MECHANICZNE ZWIERZĘTA I LUDZKIE CYBORGI W SZTUCE NA WYBRANYCH PRZYKŁADACH

Transkrypt

1 UNIWERSYTET HUMANISTYCZNO-PRZYRODNICZY JANA KOCHANOWSKIEGO W KIELCACH WYDZIAŁ PEDAGOGICZNY I ARTYSTYCZNY Kierunek: Edukacja artystyczna w zakresie sztuk plastycznych Specjalność: grafika warsztatowa JOANNA KORCZYŃSKA Numer albumu Praca magisterska MECHANICZNE ZWIERZĘTA I LUDZKIE CYBORGI W SZTUCE NA WYBRANYCH PRZYKŁADACH Promotor pracy: Dr K. Ziołowicz Praca przyjęta pod względem merytorycznym i formalnym w formie papierowej i elektronicznej. /data i podpis promotora/ KIELCE 2011

2 Spis treści: WSTĘP...4 I. WYJAŚNIENIE KLUCZOWYCH POJĘĆ Cyborg Cybernetyka Biomechanizm Cyberpunk Steampunk II. FUTURYSTYCZNE WIZJE W PRZEDSTAWIENIACH ARTYSTYCZNYCH NA WYBRANYCH PRZYKŁADACH W UKŁADZIE CHRONOLOGICZNYM Prapoczątki i starożytność Średniowiecze Renesans Barok i oświecenie Romantyzm i pozytywizm Modernizm Futuryzm Dadaizm Surrealizm Sztuka powojenna III. BIOMECHANICZNE MOTYWY W SZTUCE WSPÓŁCZESNEJ Malarstwo a H. R. Giger b Wojciech Siudmak c Dariusz Zawadzki Grafika a Zdzisław Beksiński b Anna Karolak c Ian Miller d Fabricio Moraes

3 3.3 Rzeźba a H. R. Giger b Jessica Joslin c Andrew Chase d Pierre Matter e Christopher Conte Multimedia a Mariko Mori i gender w sztuce japońskiej b Stelarc PODSUMOWANIE BIBLIOGRAFIA SPIS ILUSTRACJI OŚWIADCZENIE STUDENTA

4 WSTĘP Nowy wiek doprowadził do konfrontacji natury z techniką. Szybkość zmian jaka dokonała się w ciągu tysiąca lat, wydawać by się mogła świeża i całkowicie pozbawiona tradycji. Pragnę jednak udowodnić mylność takiego myślenia. Także zburzyć powstałe sterotypy o przedstawieniach ludzkich maszyn. W rozdziale pierwszym analizuję pojęcia kluczowe dla pracy: cyborg, cybernetyka, biomechanizm, cyberpunk, steampunk często przywoływane i omawiam ich znaczenie. Następnie w rozdziale drugim przyjrzawszy się wizjom artystycznym pragnę przeanalizować pojawiające się zjawiska w sztuce, które możemy uznać za protoplastów dzisiejszych futurystycznych rozwiązań. Kolejno omawiam przykłady sztuki od prehistorii, aż po sztukę powojenną gdzie odnalazłam odwołania do futurystycznych mechanizmów, a także pierwszych cyborgicznych ludzkich podobizn. Rozdział trzeci natomiast odkrywa inspiracje współczesnych artystów połączeniami biologiczno mechanicznymi w: malarstwie, grafice, rzeźbie i multimediach. Również przenosi w wymiar science fiction i fantastyki na innym terenie niż komiks, film czy literatura. Które wspaniale realizują nawet niekomercyjni twórcy o wybitnych umiejętnościach artystycznych. Są to prace wymagające od nich opanowania warsztatu technologicznego, cierpliwości, kreatywności, świeżego podejścia do realizacji tematu oraz precyzji wykonania. 4

5 Reasumując powstałą pracę w rozdziale czwartym, chcę zwrócić uwagę na osiągnięcia współczesnej sztuki i technologii, otwierające nowe możliwości kreacji artystycznej w przyszłości, które będą wiązały się z zachodzacymi zmianami cywilizacyjnymi. 5

