Biblioterapia w praktyce. Poradnik dla nauczycieli, wychowawców i terapeutów

Transkrypt

1

2

3 Biblioterapia w praktyce Poradnik dla nauczycieli, wychowawców i terapeutów

4

5 Biblioterapia w praktyce Poradnik dla nauczycieli, wychowawców i terapeutów pod redakcją Eweliny J. Koniecznej Oficyna Wydawnicza Impuls Kraków 2006

6 Copyright by Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006 Recenzent: Elżbieta Maria Minczakiewicz Korekta: Małgorzata Miller Monika Ślizowska Projekt okładki: Ewa Tatiana Beniak ISBN Oficyna Wydawnicza Impuls Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) , fax: (012) Wydanie II poprawione, Kraków 2006

7 Spis treści Wprowadzenie... 9 Obszar zastosowania scenariuszy biblioterapeutycznych Czym jest biblioterapia?... Cele biblioterapii realizowanej w formie scenariuszy biblioterapeutycznych... Biblioterapia jako metoda pracy z uczniem... Biblioterapia na zajęciach dydaktycznych... Biblioterapia na zajęciach pozalekcyjnych... Biblioterapia jako metoda pracy z grupą terapeutyczną Metodyka pracy z tekstem biblioterapeutycznym Jak pracować z zamieszczonymi w książce scenariuszami?... Jak napisać własny scenariusz biblioterapeutyczny?... Jak opracować scenariusz biblioterapeutyczny na podstawie istniejącego już tekstu?... Co to jest trójelementowy model postępowania biblioterapeutycznego?

8 6 Spis treści Scenariusze biblioterapeutyczne Katarzyna Tarnowska Kredki... Kamila Woźnica Mucha na ławie oskarżonych... Anna Czernia Feralny wtorek... Justyna Szyndzielorz Klasowa wycieczka... Aleksandra Żelazowska Najlepsza rzecz, jaką możesz zrobić, to zawsze być sobą!*... Ewelina J. Konieczna Pechowy spacer... Edyta Sienkiewicz Chcę wyjechać na wakacje Sylwia Himanek, Ewelina J. Konieczna Czy to już odpowiednia pora Ewelina J. Konieczna Niebezpieczna znajomość*... Ewelina Witczak Zaufaj, powiedz, żyj... Sabina Marszał Ten inny*

9 Spis treści 7 Ewelina J. Konieczna Wirtualna znajomość... Izabela Pach Ja tylko lubię dobrze zjeść!*... Ewelina J. Konieczna Klub Pod Aniołem... Ewelina J. Konieczna Miejsce przyjaźni w życiu młodzieży... Mikołaja Francuza Sytuacja bez wyjścia?*... Magdalena Kurpiers Romek... Ewelina J. Konieczna Tolerancja*... Tomasz Bugaj Decyzja*... Ewelina J. Konieczna Dziadek... Elżbieta Włodarczyk Toksyczna miłość Ewelina J. Konieczna Rodzina

10 8 Spis treści Monika Czyżewska Narkotyki pomyśl dwa razy, nim weźmiesz choć raz!... Agnieszka Olczak Tato Izabela Kaniewska Dzień dobry, jestem kobietą, czy to problem?... Katarzyna Foit, Ewelina J. Konieczna Oskar i pani Róża... Agnieszka Krzywańska Miasto utrapienia... Teresa Podleska Zdrada... Dorota Piechowicz Rodzina ponad wszystko...?... Ewelina Bartosik Pokonać lęk*... Bibliografia

