORZYSTANA LITERATURA: 1. M. Cenin, S. Chełpa Psychologia wojskowa, Wyd. MON, Warszawa, 1998 r. 2. B. Rychlik Zarządzanie stresem w wojsku. Program profilaktyki antystresowej. Warszawa, 2006 r. 3. D. Merecz Jak zwiększyć swój potencjał, by lepiej radzić sobie ze stresem. Instytut Medycyny Pracy, Łódź, 2005 r. 4. M. Lis-Turlejska Stres traumatyczny, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa, 2002 r. 5. I.Heszen-Niejodek, Z. Ratajczak (red.) Człowiek w sytuacji stresu, Wyd. U.Ś., Katowice, 1996 r. 6. A. Florkowski, W. Gruszczyński (red.) Zdrowie psychiczne żołnierzy, Łódź, 2000 r. 7. W. Szlagura, M. Madejski Interwencja kryzysowa, podejście profesjonalne. Niepublikowane materiały szkoleniowe, ARCAN, Bielsko-Biała r. 4

5 PRZEBIEG ZAJĘĆ: TREŚĆ ZAGADNIENIA Przedstawienie tematu i celu zajęć oraz spraw organizacyjnych. CZĘŚĆ WSTĘPNA CZĘŚĆ ZASADNICZA CZAS 5 min UWAGI WSKAZÓWKI 1. ZAGADNIENIE 1 (patrz szerzej str. 11) 15 min Folia 1 STRES A FRUSTRACJA. POJĘCIA DEFINICYJNE. Frustracja reakcja organizmu na przeszkodę, przykre emocje jako wynik niemożności osiągnięcia celu. Reakcje człowieka na sytuacje frustracyjne: działania w celu pokonania przeszkody (1), obejście przeszkody (2), wyznaczenie i osiągnięcie celu zastępczego (3), uporczywe, bezskuteczne atakowanie przeszkody, agresja (4), rezygnacja, ucieczka (5, 5a). Pytania do słuchaczy o ewentualne przykłady z życia STRES sytuacja trudna, która prowadzi do zaburzeń zachowania i działania wskutek przeciążenia systemu nerwowego. Fazy stresu biologicznego: alarmowa na sygnał o zadziałaniu czynnika szkodliwego (stresora) organizm mobilizuje się, początkowo odporność organizmu maleje ale potem wzrasta. odporności mechanizmy adaptacyjne przeciwdziałają stresowi, odporność organizmu wzrasta ponad stały poziom i pozwala zwalczyć zagrożenie. wyczerpania jeśli stresor, szkodliwy bodziec działa zbyt długo, organizm wyczerpuje zasoby i traci odporność. Fazy stresu psychologicznego: mobilizacja po zadziałaniu szkodliwego bodźca wzrasta ogólna zdolność organizmu do działania, mobilizowane są procesy psychiczne i energetyczne, rozstrojenie jeśli stresory działają zbyt długo lub zbyt silnie pogarszają się procesy orientacji i kontroli, spada sprawność działania, destrukcja wciąż silne i działające długo stresory uniemożliwiają sprawne działanie, brak realnej oceny sytuacji, spada motywacja do działania, rezygnacja z walki. Folia 2 Pytania, podawanie przykładów, np. brak pokarmu, brak wody... Np. trema - rodzaj stresu, mobilizuje 5

6 Stres u żołnierzy zespół reakcji fizjologicznych i psychologicznych, zachowań alarmowych i obronnych organizmu wobec powstałej sytuacji zagrożenia lub skierowanej przeciwko żołnierzowi agresji, ataku. STRES kumulujący - np. różne problemy i kłopoty życia codziennego, dysfunkcjonalny - np. zły szef, nieprzyjemni współpracownicy, wymagania ponad możliwości... Silna trema może sparaliżować, odebrać głos, spowodować zapomnienie tekstu ZAGADNIENIE 2 (patrz szerzej str. 13) 10 min CZYNNIKI WYWOŁUJĄCE STRES. Stres jest nierozerwalnie związany z naszym życiem i może mieć zarówno negatywny jak i pozytywny wpływ na nasz organizm, działanie, funkcjonowanie. Dy-stres stres zły, powodujący negatywną reakcję organizmu. Eu-stres stres pozytywny, pobudzający do działania. Różnica bardzo często zależy od nas od naszego nastawienia i cech osobowości wykształcenia, wychowania, doświadczenia podobne stresory, podobne sytuacje, jednych stresują, deprymują, innych pobudzają do aktywności, efektywnego działania. Szkodliwe może być nasilenie stresu lub nieumiejętność radzenia sobie z nim tzn. nierozpoznawanie objawów płynących z organizmu, niezrozumienie sytuacji i własnego zachowania. Stres mogą wywołać: czynniki zewnętrzne klimat, hałas, konflikty, utraty, zagrożenia, złe