Transformacja polskiego rynku ubezpieczeń w kierunku efektywności w latach Wybrane zagadnienia

Transkrypt

1 Tomasz Bernat Uniwersytet Szczeciński Transformacja polskiego rynku ubezpieczeń w kierunku efektywności w latach Wybrane zagadnienia Wprowadzenie Rynek, w ujęciu ekonomicznym, jest procesem, który zachodzi pomiędzy dwiema jego stronami: popytową i podażową 1. Skutek tych działań to zmierzanie w kierunku ustalenia równowagi rynkowej, czyli określenia optymalnych warunków wymiany. Zgodnie z założeniami modelu neoklasycznego, rynek jest efektywny wówczas, jeżeli występuje na nim doskonała struktura konkurencyjna. Oznacza to jednocześnie sytuację, w której sprzedawcy są zdolni zmieniać cenę sprzedaży wraz ze zmianami ich kosztów wytwarzania 2. W sytuacji rzeczywistej, rynki nie mogą niestety osiągnąć równowagi doskonale konkurencyjnej. Jednym z głównych powodów tego stanu rzeczy jest monopolizacja oraz powstawanie monopolistycznej siły rynkowej. Warunki klasycznej równowagi rynkowej są niespełnione. Nie występuje wówczas pełna efektywność ekonomiczna rynku w sensie Pareto. Każdy taki proces wymiany można zatem ulepszyć, tak aby jedna lub obie strony wymiany rynkowej osiągnęły większe korzyści, niż w sytuacji monopolistycznej. 1 Mikroekonomia, pod red. D. Kopycińskiej, KaDruk, Szczecin 2002, s S. Borenstein, S.P. Holland, On the Efficiency of Competitive Electricity Markets With Time Invariant Retail Prices, NBER Working Paper 2003, nr 9922, s. 1.

2 170 Tomasz Bernat Celem niniejszego artykułu jest ocena zmian na rynku ubezpieczeń w Polsce, w kontekście zwiększania jego efektywności, wynikających z transformacji systemowej. Główna teza pracy brzmi: zmiany na rynku ubezpieczeń w Polsce w badanym okresie doprowadzają do zwiększenia efektywności rynku. Okresem badawczym objęto lata Efektywność rynku w sensie Pareto Działanie mechanizmu rynkowego zmierza do ustalenia takich warunków wymiany rynkowej, przy których każda ze stron w nich uczestnicząca będzie w pełni zadowolona. Model rynku doskonałego prezentuje efekt tych działań 3, jako stan równowagi pomiędzy popytem i podażą, przy którym ustala się cena równowagi i ilość równowagi (popytu i podaży). Stan ten symbolicznie zapisać można jako Q s = Q d lub też jako Q s Q d = 0 4. Pierwsza formuła określa równowagę jako taką samą wielkość podaży i popytu, zaś druga definiowana może być jako stan rynku, na którym nie ma nadwyżek. Obie strony na tym rynku są wówczas w pełni zaspokojone, każda bowiem dochodząc do konsensusu (równowagi) zaspokaja swoje potrzeby w pełni, przy określonych parametrach równowagi. Czy rynek taki można nazwać jednak efektywnym? Jak można zmierzyć efektywność lub rozpatrując odwrotnie nieefektywność rynku? Efektywność alokacyjna w sensie Pareto jest klasycznym sposobem określania efektywności rynku 5. Rozpatruje się ją zawsze tam, gdzie dochodzi do wymiany pomiędzy dwiema stronami umowy, kontraktu, rynku. Może być ona zastosowana w różnych aspektach analizy, także dla potrzeb oceny działania rynku 6. Podział efektywny, w sensie Pareto, dokonuje się zawsze tam, gdzie spełnione są następujące warunki: brak sposobów na poprawę sytuacji osób (podmiotów) zaangażowanych w dany proces, brak sposobu poprawy sytuacji którejś z jednostek, bez pogarszania sytuacji kogoś innego, 3 T. Kątowski, Aksjologiczne i funkcjonalne aspekty gospodarowania [w:] Nieefektywność rynku, teoria i praktyka, pod red. T. Kamińskiej i T. Kątowskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2003, s A.C. Chiang, Podstawy ekonomii matematycznej, PWE, Warszawa 1994, s. 48 i nast. 5 P. Herings, H. Polemarchakis, Pareto improving process regulation when the asset market is incomplete, Discussion Papers, Institute of Economics University of Copenhagen, Copenhagen 2003, s H.R. Varian, Mikroekonomia. Kurs średni. Ujęcie nowoczesne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 505.