11 Wprowadzenie Tekst pisany i mówiony od wieków stanowi podstawę oddziaływań wychowawczych. W dobie Internetu oraz szybkich przemian społeczno- -kulturowych jego znaczenie jest nadal aktualne. Pomimo tak znakomitego rozwoju techniki ludzie wciąż chętnie sięgają po książkę, doceniając jej niepowtarzalną atmosferę. Obcowanie z nią daje bowiem możliwość wzbogacenia wyobrażeń, przemyśleń, doświadczeń oraz wglądu we własne pragnienia i potrzeby. Biorąc to pod uwagę, postanowiłam przedstawić w niniejszej książce wyjątkowe teksty, opracowane w formie scenariuszy biblioterapeutycznych, przeznaczone do pracy z grupą. Głównym celem zamieszczonych tu tekstów jest profilaktyka oraz praca z emocjami. Scenariusze mogą znaleźć zastosowanie zarówno na zajęciach dydaktycznych, jak i socjoterapeutycznych, czy spotkaniach z grupą wsparcia. Książka ta jest nie tylko źródłem pomysłów do pracy z grupą, ale również poradnikiem, w jaki sposób pisać własne, autorskie scenariusze biblioterapeutyczne. Prezentowane teksty były częściowo wykorzystywane w grupach docelowych gimnazjalistów, licealistów. Podczas realizacji scenariuszy zaobserwowano u młodzieży wyraźne zaangażowanie w losy opisywanych bohaterów i odnotowano ożywione komentarze na temat ich postępowania. Uczestnicy spotkania niejednokrotnie uzewnętrzniali swoje poglądy, doświadczenia i problemy odnoszące się do omawianej kwestii. Część scenariuszy zaś zaprezentowano grupom ćwiczeniowym studentom kierunków pedagogicznych w celu skonfrontowania ich z faktycznymi potrzebami i problemami osób, do których były kierowane. W tym miejscu chciałabym serdecznie podziękować studentom Uniwersytetu

12 10 Wprowadzenie Opolskiego za zaangażowanie w tworzenie tej książki, za to, że dali się porwać mojemu pomysłowi i stworzyli autorskie scenariusze, które w mojej ocenie są niezwykle przydatne w pracy biblioterapeutycznej. Pracując nad tą książką, miałam również nadzieję, że dla Czytelników stanie się ona inspiracją do tworzenia własnych tekstów biblioterapeutycznych. Dlatego też chciałabym prosić o komentarze w sprawie doświadczeń związanych z pracą z zamieszczonymi tutaj tekstami oraz innymi, może już własnymi scenariuszami. Wszelkie uwagi i spostrzeżenia proszę kierować pod adres owy: ekonieczna@uni.opole.pl. Życzę miłej lektury i owocnej pracy ze scenariuszami. Powodzenia! Ewelina J. Konieczna

13 Obszar zastosowania scenariuszy biblioterapeutycznych

14

15 W tej części pracy przybliżę istotę biblioterapii, przedstawię cele scenariuszy biblioterapeutycznych w pracy z grupą oraz omówię ich zastosowanie. Czym jest biblioterapia? Biblioterapia nie jest niczym nowym, nieznanym. Na pewno niejednokrotnie świadomie lub nieświadomie zetknąłeś się z terapeutycznymi wartościami literatury. Zastanawiasz się, w jaki sposób? Bardzo prosty poprzez czytanie książki, która sprawiła, że urosły Ci skrzydła, opowiadania, które wzruszyło Cię do łez, lub wiersza, po przeczytaniu którego pojawiły się refleksje. Zdarzyło się też zapewne, że będąc w kinie lub teatrze, śmiałeś się lub płakałeś z innymi widzami. Biblioterapia to zamierzone oddziaływanie na jednostkę lub grupę za pomocą s p e c j a l n i e d o b r a n e g o t e k s t u, który odróżnia biblioterapię nieświadomą od świadomej, będącej elementem celowych działań profilaktycznych, wychowawczych czy terapeutycznych. Jej audiowizualną odmianą będzie filmoterapia posługująca się zarówno słowem, jak i obrazem. Biblioterapia to nie tylko czytelnictwo, ale także różnorodne formy i metody pracy z książką i czytelnikiem. W procesie biblioterapeutycznym są istotne: postawienie diagnozy, czyli rozpoznanie problemów pacjenta, oraz odpowiedni dobór literatury, który ściśle wiąże się z daną sytuacją terapeutyczną. Jest ważne, aby przewidzieć skutki zaplanowanego działania terapeutycznego 1. Postępowanie Zob. więcej I. Borecka, Biblioterapia w szkole podstawowej i gimnazjum, Wałbrzych