wiadomości, pośpiech itp. czynniki wewnętrzne aspiracje, sumienie, utrata dotychczasowych wartości ideowych, religijnych, potrzeby emocjonalne itp. Sytuacje stresowe są najczęściej niezależne od człowieka i mogą dotknąć każdego: realne zagrożenia życia - wypadki, katastrofy, napady, straty, działania wojenne... rozpady związków społecznych, rodzinnych - rozwód, rozstanie... spadek poczucia własnej wartości - utrata pracy, porzucenie przez kogoś bliskiego, niepowodzenia... Ważne nie jest to, co ci się zdarza, lecz to jak to odbierasz Folia 3 Folia 4 Pytanie o rozumienie tego stwierdzenia 6

7 3. ZAGADNIENIE 3 (patrz szerzej str. 13) 15 min ROZPOZNAWANIE OBJAWÓW STRESU - FIZYCZNYCH, FIZJOLOGICZNYCH, PSYCHICZNYCH. Stres przejawia się: wzmożonym napięciem emocjonalnym, psychicznym, wzrostem impulsywności w myśleniu i działaniu, ograniczeniem kontroli nad własnym zachowaniem a więc w obniżonej, w różnym stopniu, sprawności myślenia i działania. CHARAKTERYSTYCZNE OBJAWY STRESU Fizjologiczne: bladość, suchość w ustach, bóle pleców i głowy, przyśpieszone bicie serca, zwiększona potliwość, napięcia mięśni, bezsenność, nieregularny, płytki oddech, uczucie gorąca, biegunka... Fizyczne: postawa zgarbiona, zamknięta lub agresywna, mowa szybka, głos wysoki, drżenia rąk, napięta twarz... Psychiczne: zakłopotanie, nerwowość, agresja, zamykanie się w sobie, depresja, rozdrażnienie, chaos myślowy, nadpobudliwość, lęki, złość... W zachowaniu: brak apetytu lub nadmierne objadanie się, szukanie leków, alkoholu, używek, wzrost ilości wypalanych papierosów, brak poczucia humoru, skłonność do płaczu lub wybuchów gniewu, uczucie stałego zmęczenia, niekonsekwencja, wyczerpanie... W myśleniu: trudności w koncentracji, skupieniu uwagi, brak zainteresowań, luki w pamięci, zapominanie... Folia 5 Pytanie - czy ktoś z was, kto uważa, że doświadczył stresu pamięta, któryś z objawów? Czy może o tym coś powiedzieć? Działanie ludzi w stresie zależy od indywidualnego przygotowania do radzenia sobie w sytuacjach trudnych i może być bardzo różne: szukanie sposobu rozwiązania problemu, samodzielnie lub przy pomocy innych, rezygnacja z dążeń, poddanie się sytuacji lub wpływom innych ludzi, szukanie wsparcia u autorytetów dowódcy, kolegów, przyjaciół... podejmowanie walki na zniszczenie przeciwnika, wroga ale nie rozwiązanie problemu, unikanie trudności, przeczekiwanie, udawanie, że nie ma problemu trudności, szukanie czynności zastępczych zakupy, sprzątanie, czytanie... ucieczka w alkohol, narkotyki, 7

8 4. ZAGANIENIE 4 (patrz szerzej str. 14) 15 min PRZECIWDZIAŁANIE STRESOWI Każdy człowiek ma własny próg odporności na stresory, na bodźce wywołujące stres. To co jednych stresuje dla innych może być obojętne. To co jednym uniemożliwia sprawne działanie, innych pobudza do aktywności, sprawności, do myślenia, zwiększonej koncentracji. Każdego jednak może dopaść sytuacja stresowa i wtedy musi sobie z nią poradzić. Pierwszym krokiem jest umiejętność rozumienia i rozpoznawania objawów stresu. Kolejnym krokiem jest wypracowanie własnego, skutecznego stylu radzenia sobie ze stresem: poznanie mechanizmów działania stresu, uczenie się o stresie, pokonanie trudności, wykonanie czynności relaksujących, szukanie pomocy, znalezienie celu zastępczego (blisko rzeczywistego problemu - działaj małymi krokami) Podstawowe elementy działań redukujących stres: akceptuj siebie i to co robisz, sprawdź czy dobrze wykonujesz to co powinieneś, rozmawiaj o swoich kłopotach i problemach nie jesteś sam, masz przecież przyjaciół, kolegów, przełożonych, na których możesz polegać, którzy cię wysłuchają, bądź aktywny umysłowo - ucz się nowych umiejętności, szukaj wiadomości, poznawaj ludzi, nie bój się i nie wstydź prosić o pomoc innych, bądź aktywny fizycznie poszukuj najlepszych dla ciebie ćwiczeń sportowych, bardzo rozważnie podchodź do alkoholu i narkotyków odsuną problemy na czas upojenia, ale ich nie zlikwidują, zajmij się swoim hobby, jeśli masz takie lub poszukaj zajęcie, które cię uspokaja, zrelaksuj się daj sobie czas, wycisz się i odpręż poprzez muzykę, książkę, modlitwę... Folia 6 Pytanie - które elementy są n ajważniejsze, czy wogóle są takie? Kto ma to ocenić? 8