6 ROZDZIAŁ I WYJAŚNIENIE KLUCZOWYCH POJĘĆ 1.1 CYBORG Nawet jeśli obydwie splątają się w spiralnym tańcu, wolę być cyborgiem niż boginią. Donna Haraway, Manifest cyborga (1991) 1 Donna Haraway jest biologiem i historykiem sztuki, aktualnie pracuje na uniwersytecie w Santa Cruz, gdzie prowadzi badania nad życiem małp. Jej Manifest Cyborga może wywoływać śmieszność. Szalone rozważania autorki nie wydadzą się niczym poważnym dla laickiego słuchacza czy też czytelnika. Ale w nich tkwi głęboki sens, który przekazuje nam w fantastyczny sposób. Manifest ten jest drogowskazem dla Cyberfeministek, ale i nie tylko dla nich. Tekst Haraway uświadomił ludzkości znaczenie technologii, wskazał jak silne jest oddziaływanie techniki na nasze życie. To, co było dotąd barwną historią science fiction, teraz jest już rzeczywistością. Cyborg według Haraway to cybernetyczny orgaznizm, hybryda powstająca ze skrzyżowania maszyny i organizmu. To postać fikcyjna, a jednocześnie wytwór społecznej rzeczywistości. 2 Rzeczywistość określiła jako zniewolenie kobiety przez konstrukcje polityczną i tylko świadomość 1 Umberto Eco, Historia Brzydoty, wyd. Rebis, 2007, s Ewa Franus, Manifest Cyborga, r. 6

7 może ją wyzwolić. Modyfikacje fikcji i życiowych doświadczeń cyborga rozumie jako walke z codziennością kobiet. Wszystko we współczesnym świecie jest sfragmentaryzowane, płynne, dwuznaczne i łączące się w różnorodny sposób. Możliwe już jest połączenie organizmu z maszyną by tworzyć życie drogą in vitro. Haraway pragnie, aby kobiety wyrwały się za wszelką cene spod męskiej dominacji, by znikły wszelkie granice. Termin gender ukuty w latach 70. przez feminizm rozwinął się dzięki Haraway w jej rozważaniach. Stał się związkiem między człowiekiem a maszyną w sposób metaforyczny jak i materialny. Związki między biologiczną płcią a gender, determinowane historycznie i kulturowo, są ideologicznej natury. Biologia nie jest materialną bazą dla gender. Jest jeszcze jednym dyskursem w genderowej konstrukcji. Gender jest zarówno właściwością jednostek jak i zostaje wpisana w struktury społeczne i systemy symboliczne.. 3 Atrybuty płciowe są tylko męskimi fantazjami, które z powodzeniem funkcjonują w masowej kulturze. Cyborg Haraway nie ma płci, przynależności do historii, jest wyzwolony. Ale aby zanalizować kim jest Cyborg, trzeba jednak odwołać się do jego poprzedników, czyli Robota i Androida. Posłuże się, więc zdefiniowanymi pojęciami użytymi przez Magdalene Radkowską Walkowicz w jej książce Od Golema do Terminatora. Wizerunki sztucznego człowieka w kulturze. Robot po raz pierwszy użył tego słowa Karel Capek w dramacie opublikowanym w 1922 roku R.U.R (od Rossum Universal Robots nazwa firmy produkującej roboty do pracy w fabrykach). Po czesku słowo 3 Agnieszka Ćwikiel, Gender i cyborg,

8 robota oznacza pracę i jest związane, jak w polskim, z czasownikiem robić. Roboty nie muszą wyglądać jak ludzie, ale często przejawiają ludzkie cechy. Najczęściej są wykonane w określonym celu (program) i charakteryzują się wyjątkową racjonalnością myślenia. Od czasu sformułowania przez Isaaca Asimova trzech praw robotyki (1942 rok, a spopularyzowane w książce wydanej w 1950 roku Ja, robot) roboty muszą postępować zgodnie z nimi. Najbardziej charakterystyczne są roboty z lat 50.: toporne, masywne, metalowe, z widocznymi śrubkami, często z migoczącymi lampkami.(...) Android (z gr. andrós mężczyzna, eidos kształt) najczęściej tak określa się maszynę wyglądającą i zachowującą się jak człowiek, antropomorficznego robota. Po raz pierwszy słowo to miało być użyte ponad 300 lat temu, współcześnie wprowadził je do fantastyki naukowej w 1936 roku Jack Williamson. Słowo Andreida pojawia się jako określenie sztucznej kobiety stworzonej na podobieństwo kobiety prawdziwej także w powieści Augusta Villiersa d Isle Adama Ewa przyszłości, opublikowanej w 1886 roku.(...) Cyborg (od ang. cybernetic organism) to połączenie człowieka z maszyną; istota, która ma organy, zarówno naturalne (organiczne) jak i sztuczne. O cyborgizacji człowieka mówimy także, gdy wskutek operacji plastycznych lub implantologii ciało człowieka staje się udoskonalone technologicznie. Cyborgi spotykamy w takich filmach jak Robocop czy Uniwersalny żołnierz. Figurę tę w myśli socjologicznej i filozoficznej spopularyzowała Donna Haraway. 4 Autorka pisze, że podział na te trzy 4 M. Radkowska Walkowicz, Od Golema do Terminatora. Wizerunki sztucznego człowieka w kulturze, wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa, 2008, s