16 14 Biblioterapia w praktyce biblioterapeutyczne może mieć formę indywidualną b i b l i o t e r a p i a i n d y w i d u a l n a, czyli jest to kontakt biblioterapeuty z jedną osobą (możemy tu zaliczyć także autobiblioterapię jednostka na podstawie zdobytej wiedzy wyszukuje interesujące ją treści w literaturze), oraz zbiorową b i b l i o t e r a p i a g r u p o w a, która polega na wspólnej recepcji tekstu odczytywanego przez prowadzącego zajęcia. Biblioterapia grupowa to działania skierowane do osób o podobnych profilach metrykalnych czy problemowych (np. gimnazjalistów, młodzieży zagrożonej patologią, kobiet doświadczających przemocy). Cele biblioterapii realizowanej w formie scenariuszy biblioterapeutycznych Cele scenariuszy są uzależnione od rodzaju problemu, na który biblioterapia ma oddziaływać, oraz preferencji i doświadczeń odbiorców, do których jest skierowana. Wyróżniamy cztery główne cele: 1) rewalidacyjny skierowany do osób o obniżonej sprawności intelektualnej; 2) resocjalizacyjny obejmujący swym zakresem osoby niedostosowane społecznie; 3) profilaktyczny mający za zadanie zapobiegać tworzeniu się problemów natury emocjonalnej; 4) ogólnorozwojowy nastawiony na realizowanie potrzeb wiążących się z danym wiekiem rozwojowym 2. Biblioterapia jest odpowiedzią na potrzeby natury filozoficzno-egzystencjalnej. Pomaga przełamywać kryzysy natury emocjonalnej, sprzyjające występowaniu zaburzeń w relacjach interpersonalnych czy też wywołujące różnorodne choroby, m.in. depresję, nerwicę, bulimię, anoreksję, będące wręcz powodem uzależniania się od środków psychoaktywnych. Biblioterapia w takich wypadkach ma na celu reorientację wartości życiowych 2 Por. E. Tomasik, Zagadnienia pedagogiki specjalnej w literaturze. Przewodnik bibliograficzny, cz. I, Warszawa 1992, s. 114.

17 Obszar zastosowania scenariuszy biblioterapeutycznych 15 pacjentów odbiorców tekstu. Jednostka, uczestnicząc w zajęciach, ma szansę poprzez identyfikację z bohaterem literackim lub sytuacją przepracowania problemu, z jakim się boryka, refleksji nad tekstem, samą sobą, sytuacją, i w konsekwencji doznania katharsis rodzaju oczyszczenia, odreagowania, oraz zmiany postawy, zachowania. Zajęcia biblioterapeutyczne pomagają również kompensować poczucie niższości związane z niepowodzeniami edukacyjnymi. Przewiduje się, że prowadzone równolegle do zajęć korekcyjno-kompensacyjnych powinny podnosić ich efektywność. Podsumowując powyższe rozważania, należy zaakcentować ogólne cele scenariuszy biblioterapeutycznych: poprawę komunikacji interpersonalnej w grupie poprzez: rozwiązywanie konfliktów, stwarzanie możliwości bycia w różnych rolach społecznych i relacjach interpersonalnych, naukę asertywnej obrony swoich praw i opinii, akceptację i szacunek w relacjach międzyosobowych oraz dostrzeganie potrzeb własnych i cudzych, empatię; pracę z uczestnikiem nad przyjęciem przez niego integralnej wizji własnej osoby poprzez: zachęcenie do samooceny postępowania i wglądu w sferę emotywną, zachęcenie do retrospekcji i wyciągnięcia wniosków z postępowania bohaterów prezentowanych historii, uświadomienie istnienia różnorodnych zagrożeń (alkohol, narkotyki, sekty, negatywny wpływ środowiska itp.) oraz możliwości ich uniknięcia, a także kształtowanie postaw prospołecznych, prorodzinnych i prozdrowotnych; pomoc w rozwiązaniu problemów wiążących się z okresem dorastania poprzez: poszukiwanie odpowiedzi na postawione pytania egzystencjalne, kształtowanie hierarchii wartości i wspieranie rozwoju moralnego, uświadomienie roli rodziny w życiu człowieka, omawianie problematyki tożsamości i poczucia sensu życia oraz problemów związanych z niemożnością odnalezienia własnej drogi życiowej. Biblioterapia jako metoda pracy z uczniem Współczesna szkoła podejmuje dwa rodzaje działań. Pierwsze zostały określone przez szkolny zestaw programów nauczania i obejmują całą