9 5. ZAGADNIENIE 5 (patrz szerzej str. 14) 15 min STRES A SŁUŻBA WOJSKOWA Istota problematyki stresu w służbie wojskowej nie zmienia się. Działają te same mechanizmy. Zwiększa się jednak ilość możliwych stresorów, sytuacji, które mogą wywołać stres. Związane jest to ze specyfiką jaką niesie dla młodego człowieka służba wojskowa: długa rozłąka z najbliższymi, nowe, nieznane środowisko, nowe, nieznane, trudne zadania i obowiązki, duży wysiłek fizyczny, zmiana rytmu dnia i wyżywienia, obowiązek poddania się rygorom regulaminów, karność, częsty, czasami codzienny kontakt z bronią, brak czasu dla siebie, prywatności, świadomość zagrożenie zdrowia i życia w czasie działań poligonowych, w misjach zagranicznych... Folia 7 Pytanie- Czy pamiętacie, któryś z tych elementów, a może one jeszcze działają? Przeciwdziałanie stresowi służby wojskowej to: sumienne wykonywanie obowiązków, pełne zdyscyplinowanie, zaufanie do przełożonych i kolegów, wiara we własne siły, wiedzę i umiejętności, umiejętność rozpoznawania objawów stresu tak u siebie jak i u kolegów, umiejętność redukcji stresu po jego rozpoznaniu. Skuteczne udzielanie pomocy innym wzmocni twoją pewność działań. 6. ZAGADNIENIE 6 (patrz szerzej str. 15) 10 min STRES, KRYZYS PSYCHICZNY, TRAUMA PSYCHICZNA. Silny i długo działający stres może wywołać poważne zaburzenia emocjonalne i zachowania, może wręcz sparaliżować nasze działania. Zdarzenie krytyczne to sytuacja, która wywołuje bardzo silne reakcje emocjonalne, zakłócające zdolność funkcjonowania. Może ona wywołać nawet uraz psychiczny. Sytuacje takie to np: udział w wypadku czy katastrofie naturanej lub spowodowanej przez człowieka, widok zabitych lub rannych, zagrożenie życia lub zdrowia, Folia 8 Kto według was ulega tym urazom: ofiary, ratownicy, rodziny, świadkowie...? Wszyscy!!! 9

10 informacja o śmierci lub zagrożeniu życia kogoś bliskiego, bycie ofiarą napadu, gwałtu, tortur, duża strata materialna. Folia 9 Jeśli uraz psychiczny jest silniejszy niż mechanizmy obronne, nawet u ludzi zdrowych może rozwinąć się zespół zaburzeń po stresie urazowym (PTSD ) Reakcje na zdarzenia traumatyczne: emocjonalne lęk, szok, gniew, wściekłość, poczucie winy, żałoba, przygnębienie, wrogość, agresja, wybuchowość, strach przed pozostawaniem samemu, izolacja od innych, poznawcze dezorientacja, niska ocena własnej wartości, brak koncentracji, strach przed powtórzeniem sytuacji, biologiczne bezsenność, koszmary nocne, zwiększone tętno, oddech, zachowania unikanie ludzi, nawet bliskich, trudności w życiu intymnym, nieufność, popadanie w uzależnienie od substancji psychoaktywnych, kłopoty szkolne, zawodowe. 7. ZAGADNIENIE 7 (patrz szerzej str. 15) 5 min ZAKOŃCZENIE 1. Wymienione objawy stresu nigdy nie występują wszystkie razem. Każdy człowiek reaguje inaczej i może mieć inne sygnały mówiące o tym, że jest w stresie. 2. Człowiek, który ulega stresorom, silnym bodźcom wywołującym stres, jest normalny, to sytuacje bywają nienormalne, niecodzienne, bardzo trudne, przełamujące naturalne psychiczne mechanizmy obronne. 3. Większość ludzi radzi sobie sama nawet w najtrudniejszych sytuacjach i z czasem wraca do równowagi psychicznej, emocjonalnej. 4. Szukanie i proszenie o pomoc jest jednym z naturalnych sposobów radzenia sobie w sytuacji trudnej. Pytanie czym jest stres dla mnie? Mobilizacją do sprawnego i lepszego działania? Utrudnia mi adaptację, sprawne działanie, pozbawia dobrego nastroju, zadowolenia? 5. Są ludzie i instytucje, którzy mogą pomóc każdemu, kto w sytuacji skrajnie trudnej, traumatycznej pomocy potrzebuje - przełożeni, koledzy, psycholodzy, kapelani, lekarze... 10

