Andrzej Nikitorowicz. Ukraińcy Podlasia. Dylematy tożsamościowe NOMOS

Transkrypt

1 Ukraińcy Podlasia

2

3 Andrzej Nikitorowicz Ukraińcy Podlasia Dylematy tożsamościowe NOMOS

4 2014 Copyright by Andrzej Nikitorowicz & Zakład Wydawniczy»NOMOS«Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana, ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy. Recenzje: prof. dr hab. Włodzimierz Pawluczuk dr hab. Dariusz Wojakowski, prof. AGH Publikacja dofinansowana przez Narodowe Centrum Nauki zgodnie z umową UMO 2011/01/N/HS6/05014 Redakcja wydawnicza: Marcin K. Zwierżdżyński Redakcja techniczna: Jacek Pawłowicz II korekta: Labor JP Projekt okładki: Michał Dziadkowiec ISBN KRAKÓW 2014 Zakład Wydawniczy»NOMOS« Kraków, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax: biuro@nomos.pl;

5 Spis treści Wstęp Rozdział I. Naród jako wspólnota i kategoria badawcza w socjologii Podstawowe sposoby interpretacji pojęcia narodu Perspektywa naturalistyczna Perspektywa obiektywistyczna Perspektywa subiektywistyczna Perspektywa kulturalistyczna Perspektywa konstruktywistyczna Perspektywa instytucjonalna Współczesne typologie narodów Narody państwowe narody bezpaństwowe Narody dojrzałe narody niedojrzałe Narody historyczne narody niehistoryczne Narody duże narody małe Narody polityczne narody etniczno-kulturowe Koncepcje powstawania narodów ze szczególnym uwzględnieniem narodów małych Teorie modernistyczne Teorie kulturalistyczne Koncepcje powstawania małych (kulturowych) narodów Istota tożsamości narodowej i procesy jej tworzenia (konstruowania) Tożsamość, tożsamość społeczna, tożsamość zbiorowa podstawowe koncepcje Tożsamość narodowa Mniejszości narodowe i etniczne w warunkach demokratycznych Podstawowe koncepcje mniejszości narodowych i etnicznych Mniejszość w warunkach demokratycznych: asymilacja, integracja czy autonomizacja? Mniejszości narodowe i etniczne a naród kulturowy

6 Rozdział II. Mniejszość ukraińska w województwie podlaskim w świetle danych zastanych Metodologia badań własnych Przedmiot i cele badawcze Główne problemy i hipotezy badawcze Procedura badawcza Metody i techniki realizacji badań Mniejszość ukraińska na tle innych mniejszości w województwie podlaskim Spory wokół stanu tożsamości narodowej i etnicznej mniejszości kształtujących się na gruncie wyznania prawosławnego Mniejszość ukraińska w województwie podlaskim jej powstanie i rozwój Dyskurs potoczny Dyskurs polityczno-ideologiczny Dyskurs naukowy Rozdział III. Struktura narodowościowa mieszkańców województwa podlaskiego ze szczególnym uwzględnieniem mniejszości ukraińskiej w opinii respondentów Poglądy na temat przynależności narodowej Skład narodowościowy mieszkańców województwa podlaskiego Wizerunek mniejszości ukraińskiej w województwie podlaskim Rozdział IV. Tożsamość etniczno-narodowa mniejszości ukraińskiej w województwie podlaskim Autoidentyfikacja narodowa Identyfikacje grupowe odłam mniejszości ukraińskiej w Polsce czy autonomiczna wspólnota etniczna? Konstruowanie ojczyzny: ojczyzna prywatna, własna oraz ideologiczna Stosunek względem białoruskiej mniejszości narodowej Rozdział V. Konstruowanie ukraińskiej mniejszości narodowej w województwie podlaskim jako wspólnoty w działaniu Postawy narodowe w sferze publicznej Partycypacja w działalności publicznej ukraińskiej mniejszości narodowej Język ukraiński w życiu codziennym oraz w sferze publicznej