18 16 Biblioterapia w praktyce działalność z punktu widzenia dydaktycznego. Drugi rodzaj działań został omówiony w ramach programu wychowawczego zawierającego treści i działania o charakterze profilaktyczno-wychowawczym, realizowane przez wszystkich nauczycieli 3. Na podstawie tych założeń zaplanowano m.in. z a j ę c i a e d u k a c y j n e mające charakter dydaktyczno-wychowawczy, realizowane w toku nauczania różnych przedmiotów; ś c i e ż k i e d u k a c y j n e, czyli treści o znaczeniu wychowawczym, realizowane w ramach bloków przedmiotowych lub odrębnych zajęć (np. godzin wychowawczych). Za ich realizację są odpowiedzialni nie tylko wychowawcy klas, ale również nauczyciele uczący poszczególnych przedmiotów. Do ścieżek edukacyjnych zaliczymy również edukację filozoficzną, edukację prozdrowotną oraz edukację czytelniczą i medialną, które mogą być realizowane metodami biblioterapii i filmoterapii 4. E d u k a c j a f i l o z o f i c z n a zawiera w swoich treściach ogólne zagadnienia dotyczące egzystencji młodego człowieka, wartości autotelicznych, człowieczeństwa i jego początków, jak również elementy wiedzy o religii i kulturze. Celem zajęć jest zainteresowanie odbiorców ich własnym życiem, dążeniami oraz określeniem celu i sensu istnienia. E d u k a c j a p r o z d r o w o t n a ściśle łączy się z promocją zdrowego stylu życia, dlatego obejmuje tematykę zwyczajów i nawyków prozdrowotnych: snu, odżywiania, spędzania wolnego czasu itp. Ogromne znaczenie będzie tu miała edukacja zapobiegająca uzależnieniu od środków psychoaktywnych. Z edukacją prozdrowotną łączy się również profilaktyka pierwszorzędna mająca na celu odroczenie inicjacji, np. seksualnej, alkoholowej. Tak rozumiana profilaktyka jest skoncentrowana na przekazywaniu informacji na temat różnych zachowań i sytuacji życiowych 5, prowadzona zaś metodą biblioterapii będzie ukazywać konsekwencje podejmowanych decyzji. 3 Biblioteczka reformy. Ministerstwo Edukacji Narodowej o reformie programowej. III etap edukacyjny, red. W. Książek, Warszawa 1999, s Ibidem, s Por. Ministerstwo Edukacji Narodowej o pomocy psychologiczno-pedagogicznej, red. W. Książek, Warszawa 2001, s. 70.