11 SKRYPT DO KONSPEKTU STRES W ŻYCIU CODZIENNYM I SŁUŻBIE WOJSKOWEJ do przeprowadzenia zajęć profilaktyczno-edukacyjnych z żołnierzami Wybrane zagadnienia Przed rozpoczęciem zajęć prowadzący powinien poinformować słuchaczy, że tematyka stresu, z jednej strony jest powszechnie znana, z drugiej często opiera się na stereotypach, uogólnieniach, wiedzy potocznej. Operuje się pojęciami, które ludzie dotknięci stresem utożsamiają ze słabością czy wręcz chorobą psychiczną. W trakcie zajęć będzie można operować przykładami, opisami przypadków i zdarzeń, zachowń ludzi będących w sytuacjach trudnych, odnosząc się do prezentowanego materiału. Dyskusja jest nie tylko dopuszczalna, jest wręcz pożądana, aby wymienić poglądy, wiedzę i doświadczenie. ZAGADNIENIE 1 STRES A FRUSTRACJA. POJĘCIA DEFINICYJNE. Pojęcia stres i frustracja używane są często w języku potocznym zamiennie albo uzupełniająco. Tymczasem mają one nieco inne znaczenie mimo, że odnoszą sie do człowieka, który ma określone kłopoty. Frustracja to reakcja emocjonalna na powstałą czy zauważoną przeszkodę, to zespół różnych przykrych nieprzyjemnych emocji w sytuacji, gdy człowiek nie może osiągnąć zamierzonego, wytyczonego czy oczekiwanego celu. Często znajdujemy się w sytuacjach, gdy nie osiągamy pożądanych rezultatów, wyników mimo poniesionego wysiłku czy kosztów. Przeszkoda jest zbyt duża, opór czegoś lub kogoś zbyt duży, a my nie potrafimy, nie mamy sił bądź też wiedzy czy umiejętności aby dotrzeć do celu. Podstawową reakcją na zaistniałą sytuację, w której pojawia się przed nami przeszkoda jest działanie skierowane na pokonanie tej przeszkody. Można to osiągnąć w wieloraki sposób. Zawsze jednak potrzebna jest aktywność i chęć pokonania przeszkody. Skoro pierwsza próba się nie powiodła, to z analizy porażki powinniśmy wiedzieć czego nam brakuje siły, wiedzy, umiejętności, wsparcia kolegów... Po logicznej analizie możliwości i uzupełnieniu niedoborów, braków można pokonać przeszkodę i osiągnąć cel. Drugim sposobem pokonania przeszkody jest jej ominięcie, obejście. Skoro jest taka możliwość, skoro wysiłek poniesiony na obejście będzie mały a zaoszczędzimy czas, to z tej szansy trzeba skorzystać. Mamy np. trudne słowo do napisania, nie wiemy jednak jak się je pisze możemy, nie szukając po słownikach użyć innego słowa, które ma to samo znaczenie. Trzeci sposób to wyznaczenie sobie celu zastępczego. Jeśli cel zastępczy będzie leżeć blisko celu zasdniczego a daje nam przy okazji znaczące korzyści czasowe i materialne, to można to rozważyć i zastosować, cel zasadniczy osiągając np. w drugim etapie. Jeśli jednak jest to uniknięcie wysiłku, udawanie niezrozumienia sytuacji czy zadania, to możemy być posądzeni o zwykłe cwaniactwo czy lenistwo. 11

12 Czwarty sposób nie jest zbyt pożądany do stosowania, świadczy bowiem o upartości, niechęci do wyciągania wniosków, uczenia się, ponoszenia wysiłku. Jest to uporczywe ponawianie prób pokonania przeszkody zawsze tym samym sposobem mimo ponoszonych porażek. Świadczy to o tzw. fiksacji funkcjonalnej i stwierdzeniu widzicie sami, nie potrafię, nie mogę, to musi zrobić ktoś inny. Postawa bardzo niepożądana. Piąty sposób również jest mało korzystny i nieefektywny, polega bowiem na rezygnacji. Skoro jest przeszkoda, nie mogę jej pokonać, to po co się wysilać. W domyśle często jest wniosek niech to zrobią inni, ja się dostosuję i włączę. Nie wiadomo co jest większe - niewiara we własne siły, niechęć do wysiłku i aktywności czy wyrachowanie. Taka