3 Transformacja polskiego rynku ubezpieczeń w kierunku efektywności wszystkie korzyści z wymiany zostały wyczerpane, brak możliwości wzajemnie korzystnej wymiany. Rynek efektywny w sensie Pareto to taka sytuacja, w której podmioty wymiany, a więc dostawcy i konsumenci, realizujący swoje własne potrzeby w sposób maksymalnie efektywny, nie są już w stanie poprawić swojego położenia, poprzez zmianę warunków gry rynkowej 7. Każdy z podmiotów osiąga przy tym maksymalną indywidualną efektywność. Cena rynkowa odpowiada zarówno możliwościom konsumentów, jak i kosztom ponoszonym przez producentów. Brak jest przy tym popytu nadwyżkowego, gdyż konsumenci chcą kupić taką ilość dóbr, jaką dostarczyli producenci. Efektywność taką można przedstawić w postaci prostokąta Edgewortha. Prezentuje go rysunek 1. Dobro 2 Podmiot B X Krzywa obojętności A Podmiot A Krzywa obojętności B Linia budżetu Dobro 1 Rys. 1. Efektywność rynku w sensie Pareto Źródło: H.R. Varian, Mikroekonomia. Kurs średni. Ujęcie nowoczesne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s Rysunek 1 przedstawia efektywną wymianę rynkową, przy dwóch istotnych założeniach: rynek musi być konkurencyjny oraz zestaw cen musi gwarantować wypukłość preferencji. Jest to podstawą drugiego twierdzenia ekonomii dobrobytu 8. Zakłada ono, że jeśli wszystkie podmioty mają wypukłe preferencje, to zawsze będzie istniał taki zbiór cen, że alokacja efektywna, w sensie Pareto, spełnia równowagę rynkową przy odpowiednim podziale wyposażenia początkowego. Punkt styczności X, pokazany na rysunku 1, przedstawia sobą najlepsze z możliwych rozwiązań, które nie może być już w żaden sposób poprawione. Obie strony wymiany, podmioty A i B, osiągają w nim najbardziej satysfakcjonujące rozwiązanie, przy określonych swoich możliwościach i preferencjach. 7 P.A. Samuelson, W.D. Nordhaus, Ekonomia 1, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996, s H.R. Varian, op. cit., s. 507.

4 172 Tomasz Bernat Rysunek ten jest z konieczności bardzo ograniczony występują na nim tylko dwa podmioty i dwa dobra, jednak założenia efektywności spełnione są także dla warunków całego rynku. Podmioty na nim muszą być wówczas takie same, a to dotyczy konkurencji doskonałej. Równowaga w tej sytuacji jest efektywna alokacyjnie, zaś warunek ten nie jest spełniony w sytuacji monopolistycznej. Monopole, oddziałując swoją siłą na rynek, powodują, iż strona słabsza konsumenci, mają narzucone rozwiązanie. Ich sytuacja mogłaby ulec poprawie, gdyby zmniejszona została siła oddziaływania monopolisty. Szczególnym przypadkiem jest tu monopolista doskonale dyskryminujący, którego działania prowadzą do osiągnięcia efektywności alokacyjnej w sensie Pareto. Podstawą tego założenia nie jest tu jednak optymalizacja działań konsumentów strony słabszej, ale monopolisty, który, sprzedając dobra po cenach odpowiadających popytowi na nie, uzyskuje takie rozwiązania, w których jego efektywność jest największa. Ocena sytuacji rynku, pod względem siły monopolistycznej na nim występującej, może być zatem jedną z miar efektywności rynkowej. Brak oddziaływania monopoli sprawiać powinien, iż konsumenci uzyskają maksymalną użyteczność, przy założeniu ograniczeń budżetowych, niezmniejszaną przez ceny monopolistyczne. 2. Pomiar (nie)efektywności rynku Efektywność rynku może być mierzona na różne sposoby. Część z nich zakłada konieczność posiadania szczegółowych informacji dotyczących kosztów czy zysków firm, preferencji konsumentów, oceny oddziaływania państwa. Jedną z bardziej znanych jest metoda związana z analizą cen i kosztów krańcowych, nazywana indeksem Lernera lub też wskaźnikiem PMC cena koszt krańcowy. Poniżej przedstawiono jej podstawowe założenia. Pomiar z użyciem indeksu Lernera 9. Wykorzystanie tego miernika związane jest z oceną efektywności podmiotów w sytuacji wolnej konkurencji. Jego wielkość pokazuje siłę monopolizacji rynku. Im bardziej poziom wartości, ustalony indeksem Lernera, odchyla się od sytuacji dla rynku doskonale konkurencyjnego, tym większa jest jego siła monopolistyczna i tym samym większa nieefektywność rynku. Sam indeks definiowany jest jako: P MC M, P 9 A.P. Lerner, The Concept of Monopoly and the Measurement of Monopoly Power, Review of Economic Studies 1934, vol. 1, s (cyt. za: F.M. Scherer, D. Ross, Industrial Market Structure and Ecomonic Performance, Houghton Mifflin Company, Boston 1990, s. 70 i 71).