9 kategorie jest niepotrzebny, ponieważ używa się tych nazw wymiennie do danej postaci. Cyborg jest pewnego rodzaju hybrydą człowieka z technologią, czyli w tym kontekście ludzkie ciało nabiera charakteru komputera zrobionego z mięsa, jest kolekcją systemów informacyjnych, które oddziaływują na siebie i w kontakcie ze środowiskiem. Przecież to nic innego jak współczesne marzenia ludzi o zmianie wizerunku, wszelkie operacje plastyczne, którym się poddają wszyscy, tj; sztuczne zęby, protezy kończyn, aparaty słuchowe, bajpasy, face- lifiting, silikonowe piersi oraz gustownie modelowane waginy i penisy. A proces ten za pewne się nie skończy, będą nie tylko już wymieniane zużyte części ciała, ale multiplikowane, wzmacniane, aby były większe doznania naszych zmysłów. Pomijając wszelki proces cyborgizacji ciała dzisiaj, to również pragnę zwrócić uwagę na te przebiegające w naszych umysłach, kiedy pozostajemy w stałym kontakcie z maszynami. Transformacje te działają nie tylko na wydajność naszego mózgu, ale też na wzrost funkcjonalności całego organizmu. Stwarzamy sobie proteze wspomagającą naszą ograniczoną pamięć i wymianę myśli, korzystając z takich sieci jak internet. Nasz umysł przeobraża się dostosowując do innego wymiaru niż rzeczywistość. I jeśli mózg to najefektywniejszy organ seksualny, zdolny produkować i zaspokajać pożądanie, stwarzać sens i formę seksualnych kontaktów, to wszelkie transformacje ciała i poszerzanie zakresu zmysłowych doznań mają swoje źródło w informatycznej świadomości cyborga, to ucieleśnione projekcje jego elektronicznych potrzeb i 9

10 fantazji, realizacja stworzonego przez człowieka-maszynę programu. Dla cyborga kontakt cielesny nie jest jedynym sposobem uprawiania seksu, lecz jedną z wielu możliwości, której wybór zależy od indywidualnych preferencji i stanu cyberprzestrzeni. 5 Rzeczywistość jaką sobie tworzą cyborgi, by przeżywać swoje seksualne przygody jest nieokreślona i za bardzo płynna. Traci się poczucie co jest materialne a co niematerialne, co jest iluzją, halucynacją, wirtualizacją osobowości drugiego cyborga po drugiej stronie komputera.te cyborgi nie posiadaja tożsamości, ani płci, mogą przybierać dowolną postać w swoim wyobrażonym świecie. Każdy cyborg nieustannie komunikuje się z innymi mieszkańcami tego wygenerowanego świata, a te wirtualne tereny umożliwiają na istnienie multi tożsamości, odmiennych form płci i innych rodzajów swobodnego poruszania się w sprawach, na które w realnym świecie nie ma akceptacji lub są niemożliwe do osiągnięcia. Swobodne przejścia pomiędzy światami wymagają wiedzy i doświadczenia, uczestniczenie w halucyjnej kulturze jest niczym tajemniczy obrzęd dawnych plemion, który trzeba dogłebnie zrozumieć, aby w nim zaistnieć. Ciało cyborga jest instrumentem do odczuwania prywatnej satysfakcji, ale także maksymalnie utylitarną maszyną, której reprodukcyjna sprawność wpływa na kształt całej cybernetycznej społeczności. Baudrillard stał się inspiracją dla Katherine Hayles, która zaanalizowała czym jest posthumanizm wyrastający poprzez wirtualne ciała cyborgów i jaki to ma wpływ na całą kulturę. Natura została 5 Dr A. Kudlatz, Życie seksualne cyborgów,, r. 10