bierność zachowania nie jest mile widziana ani w grupie koleżeńskiej, ani w szkole, ani w zakładzie pracy, ani w wojsku. Stres to reakcja organizmu na sytuację trudną, która prowadzi do zaburzenia emocjonalnych procesów regulacji poprzez przeciążenie systemu nerwowego. Pojęcie stresu wywodzi się z nauk biologicznych. Na każdy oganizm żywy działają różne czynniki. Jeśli są to czynniki szkodliwe to wywołują one negatywne zmiany w organizmie. Wybitny polski psycholog, profesor Jan Strelau twierdzi, że stres to stan, na który składają się silne negatywne emocje oraz towarzyszące im zmiany fizjologiczne i biochemiczne, przekraczające normalny, podstawowy poziom pobudzenia. Pojęcie stresu psychologia przejęła z nauk biologicznych. Stres biologiczny organizmu przejawia się w trzech fazach. Faza alarmowa organizm odbiera sygnał, informację o zadziałaniu czynnika szkodliwego. Kiedy czynnik zadziała, na krótko spada odporność, wydolność organizmu. Po pewnym czasie jednak pojawia się drugi etap. Faza odporności organizm aktywizuje się, uruchamia mechanizmy przystosowawcze. Wyraźnie wzrasta odporność organizmu na szkodliwe czynniki po to, aby zwalczyć zagrożenie. Wykorzystywane są naturalne zasoby organizmu, które jednak są ograniczone. Jeśli czynnik szkodliwy nie przestanie działać, to może pojawić się kolejna faza. Faza wyczerpania kiedy czynniki szkodliwe działają zbyt długo lub są zbyt silne, zasoby organizmu walczącego z nimi wyczerpują się. Może dojść do osłabienia organizmu, wyczerpania a nawet śmierci. Np. organizm, który odbiera sygnał, że nie ma wody czy pożywienia może przejść przez wszystkie fazy każdy w różnym czasie i z innym skutkiem. W stresie psychologicznym psycholodzy równiez wyodrębnili trzy fazy, z których najczęściej występuje pierwsza lub dwie pierwsze. Faza mobilizacji po zadziałaniu czynników szkodliwych, pojawieniu się sytuacji trudnej, następuje mobilizacja procesów psychicznych. Wzrasta ogólna zdolność do działań min. intelektualnych - myślenie, analizowanie, kojarzenie, wnioskowanie, lepsza, ostrzejsza orientacja itp. Mobilizowane są zasoby energetyczne, wzrasta aktywność, dynamika ruchów, pobudzane są do zwiększonej pracy gruczoły wydzielania wewnętrznego np. adrenaliny. Jeśli trudność nie zostanie pokonana, a stresory działają dalej lub nawet zwiększają się, następuja druga faza. Faza rozstrojenia stopniowo pogarszają się procesy orientacji i kontroli sytuacji. Następuje coraz większe rozstrojenie emocjonalne, obniża się znacząco sprawność działania, kontrolowanie własnego postępowania. Zaburzone zostają procesy motywacyjne. Jeśli trwa to zbyt długo i nie otrzymamy pomocy to w skrajnych przypadkach może pojawić się trzecia faza. Faza destrukcyjna nie ma motywacji do działania, wykonywane czynności są chaotyczne i nieskuteczne, nie ma kontroli sytuacji ani własnego postępowania. Procesy intelektualne są poważnie zaburzone. 12

13 ZAGADNIENIE 2 CZYNNIKI WYWOŁUJĄCE STRES. Każda sytuacja, zdarzenie czy działanie, które są nowe, nieznane, niespodziewane może wywołać stres. Ważne jest jak to przyjmiemy, jak sobie z tym poradzimy. Wielu czynników możemy się spodziewać czy wręcz oczekiwać, inne są dla nas pełnym zaskoczeniem. Jedne pobudzą nas do działania i aktywności, inne wywołają zamieszanie emocjonalne, dezorganizują działanie. Bardzo dużo zależy od naszego przygotowania na możliwe sytuacje trudne wykształcenia, wiedzy, wychowania, doświadczenia. Jeśli potrafimy prawidłowo ocenić sytuację, rozpoznać czynniki stresujące, prawidłowo zinterpretować sygnały płynące z organizmu, to nasze przeciwdziałanie też będzie efektywne i skuteczne. Na wiele czynników nie mamy wpływu pojawiają się wbrew naszej woli i oczekiwaniom ale sama ich znajomość i wcześniejsze doświadczenia pozwalają