5 Transformacja polskiego rynku ubezpieczeń w kierunku efektywności gdzie: M indeks Lernera, P cena, MC koszt krańcowy. Indeks przyjmuje wartość równą 0 dla sytuacji wolnej konkurencji. W tym przypadku cena jest równa kosztom krańcowym poszczególnych producentów. W przypadku natomiast monopoli, cena odbiega od wartości koszu krańcowego, przewyższając ją, w wyniku czego, wartość indeksu obliczonego w powyższy sposób będzie rosła. Indeks Lernera może być rozszerzony o ujęcie związane z elastycznością cenową popytu na wyroby firmy lub całej branży. Przyjmuje on wówczas następującą formułę: P MC 1 M, P e gdzie e oznacza elastyczność cenową popytu na wyroby branży. Formuła ta związana jest z relacją PCM cena koszt krańcowy, która może także łączyć się z oceną efektywności funkcjonowania rynku. W sytuacji gdy pod uwagę bierze się liczbę firm w danej branży rynku, powyższa formuła jest uzupełniana o liczbę firm tam działających (n): P MC 1 M. P ne Analizując powyższe zapisy, należy stwierdzić, że na podstawie elastyczności cenowej popytu na wyroby dominującego podmiotu lub całego rynku (branży), można uzyskać informacje o efektywności lub o stopniu nieefektywności rynku. W odniesieniu do wolnej konkurencji przyjmuje się, że liczba firm działających w niej dąży do nieskończoności, podobnie jak poziom elastyczności. Im zatem rynki są bardziej zmonopolizowane, im większa jest siła rynkowa poszczególnych firm, tym wskaźnik elastyczności jest mniejszy bardziej nieelastyczny. Wskazuje to jednocześnie na poziom nieefektywności rynku; indeks Lernera będzie wówczas przyjmował wartości coraz większe. Wykorzystanie stopnia koncentracji rynkowej. Kolejną miarą może być analiza koncentracji rynkowej, przeprowadzona za pomocą różnorodnych metod. Jedną z bardziej znanych i jednocześnie skorelowanych z opisywanym wyżej indeksem Lernera jest wskaźnik koncentracji rynkowej H Herfindahl-Hirschman Index 10. Wskaźnik ten posiada następującą formułę: 10 A.O. Hirschman, The Paternity of an Index, American Economic Review 1964, vol. 54, s. 761 (cyt. za: F.M. Scherer, D. Ross, op. cit., s. 72 i 73).

6 174 Tomasz Bernat H N S 2 i, i 1 gdzie: N liczba firm w gałęzi, S i udział rynkowy i-tego producenta. Wskaźnik H przyjmuje wartości z zakresu od 0 ( dla struktury konkurencji doskonałej) do (dla czystego monopolu). Uwzględniając jego wartość, można zmodyfikować indeks Lernera w następujący sposób: P MC M P gdzie MC oznacza średni ważony koszt krańcowy sprzedawców rynkowych. Im wyższa będzie wówczas wartość wskaźnika, tym większa nieefektywność rynku. Pomiar efektywności, czy raczej stopnia nieefektywności rynku, jest metodą pokazującą, w jakim stopniu rynek zbliża się do sytuacji optymalnej. Zakładając, iż rozwiązaniem najlepszym, ale niestety niemożliwym, jest struktura wolnokonkurencyjna, rynek można oceniać dzięki analizie odległości pomiaru pomiędzy rozwiązaniem najlepszym a otrzymanymi wynikami obliczeń. Im mniejsza będzie różnica, tym rynek będzie lepiej funkcjonował. Przedstawione wyżej metody są jedynie przykładami bogatego dorobku ekonomii w tym zakresie. Można posługiwać się bowiem także innymi sposobami oceny efektywności, opierającymi się na poziomie zysku branży, wielkości straty monopolowej, czy też analizą zachowań i wydatków konsumentów. H e 3. Rynek ubezpieczeń zmiany transformacyjne Rynek ubezpieczeń w Polsce ewoluował w okresie przemian transformacyjnych wywołanych zmianami gospodarczymi. Jego historia, obejmująca ostatnie 14 lat funkcjonowania, nie może być opisana w prosty i krótki sposób. Ubezpieczenia w 1990 r. to rynek z ogromnymi naleciałościami dawnego systemu 11. W tym roku funkcjonowało zaledwie 5 podmiotów. Proces zmian, zapoczątkowany wprowadzeniem w życie ustawy o działalności ubezpieczeniowej 12, której 11 Vademecum ubezpieczeń gospodarczych, pod red. T. Sangowskiego, Saga Print, Poznań 2000, s Ustawa z 28 lipca 1990 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz.U. z 1990 r., nr 59, poz. 344, z późn. zm.).