11 zniszczona, odczłowieczona, aby krzyżować organizmy z maszynami. W posthumaniźmie ważniejszy jest nośnik informacji niż zmaterializowanej repreznetacji. Gdzie umysł jest zagnieżdżeniem się tożsamości człowieka, ale nie jest istotnym elementem. Jak również (...)posthumanistyczna perspektywa traktuje ciało jako oryginalną protezę, wykorzystując ją i manipulując w taki sposób, by rozszerzane lub przekształcane ciało wespół z innymi rodzajami protez było kontynuacją procesu bycia, który miał miejsce zanim sie urodziliśmy. Po czwarte i najbardziej istotne posthumanizm kształtuje ludzkie istnienie tak, by mogło ono dać sie artykułować (wprowadzać) w inteligentne maszyny cyfrowe. W posthumanizmie nie ma esencjonalnych różnic lub absolutnych podziałów między cielesną egzystencją i komputerową symulacją, cybernetycznym mechanizmem i biologicznym organizmem, między teleologią robotów i ludzkimi celami. 6 Posthumanizmu można się dopatrzeć już w pogladach Fryderyka Nietzsche go, ale to właśnie obecnie zajmuje poważne miejsce w rozważaniach środowisk naukowych i filozoficznych. Inaczej nazywany w XX wieku jako Transhumanizm. Świat czesto nas krępuje swoimi prawami tak jak wiara krępuje wyznawców. Człowiek poszukuje szczęścia i wolności, wciąż dążymy do ideałów wcześniej nakreślonych. Każdy powinien sie rozwijać chcąc zmienić na lepsze swoje życie. I do tego odwołują się współcześni Transhumaniści. Krąg tych ludzi wyobraża sobie, że powstaje nowa era w historii ludzkości dzieki postępom naukowo technicznym obdarzającym nas nowymi możliwościami. 6 Red. Grażyna Gajewska, Jacek Jagielski, Klan cyborgów. Mariaż człowieka z technologią, wyd. TRANS DRUK, Gniezno, 2008, s 36 11

12 Jesteśmy już postludźmi, żyjącymi w sieciach komputerowych, obserwowani przez kamery na ulicach, w sklepach, pojazdach komunikacyjnych itp., przypięci do elektrycznej smyczy telefonów komórkowych. Takie życie sprzyja rozwojowi coraz szybszych komputerów i wynalazków, ale zatracamy nasze człowieczeństwo. Człowiek syntetyczny straci swoją wartość. Ciało będzie tylko powielonym sklonowanym niepotrzebnym przedmiotem. W sztuce też szuka się natchnienia już nie w naturze, ale w wyobraźni lub innych wymiarach rzeczywistości związanych z technologią i nowoczesnością. Już u progu awangardy XX wieku zapoczątkował się pewien rodzaj nowej figuracji, który interesująco nazwali Patricia Fride Carrassat i Isabelle Mercadé formami mechanomorficznymi, definiowanymi: (...) jako swoiste hybrydy, łączące elementy organiczne, tu: ludzkie, ale również i zwierzęce, z detalami czy pierwiastkami mechanicznej maszynerii. W tym nieco szerszym ujęciu, takie a nie inne pojmowanie figur mechanomorficznych koresponduje z rozumieniem samej figury jako malarskiego bądź rzeźbiarskiego wyobrażenia postaci ludzkiej czy zwierzęcej w określonym dziele sztuki(...). Figury mechanomorficzne będą zatem hybrydami, które stworzone zostały tak, aby poprzez swój kształt czy strukturę upodabniać się zarówno do maszyny, jak i niedosłownie już, niejako aluzyjnie, kojarzyć się z istotą posiadającą cechy zwierzęce czy ludzkie. 7 Te twory maszynowo organiczne są pociągające z perspektywy ponowoczesności w dzisiejszym świecie. W dalszej części pracy, pojawiają się ich analizy na wybranych przykadach w sztuce. Przechodzą pewne 7 Red. G. Gajewska, J. Jagielski, Klan cyborgów..., dz. cyt., s 76 12