nam radzić sobie z nimi całkiem skutecznie. Dotyczy to np. warunków pogodowych wiemy jak zabezpieczyć się przed chłodem, deszczem, śnieżycą, mrozem...nie powinny nas zaskoczyć. Inne natomiast, mimo, że są znane, mogą mieć dla nas przykre konsekwencje. Trudno bowiem przyjąć za normalne i znane pozbawienie pracy, rozwód rodziców czy własny, odrzucenie przez bliskich przyjaciół... Dlatego tak ważna jest informacja, którą trzeba sobie przyswoić, że dla zrozumienia istoty stresu, który mnie dotyka i może mną zawładnąć nie jest ważne to co się stało, co się dzieje, ale to, jak to odbieram. Te same czynniki, sytuacje na jednych w ogóle nie będą działały, innych zaś mogą silnie zestresować. Dla jednego strata (np. kradzież) kilkuset złotych będzie tragedią, dla drugiego niewiele znaczącym epizodem. Dla jednego utrata pracy będzie katastrofą życiową i rodzinną, dla innego motorem do intensywnego poszukiwania innej i chwilową niedogodnością. ZAGADNIENIE 3 ROZPOZNAWANIE OBJAWÓW STRESU - FIZYCZNYCH, FIZJOLOGICZNYCH, PSYCHICZNYCH. Każdy człowiek inaczej reaguje na stres. Jeśli jednak szkodliwe bodźce zadziałają to jest możliwość aby to zauważyć. Sam organizm nas o tym informuje. Ponadto zmieniamy dotychczasowe specyficzne, stałe formy zachowania. Umiejętność rozpoznawania tych sygnałów jest pierwszym krokiem do poradzenia sobie ze stresem, który się pojawił. Niezwykle ważna jest również umiejętność zauważenia objawów stresu u bliskich czy kolegów, bo wtedy możemy zaproponować im pomoc i wsparcie. Najważniejsze objawy wyszczególnione są w konspekcie. Warto jednak dodać, że rozpoznanie objawów stresu jest niezwykle ważne, daje nam bowiem możliwość kontrolowania ich i rozumienia własnego nieskutecznego, chaotycznego działania, oraz świadomość, że pewne symptomy fizjologiczne nie mają podłoża chorobowego. Potrafimy też zrozumieć pewne, z pozoru nieracjonale działania, własne czy bliskich, które w istocie są dzaiałaniami pozornymi, zastępczymi. Np. niespodziewane zakupy, nagłe generalne sprzątanie, długie czytanie książki...ale również częstsze sięganie po alkohol, szukanie towarzystwa kolegów. 13

14 ZAGADNIENIE 4 PRZECIWDZIAŁANIE STRESOWI. Nie ma ludzi niepodatnych na stres. Każdy ma jednak inny próg odporności psychicznej. Każdy ma inne mechanizmy obronne. Jest to zależne od wielu czynników: wrodzonej podatności na stres, doświadczenia, obycia z sytuacjami stresowymi, realnej wiedzy o możliwym zagrożeniu, o sytuacjach trudnych, umiejętności aktywnego kontrolowania sytuacji, świadomości, że w sytuacji trudnej, krytycznej można liczyć na pomoc innych, stopnia znajomości własnych zasobów na daną sytuację wiedzy, wyposażenia, umiejętności... umiejętności zastosowania technik relaksacyjnych takich jak: wyciszenie się, wyizolowanie z aktualnej sytuacji, wizualizacji np. na bazie ulubionej muzyki, zajęcia sportowe, długi spacer... Jeśli mamy pomóc koledze czy komuś bliskiemu będących w stresie to do podstawowych elementów naszego działania powinniśmy zaliczyć: wiedzę, chęci i możliwości. Ktoś, kto ujawnia swoją sytuację stresową zachowaniem czy wyraźnymi sygnałami płynącymi z organizmu to być może woła o pomoc. Wtedy właśnie trzeba chcieć okazać mu pomoc i dać ją. Nie wystarczy patrzeć trzeba widzieć. Nie wystarczy słuchać trzeba słyszeć. Nie wystarczy potwierdzać trzeba rozumieć i czuć (empatia). Czasami cała pomoc to bycie obok, towarzyszenie dające poczucie bezpieczeństwa. Nie należy okazywać litości należy pomóc lub zorganizować pomoc skierować do specjalisty lub autorytetu. ZAGADNIENIE 5 STRES A SŁUŻBA WOJSKOWA. Służba wojskowa niesie ze sobą różne dodatkowe sytuacje trudne, które mogą spotkać młodego człowieka. Nie miał on z nimi do czynienia ani w domu, ani w szkole, ani w grupie rówieśniczej. Nagłe przeniesienie