19 Obszar zastosowania scenariuszy biblioterapeutycznych 17 E d u k a c j a c z y t e l n i c z a i m e d i a l n a wiąże się z tą częścią programu szkolnego, którego celem jest uwrażliwianie ucznia na ogólnoświatowy dorobek ludzkości. Można więc przyjąć, że w jej ramach będą realizowane postulaty S. Szumana mówiące o wychowaniu przez sztukę. B i b l i o t e r a p i a n a z a j ę c i a c h d y d a k t y c z n y c h W nowoczesnej szkole nauczyciel ma zadanie nie tylko edukowania, ale i wychowywania, dlatego też będzie szukał różnych metod i form pracy z uczniem. Pomocna może się okazać biblioterapia, którą wykorzystywano w działaniach edukacyjnych, zanim uświadomiono sobie siłę tkwiącą w jej treściach dydaktycznych. Przyglądając się literaturze proponowanej przez nauczycieli na lekcjach języka polskiego, można niejednokrotnie dostrzec terapeutyczne właściwości omawianych lektur. Jednak dany tekst, choć ma charakter terapeutyczny, nie jest omawiany pod tym kątem, ponieważ nie jest to celem działań nauczyciela. W jaki sposób może zatem przebiegać biblioterapia na zajęciach dydaktycznych? Należy pamiętać, że celem biblioterapii realizowanej na lekcjach n i e j e s t t e r a p i a, lecz dyskusja na temat problemu poruszonego w konkretnym scenariuszu. Pomocna okazuje się struktura scenariusza, który zazwyczaj składa się z trzech lub czterech części przedzielonych pytaniami skierowanymi do grupy. Nauczyciel ma do wyboru wiele scenariuszy, których treści odpowiadają zarówno dydaktycznym, jak i profilaktycznym wymaganiom programowym. W dalszej części książki przedstawię tabelę, która pomoże dobrać właściwy scenariusz do zajęć. B i b l i o t e r a p i a n a z a j ę c i a c h p o z a l e k c y j n y c h W tym miejscu chciałabym się skupić na dwóch rodzajach zajęć pozalekcyjnych, w których biblioterapia znajduje swoje zastosowanie, a mianowicie zielonej szkole i zajęciach w świetlicy szkolnej lub socjoterapeutycznej. Zielona szkoła jest jedną z przyjemniejszych form pracy z grupą, pod warunkiem że jest się odpowiednio przygotowanym do tej pracy. Z uwagi

20 18 Biblioterapia w praktyce na dużą dekoncentrację uczestników, zajęcia muszą być ciekawe i odpowiadać ich zainteresowaniom. Scenariusze przedstawione w tej książce zostały napisane pod kątem warsztatów z grupą, a doskonałym miejscem ich realizacji będzie wycieczka. Na terenie świetlicy szkolnej biblioterapia może być stosowana w ramach pracy opiekuńczo-wychowawczej z uczniami. Zajęcia z zakresu biblioterapii będą miały na celu urozmaicenie dzieciom czasu spędzanego w oczekiwaniu na przyjście rodziców. Inaczej wygląda to w świetlicy socjoterapeutycznej, w której pedagodzy koncentrują się na pracy z uczniem przejawiającym problemy wychowawcze. Tutaj scenariusze biblioterapeutyczne będą stanowić pomoc w diagnozowaniu potrzeb jednostki oraz w pracy z grupą sygnalizującą konkretne problemy. Należy wspomnieć jeszcze o profilaktyce drugorzędowej, skierowanej do uczniów, którzy mają pewne doświadczenia z substancjami psychoaktywnymi lub sygnalizują znaczne problemy natury osobistej, szkolnej czy rodzinnej. Tego typu profilaktyka będzie skoncentrowana na szczegółowej diagnozie i interwencji 6. Scenariusze biblioterapeutyczne mogą odegrać w tym procesie rolę wspomagającą pracę z uczniem. Biblioterapia jako metoda pracy z grupą terapeutyczną Biblioterapia prowadzona w grupach terapeutycznych wspomaga przepracowanie negatywnych emocji i wgląd w sytuacje problemowe. Scenariusze biblioterapeutyczne mogą być stosowane w pracy z młodzieżą, osobami dorosłymi lub starszymi w specjalnie zorganizowanych grupach, których celem są opieka, resocjalizacja i terapia. Miejscem działań biblioterapeutycznych mogą być ośrodki opiekuńczo-wychowawcze, domy pomocy społecznej, hospicja itp. W domach dziecka, pogotowiach opiekuńczych, domach poprawczych, ośrodkach odwykowych scenariusze mogą uzupełniać pracę wychowaw- 6 Por. Ministerstwo Edukacji Narodowej o pomocy..., op. cit., s. 70.