13 mutacje i metamorfozy. Dzięki, którym nie są dokładnie sprecyzowane w wymiarze sztuki. 1.2 CYBERNETYKA Całość tych wszystkich analiz podejmuje nauka o procesach sterowania i łączności w maszynach i organizmach żywych oraz o sposobach przekazywania informacji miedzy częściami układu i między układami; jest działem matematyki stosowanej ; inaczej mówiąc jest to sztuka sterowania bądź kierowania Cybernetyka (gr.. kubernhtik. [he kybernetiké]. 8 W Powszechnej Encyklopedii Filozofii w wersji dla stron internetowych, opisują jej dzieje Andrzej Szymański i Stanisław Zięba. Historia cybernetyki sięga Średniowiecza, gdzie przy wprowadzeniu nowych obliczeń szukano nowych reguł wykonywania określonych czynności i utworzenia sztucznego człowieka golema. W czasach nowożytnych zajęto się problematyką relacji człowieka z maszyną, a w XVII w. zasłynął w tym zagadnieniu wybitny filozof Kartezjusz. (...) w XVIII w. J. de La Mettrie widział w człowieku tylko mechanizm złożony z nakręcających sie wzajemnie sprężyn, odmawiając człowiekowi osobowościowej autonomii działania. Projekt maszyny (wykorzystany w cybernetyce współczesnej), realizujacej złożone czynności człowieka, oraz podstawy logiki symbolicznej stworzył G. W. Leibniz; projekt posągu wyposażonego w urzadzenia naśladujące funkcje zmysłów człowieka stworzył, uważany za prekursora cybernetyki É. B. de Condillac. 8 A. Szymański, Stanisław Zięba, Cybernetyka, r. 13

14 Na przełomie XIX i XX w. rozpoczął się rozwój prawie wszystkich działów cybernetyki(...) Wykorzystując teorie, głoszącą że mózg ludzki tylko rejestruje doświadczenia uogólnione i abstrakcyjne, a nastepnie mechanicznie je przetwarza, W. McCulloch i W. Pitts przedstawili sieciowy model automatu skończonego, zdolnego do prezentacji dowolnego układu logicznego. Pierwsze techniczne urządzenie regulujące opracował J. C. Maxwell, natomiast A. Hurwitz, K. Kupfmüller i H. Nyquist sprecyzowali warunki stabilności układu. Na postep cybernetyki wpłynął wcześniejszy rozwój matematyki stosowanej (...). Dane teoretyczne o maszynach matematycznych posłużyły A. Turingowi i J. Neumannowi do stworzenia teoretycznej koncepcji maszyny, której można użyć do budowy innych maszyn(...). 9 W 1948 roku Robert Weiner opublikował książkę pod tytułem Cybernetics, która opowiada w jaki sposób wpływano na nasze zdrowie i kontrolowano przy użyciu ówczesnych technologii. Pierwsze wszczepione chirurgicznie impanty do mózgu zostały w 1974 roku w stanie Ohio, USA oraz w Sztokholmie w Szwecji. Zaś elektrody wszczepione do mózgu dziecka, bez wiedzy rodziców, zostały w 1946 roku. W tamtych latach były prowadzone badania przez USA nad modyfikacją zachowań oraz funkcjonowaniem mózgu i ciała u zwierząt i ludzi. Metody kontroli umysłu (Mind Control MD) były używane w celu zmiany przekonań i zachowania, często w działaniach militarnych i wywiadowczych. Obecnie mikroczipy są wystarczająco małe, aby wszczepić je w każde miejsce naszego ciała, nawet noworodkom. W 1973 roku premier Olaf Palme wydał zezwolenie na wszczepianie implantów więźniom, a w 9 A. Szymański, S. Zięba, Cybernetyka,dz. cyt., 14

15 1980 r. wykryto je również u pacjentów w domu starców. Gdzie taki człowiek może być calkowicie namierzony w jakimkolwiek miejscu. Techniki te były również wykorzystywane w Iraku. Elektroniczny system NASA jest w stanie śledzić miliony ludzi poprzez unikalne bioelektryczne frekwencje w mózgu. Dzisiejsza super technologia używana w Stanach, Izraelu czy innych krajach jest niebezpieczna. Cybernetyka jest czymś więcej niż nauką, to drastyczna akcja działająca na wolność człowieka. 1.3 BIOMECHANIZM Cybernetyka to jednak nie tylko inspiracja dla nauki i techniki, to również fascynacja dla fanów sciente fiction i horroru. W ten sposób zaczęła się stylistyczna era zdominowana przez surrealistyczne biomechaniczne prace stworzone przez szwajcarskiego artystę Rudiego Hansa (HR) Gigera. Nawiasem mówiąc to on ukuł frazę biomechaniczny jako najważniejszy przymiotnik określający jego prace, a następnie określany przez jego następców do swoich prac. Gdy przyznano mu Oscara za efekty specjalne w filmie Obcy nastąpiła rewolucja. Po Obcym większość filmów tego gatunku poruszała się w podobnej, humanoidalno biomechanicznej estetyce. Odtąd wizje Gigera stały się częścią kultury masowej. Stylistyka ta miała ogromny wpływ na sztukę tatuażu, której gwałtowny rozwój przypadł na ten właśnie okres. Styl biomechaniczy cieszył niesamowitą popularnością także przez lata 90. XX wieku, gdyż 15