do nowych warunków, nowego, nieznanego środowiska, uniformizacja tak zewnętrzna jak i funkcjonalna wielu sprawia kłopoty. Proces przystosowania trwa czasami od kilku do kilkunastu tygodni. Rozłąka z najbliższymi, ograniczenie prywatności i organizacja prawie każdej godziny jest dla niektórych poważnym progiem sprawdzającym ich odporność psychiczną. Ponadto właśnie w służbie wojskowej, gdzie jest duża dynamika szkolenia, ćwiczeń, działań poligonowych, pojawiają się sytuacje, które mogą być zagrożeniem życia. Informacje o tego typu wypadkach są powszechnie znane, dlatego i rodzina i sam żołnierz przeżywają pewne obawy. Ostatnie lata i udział polskich żołnierzy w misjach poza granicami kraju rozszerzyły ten katalog sytuacji trudnych i niebezpiecznych a więc wywołujących stres. Dlatego niezwyle ważne jest aby znać mechanizmy działania stresu, sposoby przeciwdziałania i udzielania pomocy, sobie samemu czy koledze. Jednymi z najważniejszych elementów obniżających czy redukujących stres w służbie wojskowej są: wiara we własne siły, wyszkolenie, wyposażenie i doświadczenie, zaufanie do profesjonalizmu przełożonych, 14

15 zaufanie do kolegów wspólnie wykonujących zadania, znajomość realnych zagrożeń. Aby te elementy mogły funkcjonować w świadomości każdego żołnierza potrzeba nie tylko dobrego i pełnego szkolenia specjalistycznego, potrzebna jest również dobra organizacja pododdziału, kompetentne dowodzenie i sprawiedliwy podział obowiązków. Niezwykle ważny jest czas na odpoczynek i relaks, bo to właśnie pozwala redukować napięcie psychiczne i podnosić sprawność żołnierzy. ZAGADNIENIE 6 STRES, KRYZYS PSYCHICZNY, TRAUMA PSYCHICZNA. Kiedy sytuacje stresowe są bardzo ostre, nagłe, działają długo lub następują jedna po drugiej możemy sobie sami z tym nie poradzić. Pozostaje wycofać się lub szukać pomocy, bo nasze działania będą nieskuteczne, a nawet sparaliżowane. Jeśli dojdzie do sytuacji krytycznej to grozi nam nawet uraz psychiczny. Nasze doświadczenie i wiedza oraz mechanizmy obronne mogą okazać się niewystarczające na to, co nas spotyka lub czego jesteśmy świadkami. Na taki kryzys psychiczny narażony może być każdy z nas. Każdy bowiem może ulec wypadkowi, być napadniętym, ponieść dużą stratę materialną, dowiedzieć się, że ktoś bliski jest nieuleczalnie chory. Do tego nie potrzeba ani być na wojnie, ani podejmować ryzykanckich prób sprawnościowych. Sam widok ofiar katastrofy, zabitych lub rannych, pozostawia w nas poważny ślad psychiczny. Nawet, jeśli w pierwszym momencie, jako ratownicy działamy sprawnie i skutecznie to po pewnym czasie obrazy tragedii i ofiar mogą do nas wracać. Zdarzenie, które tak silnie traumatyzuje ma swoje konsekwencje emocjonalne, poznawcze, biologiczne i w zachowaniu. Nie zawsze będziemy potrafili sobie sami z tym poradzić. Najczęściej wystarczy porozmawiać o tym z kimś, komu ufamy. Otworzyć się przed nim, wyrzucić nagromadzone emocje, to co boli, co zalega, opisać swoje uczucia i wrażenia mówiąc potocznie wygadać się. To jest częsty sposób stosowany w rodzinach po stracie kogoś bliskiego rozmawiać, rozmawiać, rozmawiać... Doświadczenia z wypadków, katastrof, napadów, gwałtów, rozbojów świadczą jednak o tym, że nie wszyscy radzą sobie sami czy w gronie bliskich osób. Niektórzy potrzebują wsparcia specjalistow. I powinni je otrzymać jak najszybciej. Trzeba bowiem pamiętać o tym, że to nie człowiek w kryzysie czy traumie psychicznej jest nienormalny to sytuacja była nienormalna, niecodzienna, tragiczna. Jeśli nie możemy pomóc to nie należy dawać dobrych rad czy okazywać litość, tylko udzielić wsparcia i skierować do specjalisty (psychologa, psychiatry...). ZAKOŃCZENIE Stres jest naturalnym zjawiskiem towarzyszącym człowiekowi. Nie należy go ani lekceważyć ani demonizować. Trzeba go poznawać, przeciwdziałać, redukować. Jeśli trzeba należy pomóc w tym innym. Stres służby wojskowej niczym nie różni się od stresu występującego w życiu cywilnym. W służbie wojskowej jest jedynie więcej stresorów specyficznych związanych z bronią, zadaniami, środowiskiem prawie w całości męskim. Mechanizmy stresu i objawy są takie same. Tak samo trzeba im przeciwdziałać, tak samo poważnie traktować. Na każdym szczeblu dowodzenia. Tak w trosce o wykonanie zadań jak i w trosce o człowieka. 15