7 Transformacja polskiego rynku ubezpieczeń w kierunku efektywności jednym ze skutków było pełne otwarcie rynku na nowe podmioty, zaowocował szybkim wzrostem liczby podmiotów wykonujących działalność ubezpieczeniową. Dokonano jednocześnie podziału rynku na dwie odrębne części: życiową i majątkową, co spowodowało powstanie dwóch segmentów rynku. Wpłynęło to także na zwiększone tempo przyrostu nowych podmiotów gospodarczych na tym rynku. Liczbę firm na rynku ubezpieczeniowym, posiadających zezwolenie na działalność w latach , przedstawia tabela 1. Jednocześnie na rysunku 2 przedstawiono wzrost liczby zakładów ubezpieczeniowych w badanym okresie. Tabela 1 Liczba podmiotów posiadających zezwolenie na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej w Polsce w latach Rok Dział I Dział II Razem Źródło: opracowanie własne na podstawie: I. Tatulińska, Rozwój rynku ubezpieczeń w Polsce w latach ( oraz danych Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych ( 160% 140% 120% 100% 80% 60% 40% 20% 0% Dział I Dział II Razem Rys. 2. Dynamika zmian liczby podmiotów ubezpieczeniowych posiadających zezwolenie na działalność ubezpieczeniową w latach (rok poprzedni = 100%) Źródło: jak w tabeli 1.

8 176 Tomasz Bernat Jak wynika z analizy tabeli 1 i rysunku 2 przyrost liczby firm był największy w latach Później, tempo zmian było niewielkie. Sugeruje to wystąpienie barier na polskim, europejskim i światowym rynku ubezpieczeniowym, które spowodowały mniejsze zainteresowanie potencjalnych przedsiębiorców inwestowaniem w naszym kraju. Przyczynami tego stanu mogły być: słabość polskiego rynku ubezpieczeń, związana z relatywnie niewielkimi wpłatami przypadającymi na mieszkańca w porównaniu do krajów Unii Europejskiej, niskim tempem wzrostu rynku, mierzonym realnym wzrostem przypisu składki ubezpieczeniowej, znacznym stopniem koncentracji rynkowej, kryzysami finansowymi na świecie, wzrostem wypłat związanych z wielkimi katastrofami ubezpieczeniowymi, zmianami na rynku reasekuracji, oczekiwaniem potencjalnych inwestorów na wejście Polski do Unii Europejskiej i dostosowaniem praw związanych ze swobodą świadczenia usług 13. Widać to zresztą po liczbie wniosków składanych po 1 maja 2004 r. do Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych, dotyczących otwarcia oddziału bądź filii zagranicznego (unijnego) ubezpieczyciela w Polsce Rynek ubezpieczeń zmiany w kierunku efektywności Rozwój rynku ubezpieczeń w Polsce w omawianym okresie (do 2004 r.) spowodował jednocześnie przebudowę struktury jego funkcjonowania. Ze struktury niemal czystego monopolu w 1990 r. rynek ten zmienił swoją formę w oligopol. Największe podmioty na początku okresu zmian, to jest PZU SA i Warta SA straciły panowanie na rynku. Jak wynika z tabeli 1 na rynek ten weszła znaczna grupa nowych i silnych firm, które stopniowo zaczęły odbierać dominację tym zakładom ubezpieczeń 15. Zaczął powstawać rynek konkurencyjny. Proces ten przedstawia tabela 2. Dane zawarte w tabeli 2 pokazują, iż udziały rynkowe największych zakładów ubezpieczeniowych w badanym okresie systematycznie obniżały się. Największy spadek dotknął przy tym PZU Życie SA. Jego udział w rynku zmniejszył się o ponad 53% podczas gdy PZU SA i Warty SA o ok. 20%. Dane te pokazują już skutek działania konkurencji rynkowej, zwiększający efektywność rynku, poprzez pojawianie się na nim nowych firm. 13 Internet w działalności ubezpieczeniowej w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem dystrybucji, pod red. J. Handschke, Katedra Ubezpieczeń Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2004, s ; R. Holly, Ryzyka polskiego rynku ubezpieczeń, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Ubezpieczeń i Bankowości w Warszawie, nr 18, Warszawa 2000, s. 56; oraz Ubezpieczenia w Unii Europejskiej, pod red. J. Monkiewicza, Poltext, Warszawa 2002, s Brytyjski Lloyd s w Polsce, Gazeta Ubezpieczeniowa 2004, nr 20, s Bariery rozwoju polskiego rynku ubezpieczeniowego, pod red. W. Sułkowskiej, Zakamycze, Kraków 2000, s. 17.