7 4. Pamięć historyczna Antycypacja przyszłości mniejszości ukraińskiej w województwie podlaskim Zakończenie Bibliografia Aneks. Kwestionariusz wywiadu otwartego Indeks osób Summary: The Ukrainians of Poland s Podlaskie Province: Dilemmas in Identity

8

9 Wstęp Problematyka narodów i grup etnicznych, w tym sposoby ich tworzenia się oraz wskazywanie na rolę nacjonalizmów jako na ważną lub podstawową siłę powodującą lub współ określającą procesy narodotwórcze i inne, była podejmowana wielokrotnie, jednakże głównie przez badaczy zagranicznych, w tym przez socjologów i przedstawicieli innych dyscyplin (antropologów, politologów, specjalistów z zakresu ethnic studies, geografii etnicznej itp.). Skrótowego przedstawienia stanu wiedzy w zakresie tematu badań można dokonać przez wskazanie na najważniejsze pozycje książkowe związane z tematyką badań (Smith 2007; 2009; Gellner 1991; Anderson 1997; Calhoun 2007; Billig 2008; Renan 1998; Fenton 2007; Hroch 2003). Mimo że w ostatnich latach w polskiej literaturze naukowej pojawia się wiele publikacji w zakresie rozważań nad narodem i grupą etniczną, ich cechą charakterystyczną jest znaczny dystans względem realiów polskich, dosyć częste odwoływanie się do nie najnowszych wyników badań empirycznych, a także fakt, że w małym zakresie dotyczą procesów narodotwórczych dokonujących się w Polsce. W tym kontekście za szczególnie ważne z punktu widzenia moich badań uznaję niektóre spośród nich (Kłoskowska 2005; Nowicka 1989; Obrębski 2005; Sadowski 2008; 1991; Barwiński 2005; Babiński 1997; Mucha 2005; Chlebowczyk 1983; Budyta-Budzyńska 2010; Wyszyński 2010). Dotychczasowe publikacje i eksploracje wskazują na złożoność oraz interdyscyplinarny charakter problematyki narodu, jego rozumienia, powstawania i trwania. Można jednak wyraźnie dostrzec dużą liczbę rozważań teoretycznych, a małą, zwłaszcza w warunkach polskich, liczbę pogłębionych badań i analiz odnoszących się do powstawania czy odradzania się grup narodowych, uwzględniających nowe możliwości stworzone przez demokrację oraz system normatywny Unii Europejskiej. 9

10 Dzisiejszy nowoczesny świat społeczny zawiera w sobie upodmiotowione, wręcz nieskończone wymiary aspiracji, dążeń, przedsięwzięć, działań grupowych i wspólnotowych, które zmierzają na ogół ku poprawie warunków bytowych, ale także ku poprawie kulturowego sensu istnienia poszczególnych zbiorowości kulturowych. Gdy skupimy uwagę na szerokim kręgu wspólnot, w tym mniejszości narodowych, etnicznych, językowych, zauważymy, że większość z nich ma szczególne aspiracje i dążenia grupowe. Funkcjonując w nowoczesnym świecie narodów zorganizowanych w państwa, gdzie zasadą legitymizacji grupy jest państwo i nacjonalizm, prawie wszystkie wspólnoty etniczne i mniejszości narodowe pragną szeroko korzystać z przywileju bycia równym w państwie prawnym, ale jednocześnie oczekują poważnego traktowania ich praw szczególnych, aby nie być zdominowanymi przez tytularne większości, aby zachować lub powiększać autentycznie swoją przestrzeń oraz miejsce w państwie i społeczeństwie większościowym. Zjawiska i procesy budzenia się potrzeb, aspiracji narodowych, budowania i określenia swojej tożsamości grupowej w warunkach demokratycznych, w ostatnich dekadach uwidoczniły się także w Polsce. Wskazane procesy wystąpiły szczególnie na obszarach, na których od wielu lat mieszkała ludność niejednorodna etnicznie. Demokratyzacja życia społecznego umożliwiła wielu zbiorowościom, niejako w majestacie prawa, upomnieć się o swoją historię, język, symbole czy mity. Mniejszości poczuły się bardziej dowartościowane, posiadają obecnie więcej praw i możliwości, a dodatkowo pojawił się nowy wielki mediator pomiędzy państwem narodowym a mniejszościami w państwie, nowy aktor polityki narodowościowej i regionalnej w postaci Unii Europejskiej (UE). Będąc członkami Unii Europejskiej, której sztandarowym hasłem jest różnorodność i (ostatnio kontestowana) wielokulturowość, musimy w sposób nowoczesny i demokra tyczny zmierzyć się z utratą znaczenia dotychczasowych granic, a jednocześnie ze wzrostem rangi regionów oraz ewolucją od systemu opartego na polityce i praktyce asymilacji do systemu pluralistycznego. Ma to swoje odzwierciedlenie szczególnie na pograniczach UE. W Unii dąży się do ograniczenia, a nawet usunięcia uprzedzeń oraz do zwiększenia siły mniejszości. Specyfika wschodniego pogranicza Unii Europejskiej wyraża się między innymi w pojawieniu się co najmniej dwóch nowych procesów: 1) aktywizacji narodowościowej w zachodnich częściach krajów sąsiadujących na wscho dzie z Unią, 10