16 przedstawienie symbiozy człowieka z maszyną odpowiadało zainteresowaniom końca wieku. Ostatnie lata to już nowy wymiar dla biomechanizmów, które dostrzeżono również na polu grafiki, rzeźby i innych dyscyplin sztuk plastycznych. Biomechanoidy to przede wszystkim koszmarne wizje, które wzięły się z harmonijnego połączenia techniki, mechaniki i organizmu. Pomysły nasunęły się Gigerowi przez pojawiające sie wówczas informacje na temat eksperymentów genetycznych, prób klonowania żywych stworzeń i ingerencji techniki w prawa natury. 10 W tym kontekście powstało wiele jego rzeźb i prac wykonanych aerografem. Aby dobrze zrozumieć jego twórczość zagłębie się w nią w kolejnym rozdziale. 1.4 CYBERPUNK Gdy pisałam o cybernetyce, która stała się inspiracją na wielu polach nauki i techniki i różnych fascynacjach, miałam też na myśli powstające w jej wyniku także pewne gatunki, nurty w sztuce, a także subkultury nakręcające ich rozwój. Dwa główne zjawiska wyłoniły się na początku lat 80 cyberpunk, a za nim steampunk. Wraz z naukowymi dyskusjami, literatura fantastyczna stworzyła szczególną subkulturę cyberpunk. Wyrażenie subkultura oznacza pewne wartości, wzory lub normy społeczne w obowiązującej grupie 10 Edyta Jarosz Mackiewicz, Biomechaniczne powstanie świata w popkulturowej twórczości Gigera, era,artykul.html, 2010 r. 16

17 społecznej, która stanowi część szerszej zbiorowości i odmiennej od obowiązujacych na ogół zasad. Bruce Sterling wybitny pisarz cyberpunkowych powieści określa: termin ten odzwierciedla element kluczowy w twórczości cyberpunków, a nawet kluczowy dla całej dekady: nowy rodzaj integracji. Sojusz światów jak dotąd zupełnie odrębnych - królestwa zaawansowanej technologii i podziemia popu. Ta właśnie integracja stała się głównym źródłem kulturowej energii dekady. Twórczość cyberpunków rozwija się równolegle do pop-kultury lat osiemdziesiątych - do rockowych teledysków, do hackerskiego podziemia, od ulicznego hałasu sampli i hip-hopu, do rockowych syntetyzatorów Londynu i Tokio. Zjawisko to, ta specyficzna dynamika, ma globalny zasięg. A cyberpunk jest jego literackim wcieleniem. 11 Gatunek cyberpunku powstał dzięki pisarstwu głównie Williama Gibsona. Stworzył rewolucje cyberprzestrzeni. William Gibson marzył o globalnej cyberprzestrzeni, o umożliwieniu odbierania wszelkich możliwych informacji w uproszczonej postaci audio-wizualnej, technologiach pozwalających na zapis umiejętności, wspomnień i osobowości ludzi na kostkach pamięci RAM, oraz o Sztucznych Inteligencjach zyskujących samoświadomość i próbujących wyrwać się z okowów jakie stworzyli im ich twórcy. A wszystkie te marzenia słowem się stały i stworzyły cyberpunk. Gibson jest pisarzem najwyraźniej związanym z nim, chociaż inni członkowie tej grupy, przyczynili się również do jego rozwoju, wśród nich wymienić można: Bruca Sterlinga, Johna Shirleya i Rudy Ruckera. Najbardziej oklaskiwana powieść Gibsona to Neuromancer. Idąc za sukcesem tej powieści, cyberpunk stał się 11 Bruce Sterling, tłum. Edyta Frelik, Cyberpunk: Przedmowa do "Lustrzanek", r. 17