16 MINISTERSTWO OBRONY NARODOWEJ WARSZAWA, Aleje Niepodległości DYREKTOR DEPARTAMENTU WYCHOWANIA I PROMOCJI OBRONNOŚCI tel. (6) , fax (6) Dyrektorowi Departamentu Wychowania i Promocji Obronności są podporządkowane następujące jednostki organizacyjne resortu: 1) Centralna Biblioteka Wojskowa w Warszawie; 2) Dom Wojska Polskiego w Warszawie; 3) Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie; 4) Reprezentacyjny Zespół Artystyczny Wojska Polskiego w Warszawie; 5) Wojskowe Biuro Badań Socjologicznych w Warszawie; 6) Wojskowe Biuro Badań Historycznych w Warszawie; ZAKRES DZIAŁANIA I ZADANIA ODDZIAŁÓW DEPARTAMENTU I. ODDZIAŁ SPOŁECZNYCH PROBLEMÓW SŁUŻBYI PSYCHOPROFILAKTYKI tel. (6) Oddział Społecznych Problemów Służby jest komórką wewnętrzną Departamentu, właściwą w sprawach rozpoznawania społecznych problemów służby, określania kierunków i głównych zadań w dziedzinie profilaktyki wychowawczej oraz działalności psychoprofilaktycznej, koordynowania i nadzorowania ich realizacji. II. ODDZIAŁ EDUKACJI OBYWATELSKIEJ tel. (6) Oddział Edukacji Obywatelskiej jest komórką wewnętrzną Departamentu, właściwą w zakresie programowania, koordynowania i realizacji zadań w sferze: edukacji obywatelskiej w wojsku, kształcenia proobronnego młodzieży, upowszechniania międzynarodowego prawa konfliktów zbrojnych, ochrony dóbr kultury na wypadek konfliktu zbrojnego oraz upowszechniania i kultywowania tradycji orężnych w Siłach Zbrojnych RP, nadawania nazw wyróżniających i patronów, opracowywania rodowodów związków i jednostek, przygotowywania projektów wniosków nadania sztandarów, proporców i innych symboli wojskowych. III. ODDZIAŁ PROMOCJI OBRONNOŚCI tel. (6) Oddział Promocji Obronności jest komórką wewnętrzną Departamentu, właściwą do programowania, koordynowania i realizowania zadań wynikających z szeroko rozumianej promocji obronności w kraju i zagranicą, w tym także prowadzenia zadań patronackich, realizowanych w oparciu o obowiązujące uregulowania ustawowe oraz odrębne ustalenia resortu obrony narodowej w tej dziedzinie. IV. ODDZIAŁ KULTURY I OŚWIATY tel. (6) Oddział Kultury i Oświaty jest komórką wewnętrzną Departamentu właściwą do określania głównych celów i zadań działalności kulturalno-oświatowej oraz turystycznej, krajoznawczej i rekreacyjnej w resorcie. V. ODDZIAŁ KOMUNIKACJI SPOŁECZNEJ tel. (6) Oddział Komunikacji Społecznej jest komórką wewnętrzną Departamentu właściwą do współpracy ze społeczeństwem w zakresie programowania, koordynowania i realizowania zadań komunikacji społecznej, współdziałania z instytucjami państwowymi, organami samorządowymi, organizacjami pozarządowymi (w tym prowadzącymi działalność charytatywną na prawach wolontariatu) w dziedzinie tworzenia obywatelskiego zaplecza obronności kraju, prowadzenie wniosków w sprawie nieodpłatnego przekazywania przez jednostki organizacyjne niewykorzystywanego mienia ruchomego resortu na cele muzealne, wystawiennicze lub szkoleniowe (według odrębnych przepisów). VI. ODDZIAŁ ANALIZ I CEREMONIAŁU WOJSKOWEGO tel. (6) Oddział Analiz i Ceremoniału Wojskowego jest komórką wewnętrzną Departamentu właściwą w zakresie programowania, koordynowania i realizowania zadań organizowania ceremonii wojskowych i patriotycznych z udziałem wojska w kraju i poza jego granicami. 16