11 2) mniej znanej naukowo społecznej reakcji mniejszości narodowych ulokowanych szczególnie na wschodnich rubieżach Unii Europejskiej na jej warunki ustrojowe. Dodatkowo, w sytuacji demokratyzacji stosunków narodowościowych, pojęcia mniejszości narodowych czy etnicznych stają się mniej adekwatne do realiów. Chodzi między innymi o wynikające z nich ukryte założenia o podporządkowanym statusie grupy mniejszościowej oraz o nierównym dostępie do dóbr społeczne pożądanych. Nawiązując do stanowiska Andrzeja Sadows kiego oraz Ewy Nowickiej, należy nadmienić, że taka sytuacja najczęściej jest czynnikiem potęgującym tożsamość i etniczność danej grupy. Wszystkie czynniki, które wzmagają uświadomienie członkom grupy mniejszościowej jej sytuację upośledzenia i podporządkowania społecznego, gospodarczego czy politycznego, prowadzą do wzmoc nienia etniczności przez wzrost zainteresowania własną tożsamością etniczną (Nowicka 1989: 55). W dzisiejszych czasach demokracji, globalizacji i kapitalizmu to właśnie powrót do własnych korzeni kulturowych i etnicznych staje się najczęściej opoką, na której budowana jest tożsamość grupowa. W takie rozumienie nowoczesnych, demokratycznych procesów narodotwórczych wpisuje się koncepcja prezentowanego w pracy narodu kulturowego, który za Sadowskim rozumiem jako zinstytucjonalizowaną, pluralistyczną wspólnotę wyobrażoną o wyraźnym poczuciu solidarności wewnętrznej i odrębności wobec innych. Występuje w nim przekonanie o potrzebie ciągłej troski i działań na rzecz przetrwania i rozwoju. Koncepcja ta jest konstruowana głównie przez przypisywanie znaczeń narodowych określonym wytworom kultury. Jest zorientowana na uzyskanie takiej postaci, formy i stopnia autonomii, by móc realizować swoje cele i zadania. Posiada lokalną ojczyznę, ale nie dąży do posiadania państwa. Podobny, choć nie w całości, model etniczny narodu, z jego naciskiem na pochodzenie, populizm, lokalne kultury i natywizm, proponuje Anthony D. Smith. W obu wypadkach zakładany i możliwy jest nowoczesny fenomen oderwania obywatelstwa od solidarności narodowej czy etnicznej. Z jednej strony lojalność wobec organizmu politycznego, państwa, wyrażana w kategoriach praw i zobowiązań obywatelskich, a z drugiej strony poczucie powiązania i solidarności ze wspólnotą etniczną czy narodową, w której rodzina jednostki urodziła się i została socjalizowana (Smith 2009: 221). 11