18 nowym znaczeniem. Literatura miała ogromny wpływ na działania artystów. Fikcja cyberpunku mogłaby być rozważona w najlepszym wypadku jako interwencja w science fiction, a krytyczny nacisk bezpośrednio do tego tworzy odwołanie się do wizualizacji. Prace Gibsona stworzyły nowy gatunek, poprzez swoje wizjonerskie myślenie. Zamieniąc słowo Japonia na Chiny możemy wtedy zacząć zadawać kolejne pytania koncetrujące się wokół Neuromancera w którym było zbudowane podobne miasto Chiba, oparte na faktycznym miejscu w Japoni, zwłaszcza, że Gibson nigdy nie postawił stopy w tym kraju. Jeśli zaakceptujemy Jamesona sformułowanie, to wydaje się, że Gibson też zaadaptował pewien rodzaj postmodernistycznego schizofrenicznego fragmentu jako podstawy estetycznej w jego przedstawieniu cyberpunkowej Japoni. Ponadto zwiedzając Japonie znaleziono, że zazwyczaj halucynacje Azji opierają się na wyobrażeniach cyberspirali Walled City w powieści Idoru, która jest głównie zanurzona w wirtualnych ( orientalnych) źródłach, w fotografiach zrobionych przez Miyamoto Ryuji to Kowloon Walled City na wybrzeżach Hong Kongu. Gibson skomentował to, że nie mógł więcej zebrać niż od oszałamiających obrazów Miyamoto. Gibson przyczynił sie do rozwoju kultury hakerskiej formułujac takie zwroty językowe jak cyberprzestrzeń, surfowanie po sieci, implanty nerwowe itd. To własnie twórczość Gibsona była dla Braci Wachowskich inspiracją do stworzenia filmu Matrix. Transformacje cyberpunku od 1980 lat przenosi science fiction do multimediów. Jameson stwierdził, że Gibson reprezentuje innowacje 18

19 następujące przeważnie w wizualnych albo muzycznych postmodernistycznych produkcjach, co było prawdą. Cyberpunkowi pisarze zaczęli używać zgenerowanych komputerowych światów, nawet, kiedy Gibson przyznał się że nie rozumie informatyki. Wpływ mass-mediów na literaturę i sztukę i w odwrotną stronę, był bardzo wyraźny. Młodzi ludzie szukali w książkach orientalizmu i odniesień do wizualnej kultury. Wiązało się to m.in. z powstaniem MTV (Muzycznej Telewizji) generacji, która brała mnogość nowych wzorów do nowych wyżyn. Muzyka i wideo zilustrowana tekstowymi strategiami, stworzyła cetrum medialnej kultury. Jedną z najważniejszych cech cyberpunku jest przekraczanie granic. To jest ogólne zjawisko, dlatego jest zbyt trudne, aby określić miejscowe wpływy, które oddziałały na narodziny tej subkultury. Późny cyberpunk rozwinął się na całym świecie. Na przykład, bardzo silna baza cyberpunku jest w Rosji, Ukrainie, Japonii i Ameryce. Podstawową cechą tej subkultury jest połączenie wszystkich członków przez technologię komputerów. Cyberpunk jest pokoleniem pisarzy, które wyrosło na zanurzonej w technologii, ale też w kulturze popu, wartości i estetyce kultur związanych z narkotykami. To nie przypadek, że szybkość jest w wyborach narracji cyberpunku. Faktycznie cyberpunkowa fikcja jest prawdziwą farmaceutyką narkotyków, która jest odbita w marketingu cyberpunkowych książek ówczesnych czasów. Są jasne zgodności między konsumpcją narkotyków a cyberpunkiem, choć nie łatwe do wytłumaczenia. Narkotyki są wynikiem chęci utworzenia chemicznej protezy. To ingerencja w ludzki umysł 19

20 poprzez wywołanie halucynacji. Dawało to nowe możliwości dla mózgu, których zaciekle poszukiwano. Nawet w Matrixie (1999), filmie, który ożywił cyberpunk, zachęca się do narkotyków. Daje wybór pomiędzy niebieską a czerwoną pigułką. Neo bierze czerwoną, żeby odkryć, że ludzie zostali zredukowani do stanu baterii i ich mózgi są siłą wepchnięte do realistycznego świata sennych marzeń. On jest tylko ciałem leżącym w kapsule karmiącej maszyny. 1.5 STEMPUNK Mechanicznością nowego wymiaru jest steampunk. To współczesny nurt fantastyki, sięgający do samych korzeni science fiction do XIXwiecznej powieści naukowej (scientific romance), XVIII-wiecznego gotyckiego horroru i pulp fiction z początków XX wieku. Wszystko to, czego Juliusz Verne, H.G. Wells i Sir Arthur Conan Doyle nie zdążyli wymyślić (a może nie odważyli się opublikować) dziś nadrabiają steampunkowcy. 12 tak charakteryzuje go Ewa Sabarańska. To jest świat zaludniony przez królestwo maszyn. Steampunk nie gloryfikuje tego co stworzyła maszyna. Nie zajmuje się jej wydajnością i dokładnością w działaniu. Woli widzieć mechanizm jako swoje log, ikonę... Roboty stworzone na jego charakter, aby uczcić siebie. Dźwignie, zęby, zawory i rury użyte do jego konstrukcji są dumą jego dziedzictwa. Najbardziej podstawowym elementem w przedmiotach steampunku jest ich wizualizacja. 12 Ewa Sabarańska, Steampunk, r. 20