9 Transformacja polskiego rynku ubezpieczeń w kierunku efektywności Tabela 2 Udziały rynkowe dominujących podmiotów branży ubezpieczeniowej w Polsce w latach (w %) Rok PZU Życie SA PZU SA Warta SA 98,77 96,72 99,71 99,47 98,68 96,12 96,48 93,88 90,68 52,2 50,9 49,4 45,9 68,46 64,30 65,65 60,77 60,24 65,08 62,68 58,88 55,24 57,1 57,3 55,8 53,1 15,85 15,68 18,10 19,18 17,55 13,99 12,67 13,17 13,28 11,7 13,0 13,5 12,8 Źródło: jak w tabeli 1. Wskaźnikiem związanym z efektywnością rynku, który jest prosty do ustalenia jest H Herfindahl-Hirschman Index. Jego wielkość dla poszczególnych lat badanego okresu przedstawia tabela 3 oraz rysunek 3. Tabela 3 Wskaźnik koncentracji rynkowej H dla rynku ubezpieczeń w Polsce w latach Rok Dział I Dział II Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych ( Analiza danych zawartych w tabeli 3 i na rysunku 3 wyraźnie przedstawia zakres monopolizacji rynku ubezpieczeń. Dział I ubezpieczenia na życie to segment rynku znacznie mniej zmonopolizowany niż dział II. Zauważyć można, iż poziom wskaźnika, po początkowym wzroście w latach 1992 i 1993, systematycznie zaczął się zmniejszać. Wskazuje to na dwa fakty: nastąpił wyraźny przyrost stopnia konkurencji rynkowej oraz nastąpiło zdecydowane zmniejszenie stopnia monopolizacji. Z najwyższej wartości (9768) w 1993 r., wskaźnik H zmniejszył się do najniższego poziomu (2635) w 2003 r. Można na tej podstawie wysnuć wniosek, iż wzrosła w znacznym stopniu efektywność tego segmentu rynku ubezpieczeń. Innymi słowy, ceny tego rynku nie zawierają w sobie dużego składnika narzutu monopolistycznego i zbliżają się do poziomu kosztów krań-

10 178 Tomasz Bernat cowych. Patrząc w przyszłość, należy stwierdzić, iż tendencja do demonopolizacji będzie się utrzymywać, choć bez dużego nasilenia Wskaźnik H Dział I Dział II Rys. 3. Wskaźnik koncentracji rynkowej H dla rynku ubezpieczeń w Polsce w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie obliczeń z tabeli 3. Inaczej przedstawia się sytuacja w dziale II ubezpieczeniach majątkowych. Wskaźnik w 1993 r. wynosił W kolejnych latach następowały jednak zmniejszenia i potem zwiększenia wartości tego miernika. Najmniejszą wartość (3298) przyjął on w 1990 r., by następnie znowu się zwiększyć. Ostatnia jego wartość to 3918 w 2003 r. Te nieregularne zmiany świadczą o trudnościach, jakie występują na rynku ubezpieczeń w dziale II, związanych z jego dekoncentracją. Monopolizacja tej części rynku jest wciąż wysoka, o czym świadczy również niemal niezmienna wartość udziału najsilniejszego podmiotu PZU SA, która kształtuje się na poziomie powyżej 53% sprzedaży rynkowej. Należy zatem stwierdzić, że w tej części rynku efektywność ekonomiczna jest znacznie mniejsza niż w dziale I ubezpieczeń. Znacznie wyższy jest tu udział narzutu monopolowego w cenie sprzedawanych produktów ubezpieczeniowych. Jednocześnie tendencje związane ze zmianami wskaźnika H pokazują duży stopień trudności w działaniach dekoncentracyjnych na rynku. Może to wynikać z kilku przyczyn, do których zaliczyć należy m.in. silną pozycję rynkową PZU SA, wciąż znaczną przewagę kapitałową tego podmiotu nad pozostałymi ubezpieczycielami, najlepiej rozbudowaną sieć dystrybucji w kraju, słabe próby rywali-