12 Województwo podlaskie jest obszarem, na którym sąsiadują z sobą Polacy, Białorusini, Litwini, Ukraińcy, Rosjanie, Żydzi, Tatarzy, Romowie, katolicy, prawosławni, mniej liczni muzułmanie, a nawet protestanci. Tworzy to niepow tarzalną mozaikę kontaktów międzykulturowych, a jednocześnie stwarza szansę na rozwój społeczeństwa wielokulturowego i obywatelskiego. Północno-wschodnie pogranicze Polski jest nietypowe również z tego względu, że sąsia dujące tutaj z sobą mniejszości narodowe oraz etniczne stanowią tak samo rdzenną ludność tych obszarów, jak Polacy. Ewenement ów sprawia między innymi, że na tym terenie obcy nie są związani z napływem ludności czy emigracją, lecz najczęściej są wielopokoleniowo zakorzenieni na tych obszarach, są tutejsi. Taka sytuacja zakorzenienia, zarówno przedstawicieli większości, jak i mniejszości narodowych, rodzi wiele pytań z zakresu socjologii narodu oraz grup etnicznych, na które najczęściej nie ma jednoznacznych odpowiedzi. Praca niniejsza podejmuje tematykę wewnętrznego różnicowania się w warunkach demokratycznych mniejszości ulokowanej w województwie podlaskim, obiegowo określanej mniejszością ukraińską w Polsce, mniejszości w zasadniczej mierze rozproszonej, oderwanej od jej historycznego terytorium i tradycyjnej kultury, której poszczególne odłamy kształtują się autonomicznie, odwołując się do różnych kryteriów i czynników narodotwórczych. Ukraińska mniejszość w województwie podlaskim przeżywa, konstruuje swoją tożsamość, podlega procesom narodotwórczym w skomplikowanych warunkach wschodniego pogranicza, w których odkrywa (konstruuje) swoją odrębność w stosunku do białoruskiej mniejszości narodowej oraz w stosunku do większości polskiej. Książka ta ma dostarczyć w znacznej mierze nowej, a przynajmniej bardziej usystematyzowanej, wiedzy na temat praktyki w zakresie powstawania i odradzania się grup narodowych i etnicznych w Polsce a na tej podstawie uogólnień teoretycznych. W Polsce dokonuje się niezwykły w swoim przebiegu eksperyment kulturowy, polegający najogólniej na tym, że kraj ten, przez wiele lat traktowany jako homogeniczny kulturowo, staje się zróżnicowany. Zadaniem nauk społecznych jest dokumentowanie tych procesów, a w perspektywie włączanie się do konstruowania nowego ładu społeczno-kulturowego, w którym wszyscy mieszkańcy Polski, niezależnie od ich cech kulturowych, znajdą w niej optymalne warunki do funkcjonowania i rozwoju. Dzisiaj w Polsce zbiorowości odwołujące się do idei powrotu do korzeni, odnowy miejscowych kultur stają się widzialne, rozwijają się. Za przykład mogą służyć choćby Kaszubi, 12