21 Rzeźby steampunku wydają się przestrzegać przed zdefiniowaniem ich jako rzemiosła, które często jest kojarzone ze złym smakiem i rodzajem uporności w dotarciu do celu. Są współczesną sztuką, której główny punkt pozwala na krytyczną ocenę każdej pracy między jego oryginalnymi poziomami a wynalazkiem. Może być widziany jako wojna między pomysłowością a nostalgią. Steampunk łączy stare mity z nowymi. Il. 1, John Wilson, Mechaniczny ptak 13 Jego nazwa wywodzi się od cyberpunku, futurystycznego szału lat 80-tych. Cyberpunk to mroczna industrialna przyszłość, a steampunk mroczna industrialna przeszłość. Steampunk naprawde spotyka się z uznaniem gdy przekracza jego definicje. Steampunkowe fantazje mogą być widziane jako termometr mierzący niezależne impulsy kreatywności, których celem nie jest znaleźć rozwiązanie, ale marzyć o niemożliwych alternatywach. Należy jednak podkreślić, że to przenikanie się przeszłości z teraźniejszością może następować w różnych kierunkach. Czym innym jest modny ostatnio w subkulturze Gotów NEO-WIKTORIANIZM, polegający na naśladowaniu atmosfery i estetyki XIX wieku, a czym innym STEAMPUNK, który nakłada doskonale nam znane elementy dzisiejszej

22 cywilizacji (idee, popkultura, technika) na realia XIX-wieczne. W miarę jak kolejne dekady przestają być dla nas historią najnowszą, stają się przedmiotem zainteresowań steampunku, a właściwie znacznie szerszego nurtu, jakim jest RETROFUTURYZM. 14 Podgatunki steampunku mają swoje odniesienie głównie w przeszłości. Są to odpowiednio epoka kamienia łupanego - stonepunk, kultura antyczna - sandalpunk, epoka renesansu - clockpunk czy termin powstały na skutek ewolucji gatunku w strone industrialu dieselpunk; albo jak wspomniany retrofuturyzm, mający swoje granice już przesuwające się ku latom trzydziestym i czterdziestym XX wieku. Wszystkie są wspólną mroczną stylistyką steampunku, działającym na różnych polach kultury i sztuki. Jednym z przykładów tego stylu jest twórczość Johna Wilsona. 14 tamże, 22

23 ROZDZIAŁ II FUTURYSTYCZNE WIZJE W PRZEDSTAWIENIACH ARTYSTYCZNYCH NA WYBRANYCH PRZYKŁADACH W UKŁADZIE CHRONOLOGICZNYM 2.1 PRAPOCZĄTKI I STAROŻYTNOŚĆ Chodzi o jedno: ubóstwienie człowieka 15 Już u samych początków historii naszego świata miał miejsce kult tworzenia własnej podobizny mającej dla właściciela charakter żywego organizmu zaprezentowanego w sposób magiczny. Victoria Nelson opisuje w swojej książce, gdy sama natknęła sie na taki okaz w pobliskim muzeum: (...) stałam przed przeszkloną gablotą w poświęconej epoce lodowcowej części Amerykańskiego Muzeum Historii Naturalnej, które znajduje się na West 86th Street w Nowym Jorku. Przedmiot mojej uwagi stanowiła połączona stawowo figurka mężczyzny, wyrzeźbiona z kilku mamucich kości. Przyjrzawszy się bliżej, zauważyłam wywiercone na końcach kości otworki, wyraźnie przeznaczone do przesnucia przez nie kawałków szpagatu i połączenia stawów (...). Miejsce pochodzenia małego człowieka to czeskie Brno; lepiej być nie może, zważywszy na żywioną przez mieszkańców Europy Środkowej i Wschodniej namiętność do lalkarstwa i fantastyczności(...). Nie pamietałam jednak wtedy, że okres górnego plejstocentu był czasem, kiedy sztuka nie wiązała się z rozrywką, lecz 15 Victoria Nelson. Sekretne życie lalek,wyd. Univeristas, Kraków, 2009, s xii 23