11 Transformacja polskiego rynku ubezpieczeń w kierunku efektywności zacji rynkowej, jakich dokonują instytucje dominujące na świecie w branży ubezpieczeniowej i finansowej, duże przywiązanie Polaków do narodowego ubezpieczyciela, czy niską świadomość ubezpieczeniową. Tendencja zmian w dziale II rynku ubezpieczeń nie jest do końca wykrystalizowana. Rysunek 3 pokazuje raczej zmiany o charakterze cyklicznym, z długookresowym powolnym spadkiem poziomu omawianego wskaźnika. Czas pokaże, czy wejście Polski do Unii Europejskiej przyspieszy proces dekoncentracji i podnoszenia ekonomicznej efektywności rynku ubezpieczeń. Literatura Bariery rozwoju polskiego rynku ubezpieczeniowego, pod red. W. Sułkowskiej, Zakamycze, Kraków Borenstein S., Holland S.P., On the Efficiency of Competitive Electricity Markets With Time Invariant Retail Prices, NBER Working Paper 2003, nr Brytyjski Lloyd s w Polsce, Gazeta Ubezpieczeniowa 2004, nr 20. Chiang A.C., Podstawy ekonomii matematycznej, PWE, Warszawa Herings P., Polemarchakis H., Pareto improving process regulation when the asset market is incomplete, Discussion Papers, Institute of Economics University of Copenhagen, Copenhagen Holly R., Ryzyka polskiego rynku ubezpieczeń, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Ubezpieczeń i Bankowości w Warszawie, nr 18, Warszawa Internet w działalności ubezpieczeniowej w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem dystrybucji, pod red. J. Handschke, Katedra Ubezpieczeń Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań Kątowski T., Aksjologiczne i funkcjonalne aspekty gospodarowania [w:] Nieefektywność rynku, teoria i praktyka, pod red. T. Kamińskiej i T. Kątowskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk Mikroekonomia, pod red. D. Kopycińskiej, KaDruk, Szczecin Samuelson P.A., Nordhaus W.D., Ekonomia 1, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Scherer F.M., Ross D., Industrial Market Structure and Economic Performance, Houghton Mifflin Company, Boston Tatulińska I., Rozwój rynku ubezpieczeń w Polsce w latach ( Ubezpieczenia w Unii Europejskiej, pod red. J. Monkiewicza, Poltext, Warszawa Ustawa z 28 lipca 1990 r. o działalności ubezpieczeniowej ( Dz.U. z 1990 r., nr 59, poz. 344, z późn. zm.). Vademecum ubezpieczeń gospodarczych, pod red. T. Sangowskiego, Saga Print, Poznań Varian H.R., Mikroekonomia. Kurs średni. Ujęcie nowoczesne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Transformation of Poland s Insurance Market Towards Greater Effectiveness in Selected Problems The objective of the paper is to assess changes on Poland s insurance market in terms of its greater effectiveness. The research covers the period The main thesis of the paper is as

12 180 Tomasz Bernat follows: changes on Poland s insurance market during the investigated period lead to its greater effectiveness. The research has been based on the assessment of market concentration index, which enables the author to formulate conclusions related to changes in the insurance market s performance. Tomasz Bernat adiunkt w Katedrze Mikroekonomii na Wydziale Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Uniwersytetu Szczecińskiego. Studia wyższe ukończył na tej uczelni w 1994 r., uzyskując tytuł magistra. W 1998 r. uzyskał stopień doktora nauk ekonomicznych na podstawie rozprawy nt. Model ubezpieczeń społecznych w Polsce. Zainteresowania naukowo-badawcze: ekonomia, ubezpieczenia, ryzyko. Kontakt: Uniwersytet Szczeciński, Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, Katedra Mikroekonomii, ul. Mickiewicza 64-66, Szczecin, tel.: (0-91) , fax: (0-91) , bernat@uoo.univ.szczecin.pl.