13 Ślązacy, odradzające się tradycyjne (Kociewiacy, Kurpie) lub nowoczesne zbiorowości regionalne w obrębie województw czy właśnie przedstawiciele mniejszości ukraińskiej w województwie podlaskim. By określić i opisać autonomiczne przeobra żenia, jakim podlega mniejszość ukraińska w województwie podlaskim, drogę, jaką przechodzi oraz scenariusze dalszych przemian, niezbędne są pogłębione badania socjologiczne. Jeżeli w społeczeństwie polskim ma być w warunkach demokratycznych prowadzona trafna i zadowalająca wszystkich mieszkańców polityka narodowościowa, konieczne jest systematyczne uzupełnianie naszej wiedzy o zróżnicowaniu narodowo-etnicznym społeczeństwa polskiego i na tej podstawie dostosowywanie prowadzonej polityki do standardów europejskich i wymogów demokratycznych. W rozdziale pierwszym omówiono i zaprezentowano pojęcia narodu z kilku perspektyw proponowanych przez nauki społeczne. Dodatkowo, zaprezentowane została możliwe sposoby i drogi powstawania narodów, tworzenia się tożsamości narodowej i etnicznej oraz funkcjonowania mniejszości w warunkach społeczeństwa demokratycznego. Również w tym rozdziale zaprezentowana zostaje koncepcja teoretyczna narodu kulturowego jako alternatywa dla pojęcia mniejszości narodowej czy etnicznej w warunkach demokratycznych. Rozdział drugi zawiera metodologię badań własnych. Omówione w nim zostały cele i przedmiot badań, założenia i hipotezy badawcze, a także procedura, metody i techniki badawcze. Również w tym rozdziale opisana została charakterystyka próby badawczej. W rozdziale trzecim przedstawiono mniejszość ukraińską w województwie podlaskim w świetle danych zastanych. Dla lepszego wprowadzenia w tematykę badawczą oraz jej zrozumienia mniejszość ta została zaprezentowana na tle innych mniejszości województwa w świetle spisów powszechnych. W tym rozdziale omówiono także związki wyznania prawosławnego z tożsamością mniejszości w regionie. Prezentacja i opis mniejszości w tej części nie uwzględniały badań własnych, ale oparte zostały na materiałach zastanych. W paragrafie trzecim zawarta została próba przedstawienia trzech dyskursów tej grupy na temat jej powstawania i rozwoju: potocznego, polityczno-ideologicznego oraz naukowego. Trzy kolejne rozdziały składają się na część bazującą na badaniach empirycznych, w nich omawiane są rezultaty przeprowadzonych badań. Są to: struktura narodowościowa mieszkańców województwa podlaskiego ze szczególnym uwzględnieniem mniejszości ukraińskiej w opinii respondentów, tożsamość etniczno-narodowa mniejszości ukraińskiej 13

14 w województwie podlaskim oraz konstruowanie ukraińskiej mniejszości narodowej w województwie podlaskim jako wspólnoty w działaniu. W rozdziale czwartym skupiono uwagę na opinii respondentów dotyczącej struktury narodowościowej województwa oraz wizerunku ich grupy własnej. Starano się przybliżyć rozumienie i poglądy na temat przynależności narodowej, składu narodowościowego mieszkańców województwa oraz wizerunek mniejszości ukraińskiej w województwie w opinii samych badanych. Rozdział piąty dotyczył tożsamości etniczno- -narodowej badanej grupy. Starano się w nim ukazać autoidentyfikacje narodowe badanych oraz identyfikacje grupowe. Badając tożsamość etniczno-narodową, wzięto też pod uwagę konstruowanie ojczyzny przez respondentów oraz ich stosunek względem białoruskiej mniejszości narodowej, która jest w tym regionie postrzegana jako grupa konkurencyjna. Rozdział szósty dotyczy mniejszości ukraińskiej w województwie podlaskim jako wspólnoty w działaniu. W związku z tym została w nim podjęta tematyka dotycząca prezentowania postaw narodowych w sferze publicznej, partycypacji respondentów w działalności badanej mniejszości, używania języka ukraińskiego zarówno w sferze publicznej, jak i prywatnej, funkcjonowania pamięci historycznej oraz przewidywań i prognoz co do przyszłości ukraińskiej mniejszości narodowej w regionie. Na końcu książki znajdują się bibliografia oraz aneks zawierający narzędzie badawcze w postaci pytań zadawanych podczas przeprowadzonych wywiadów pogłębionych. Szczególne podziękowania kieruję do promotora rozprawy doktorskiej, na której podstawie powstała niniejsza książka, prof. dra hab. Andrzeja Sadowskiego, za inspirację, ukierunkowanie, opiekę naukową, cierpliwość i wyrozumiałość oraz przede wszystkim za umożliwienie mi rozwoju naukowego pod swoim kierunkiem. Chciałbym również podziękować uczestnikom mojego badania, czyli przedstawicielom mniejszości ukraińskiej w województwie podlaskim. Ich żywe i pełne zainteresowania ustosunkowanie się do problematyki badań umożliwiło mi poznanie interesującej mnie części rzeczywistości. 14