21 Obszar zastosowania scenariuszy biblioterapeutycznych 19 ców i terapeutów; mogą stanowić podstawę do całego cyklu zajęć na temat wybranego problemu. Podobnie w domach pomocy społecznej (mam tu na myśli domy dla samotnych matek, bezdomnych, domy dla zakażonych wirusem HIV itp.), w zależności od koncepcji prowadzącego zajęcia, mogą tworzyć cykl spotkań na dany temat lub jednorazowe zajęcia omawiające konkretny problem. Tak samo będzie to wyglądało w sanatoriach i szpitalach. Trochę odmienne zastosowanie będą miały scenariusze biblioterapeutyczne w hospicjum ich nadrzędnym celem będzie bowiem przygotowanie pacjentów (ewentualnie ich rodzin) do śmierci lub długotrwałej choroby i związanego z tym bólu i cierpienia. Można również przyjąć, że w pracy z grupą terapeutyczną są realizowane założenia profilaktyki trzeciorzędowej, która koncentruje się na osobach z grup wysokiego ryzyka uzależnionych, doświadczających przemocy, bezdomnych itp. Jej celem jest zmniejszanie istniejących już szkód i zapobieganie kolejnym 7. W tym wypadku scenariusze mają na celu wspomaganie procesu terapeutycznego (przedstawianie historii bohaterów o podobnym do uczestników problemie). 7 Por. ibidem.

22

23 Metodyka pracy z tekstem biblioterapeutycznym

24

25 W tej części książki omówię zasady pracy z tekstem biblioterapeutycznym. Zacznę od odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób pracować z zamieszczonymi w książce scenariuszami. Pomocna będzie z pewnością tabela charakteryzująca poszczególne scenariusze, co z pewnością ułatwi pracę z tekstami. Na koniec odpowiem na pytanie, w jaki sposób konstruować własne scenariusze, oraz przybliżę etapy postępowania biblioterapeutycznego. Jak pracować z zamieszczonymi w książce scenariuszami? Nauczyciel, wychowawca lub terapeuta pragnący wykorzystać w swojej pracy scenariusz biblioterapeutyczny mają do wyboru kilka jego rodzajów w zależności od zadania, jakie ma pełnić. Oprócz scenariuszy o charakterze diagnostycznym, istnieją również takie, które stawiają sobie za cel profilaktykę, edukowanie (nauczenie), informowanie (dostarczenie wiadomości) oraz refleksję (rozbudzenie emocji) i relaksację (odprężenie). Podczas realizacji jednego scenariusza jego właściwości mogą się ze sobą zazębiać. Opracowana tabela ma za zadanie ułatwienie wyboru odpowiedniego scenariusza. Składa się ona z sześciu następujących kolumn: 1. T y t u ł jest tutaj w zasadzie nieistotny, gdyż zazwyczaj nie odczytuje się go grupie na początku zajęć, aby nie popsuć efektu zaskoczenia. Został on jednak umieszczony w tej tabeli dla porządku, podobnie jak strona, na której znajduje się w książce konkretny scenariusz. Przy niektórych tytułach postawiono gwiazdkę, która oznacza, że tekst zawiera dodatkowe materiały: kwestionariusz lub ulotkę.

26 24 Biblioterapia w praktyce 2. O d b i o r c a zawiera charakterystykę adresata konkretnego scenariusza pod kątem grupy wiekowej (np. uczniowie klas gimnazjalnych) lub problemu (np. grupa wsparcia dla kobiet doświadczających przemocy). Biorąc jednak pod uwagę różnice w rozwoju emocjonalnym uczniów, podany wiek należy traktować jako sugestię. Ostatecznie scenariusz wybiera prowadzący zajęcia. 3. T r e ś ć hasła i kluczowe problemy zawarte w danym scenariuszu. 4. C e l e d o o s i ą g n i ę c i a znajdują się tutaj cele szczegółowe, jakie powinny być zrealizowane za pomocą scenariusza. Korelują one ściśle z danymi zamieszczonymi w kolumnach Odbiorca i Treść. 5. M i e j s c e r e a l i z a c j i w kolumnie tej są podane informacje o przeznaczeniu scenariusza ogólnie szkoła lub placówka pozaszkolna. 6. C z a s r e a l i z a c j i podano tu ilość czasu, jaki jest potrzebny na realizację danego scenariusza. Niektóre z omówionych kolumn są podzielone przerywanymi liniami w celu ukazania ich dwojakiego zastosowania.

27 Niedostępne w wersji demonstracyjnej. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki